Seminelí
Ngaahi Tefitoʻi Tokāteliné


Ngaahi Tokāteline Tefitó

ʻOku totonu ke fakamamafaʻi makehe ʻa e Ngaahi Tefitoʻi Tokāteliné ʻi he ngaahi kalasi ʻa e seminelí mo e ʻinisititiutí fakatouʻosi. ʻE tokoni e kau faiakó ki he kau akó ke nau ʻiloʻi, mahino, tui, fakamatalaʻi pea mo fakaʻaongaʻi e ngaahi tokāteline ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí. ʻE tokoni hono fai iá ke fakamālohia ʻe he kau akó ʻenau fakamoʻoní mo fakatupulaki ʻenau houngaʻia ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻE tokoni foki hano ako ʻo e ngaahi tokāteline ko ʻení, ke mateuteu lelei ange ai e fānau akó ke akoʻi e ngaahi moʻoni mahuʻinga ko ʻení ki he niʻihi kehé.

Ko e konga lahi ʻo e ngaahi veesi fakataukei folofolá ʻe 100 ne fili ʻe he Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú, naʻe fili ia ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e Ngaahi Tefitoʻi Tokāteliné. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻoku hiki atu ʻi he fakamatala ko ʻení ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi veesi fakataukei folofolá. Kuo fakakau atu kinautolu ke fakahaaʻi ʻaki e founga ʻo ʻenau fekauʻaki mo e Ngaahi Tefitoʻi Tokāteliné.

1. Toluʻi ʻOtuá

ʻOku ʻi ai ha toko tolu mavahevahe ʻi he Toluʻi ʻOtuá: ko e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá; Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:15–20). ʻOku maʻu ʻe he Tamaí mo e ʻAló ha sino ongoʻingofua ʻo e kakano mo e hui, ka ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha laumālie pē ia (vakai, T&F 130:22–23). ʻOku nau taha ʻi he taumuʻa mo e tokāteline. ʻOku nau fāitaha ʻi he haohaoa ke fakahoko e palani fakalangi ʻa e Tamai Hēvaní ki he fakamoʻuí.

ʻOtua ko e Tamaí

Ko e ʻOtua ko e Tamaí ʻa e Pule Aoniu ʻo e ʻunivēsí. Ko Ia e Tamai hotau laumālié (vakai, Hepelū 12:9). ʻOkú Ne haohaoa, maʻu e mālohi kotoa pē, mo tokaimaʻananga ki he meʻa kotoa. Ko ha ʻOtua foki ia ʻo e ʻaloʻofa, angaʻofa mo e manavaʻofa haohaoa.

Sīsū Kalaisi

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻUluaki ʻAlo ʻo e Tamaí ʻi he laumālié pea ko e ʻAlo Pē ʻe Taha ʻo e Tamaí naʻe Fakatupu ʻi he kakanó. Ko e Sihova Maʻongoʻonga Ia ‘o e Fuakava Motuʻá mo e Mīsaia ʻo e Fuakava Foʻoú.

Naʻe ʻikai ha angahala ʻa Sīsū Kalaisi pea naʻá Ne fai ha Fakalelei Haohaoa maʻá e ngaahi angahala kotoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá (vakai, ʻAlamā 7:11–13). Ko ʻEne moʻuí ko e sīpinga haohaoa ia ʻo e tōʻonga moʻui ʻoku totonu ke maʻu ʻe he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá (vakai, Sione 14:6; 3 Nīfai 12:48). Ko e fuofua tokotaha Ia ʻi he māmaní ke toetuʻú (vakai, 1 Kolinitō 15:20–22). Te Ne toe hāʻele mai ʻi he mālohi mo e nāunau ʻo pule ʻi māmaní lolotonga e Nofotuʻí.

ʻOku totonu ke fakahoko e ngaahi lotu, ngaahi tāpuaki, mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí (vakai, 3 Nīfai 18:15, 20–21).

Ngaahi potufolofola fakafekauʻaki: Hilamani 5:12; T&F 19:23; T&F 76:22–24

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko e mēmipa hono tolu ia ʻo e Toluʻi ʻOtuá. Ko ha laumālie ia ʻoku ʻikai hano sino ʻo e kakano mo e hui. ʻOku faʻa ui pē ia ko e Laumālié, ko e Laumālie Māʻoniʻoní, ko e Laumālie ʻo e ʻOtuá, ko e Laumālie ʻo e ʻEikí, pea mo e Fakafiemālié.

ʻOku fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he Tamaí pea mo e ʻAló, fakahā ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē pea fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kinautolu ʻoku fakatomala pea papitaisó (vakai, Molonai 10:4–5).

Ko e ngaahi potufolofola fakafekauʻakí: Kalētia 5:22–23; T&F 8:2–3

2. Palani ʻo e Fakamoʻuí

ʻI he maama fakalaumālié, naʻe tuku mai ai ʻe he Tamai Hēvaní ha palani ʻe lava ke tau hoko ai ʻo hangē ko Iá pea maʻu ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá (vakai, Mōsese 1:39). ʻOku ui ʻe he folofolá e palani ko ʻení ko e palani ʻo e fakamoʻuí, ko e palani lahi ʻo e fiefiá, ko e palani ʻo e huhuʻí pea ko e palani ʻo e ʻaloʻofá.

Ko e palani ʻo e fakamoʻuí ʻoku kau ai ʻa e Fakatupú, ko e Hingá, ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, mo e ngaahi fono kotoa pē, ngaahi ouau, mo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí. ʻOku mahuʻinga foki ʻa e tauʻatāina ke filí—ʻa e malava ko ia ke fili pe ngāue ʻiate kitá—ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní (vakai, 2 Nīfai 2:27). Tuʻunga ʻi he palani ko ʻení, ʻe lava ke fakahaohaoaʻi ai kitautolu ʻi he Fakaleleí, maʻu ha fiefia kakato pea moʻui ʻo taʻe ngata ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá (vakai, 3 Nīfai 12:48). ʻE lava ke tolonga ʻo taʻengata hotau ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí.

Ngaahi potufolofola fakafekauʻaki: Sione 17:3; T&F 58:27

Moʻui ʻi he Maama Fakalaumālié

Kimuʻa pea fāʻeleʻi mai kitautolu ki he māmaní, naʻa tau nofo ʻi he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní ko ʻEne fānau fakalaumālie (vakai, ʻĒpalahame 3:22–23). ʻI he moʻui ko ʻeni he maama fakalaumālié, ne tau kau atu ai ki ha fakataha alēlea mo e toenga e fānau fakalaumālie ʻa e Tamai Hēvaní. ʻI he fakataha ko iá, naʻe ʻomi ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻEne palaní pea fuakava ai ʻa Sīsū Kalaisi ke hoko ko hotau Fakamoʻuí.

Naʻa tau fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāiná ke muimui he palani ʻa e Tamai Hēvaní. Ne tau teuteu ke haʻu ki he māmaní ke hokohoko atu ai ʻetau fakalakalaká.

Naʻe fakangofua kinautolu ne muimui ʻi he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ke nau omi ki māmaní ʻo aʻusia ʻa e tuʻunga fakamatelié mo fakalakalaka ai ki he moʻui taʻengatá. Naʻe angatuʻu ʻa Lusifā, ko ha foha fakalaumālie ʻe taha ʻo e ʻOtuá, ki he palaní. Naʻe hoko ia ko Sētane, pea kapusi ai ia mo hono kau muimuí mei he langí mo taʻofi ke ʻoua te nau maʻu ha faingamālie ke maʻu ha sino fakatuʻasino mo aʻusia ʻa e moʻui fakamatelié.

Potufolofola fakafekauʻaki: Selemaia 1:4–5

Ko e Fakatupú

Naʻe fakatupu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e langí mo e māmaní ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Tamaí. Naʻe ʻikai ke fakatupu ʻa e māmaní mei he hala ʻatā; naʻe fokotuʻutuʻu ia mei he meʻa ne ʻosi ʻi ai. Naʻe faʻu ʻe Sīsū Kalaisi ha ngaahi māmani taʻefaʻalaua (vakai, T&F 76:22–24).

Naʻe mahuʻinga ʻa hono Fakatupu ʻo e māmaní ki he palani ʻa e ʻOtuá. Naʻe maʻu ai ha feituʻu ʻe lava ke tau maʻu ai ha sino fakatuʻasino, ʻahiʻahiʻi mo siviʻi ai kitautolu mo tau fakatupulaki ai ha ngaahi ʻulungaanga fakalangi.

Kuo pau ke tau fakaʻaongaʻi e maʻuʻanga tokoni ʻo e māmaní ʻi he fakapotopoto, fakaʻutoʻuta lelei mo e faʻa fakafetaʻi (vakai, T&F 78:19).

Ko ʻĀtama ʻa e fuofua tangata ne fakatupu ʻi he māmaní. Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi Hono tataú. Naʻe fakatupu e kakai kotoa pē—ʻa e tangata mo e fefine—ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá (vakai, Sēnesi 1:26–27).

Ko e Hingá

Naʻe fekau ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he ngoue ko ʻĪtení ke ʻoua naʻá na kai ʻa e fua ʻo e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví; ko e nunuʻa ʻo hano fai ʻení ko e mate fakalaumālie mo fakaesino. Ko e māte fakalaumālié ko e fakamavaheʻi ia mei he ʻOtuá. Ko e mate fakaesinó ko e mavahe ia ʻa e laumālié mei he sino fakamatelié. Koeʻuhí naʻe maumauʻi ʻe ʻĀtama mo ʻIvi e fekau ʻa e ʻOtuá, ne kapusi ai kinaua mei Hono ʻaó peá na hoko ai ʻo matelie. ʻOku ui ko e Hinga ʻa e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIví pea mo e ngaahi liliu ne hoko tupu mei aí, ʻo kau ai ʻa e mate fakalaumālie mo fakaesinó.

Tupu mei he Hingá, naʻe lava ke aʻusia ai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi mo hona hakó ʻa e fiefiá mo e mamahí, ʻiloʻi ʻa e leleí mo e koví pea maʻu mo e fānau (vakai, 2 Nīfai 2:25). ʻI heʻetau hoko ko ha hako ʻo ʻĀtama mo ʻIví, ʻoku tau ʻi ha tuʻunga hinga lolotonga e moʻui fakamatelié. ʻOku tau mavahe mai ai mei he ʻao ʻo e ʻEikí pea moʻulaloa ki he mate fakaesinó. ʻOku siviʻi foki kitautolu ʻe he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí pea mo e fakatauvele ʻa e filí. (Vakai, Mōsaia 3:19.)

Ko e Hingá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku tafaʻaki ia ʻe ua—ne tō ia mei ha tuʻunga māʻolunga ka naʻá ne kamata e tuʻunga fakalakalaka kimuʻa ʻa e tangatá. Makehe mei heʻene fakahoko mai ʻa e mate fakaesinó mo e mate fakalaumālié, naʻá ne toe ʻomi kiate kitautolu ha faingamālie ke fāʻeleʻi mai kitautolu ki māmani pea tau ako mo fakalakalaka ai.

Moʻui Fakamatelié

Ko e moʻui fakamatelié ko ha taimi ia ʻo e ako pea ʻe lava ke tau teuteu ai ki he moʻui taʻengatá mo fakamoʻoniʻi te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí ke fai ʻaki e meʻa kotoa kuo fekau ʻe he ʻEikí. ʻI he moʻui fakamatelié ni, ʻoku fie maʻu ke tau ʻofa mo tokoniʻi e niʻihi kehé (vakai, Mōsaia 2:17; Molonai 7:45, 47–48).

ʻI he moʻui fakamatelié, ʻoku fakatahaʻi hotau laumālié mo hotau sino fakamatelié, ʻo tau maʻu ai ha ngaahi faingamālie ke tupulaki mo fakalakalaka ʻi ha ngaahi founga naʻe ʻikai malava ke hoko ʻi he maama fakalaumālié. ʻOku hoko hotau sinó ko ha konga mahuʻinga ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí pea ʻoku totonu ke fakaʻapaʻapaʻi ia ko ha meʻaʻofa mei heʻetau Tamai Hēvaní (vakai, 1 Kolinitō 6:19–20).

Ngaahi potufolofola fakafekauʻaki: Sosiua 24:15; Mātiu 22:36–39; 2 Nīfai 28:7–9; ʻAlamā 41:10; T&F 58:27

Moʻui hili ʻa e Maté

ʻI he taimi ʻoku tau mate aí, ʻoku hū hotau laumālié ki he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié ʻo tatali ai ki he Toetuʻú. Ko e ngaahi laumālie ʻo e kau māʻoniʻoní ʻoku ʻalu ia ki he tuʻunga ʻo e fiefia, ʻa ia ʻoku ui ko palataisi. ʻE malanga ʻaki ʻe ha tokolahi ʻo e kau tui faivelengá ʻa e ongoongoleleí kiate kinautolu ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié.

Ko e fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié ko ha feituʻu fakataimi ia ʻi he maama hili ʻa e moʻui fakamatelié maʻanautolu naʻe mate ʻoku teʻeki ke nau ʻilo ki he moʻoní pea mo kinautolu naʻe talangataʻa he moʻui fakamatelié. ʻOku akoʻi ai e ongoongoleleí ki he ngaahi laumālié pea nau maʻu e faingamālie ke fakatomala mo tali e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí ʻoku fakahoko maʻanautolu ʻi he temipalé (vakai, 1 Pita 4:6). Ko kinautolu te nau tali e ongoongoleleí, te nau nofo ʻi palataisi kae ʻoua kuo hoko ʻa e Toetuʻú.

Ko e Toetuʻú ko hono fakatahaʻi ia hotau laumālié pea mo hotau sino fakatuʻasino kuo fakahaohaoaʻi ʻo e kakano mo e huí (vakai, Luke 24:36–39). Hili e toetuʻú, he ʻikai ke toe mavahevahe ʻa e laumālié mo e sinó pea te tau moʻui taʻe-faʻa-mate leva. ʻE toetuʻu ʻa e tokotaha kotoa pē kuo fāʻeleʻi mai ki he māmaní koeʻuhí naʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e maté (vakai, 1 Kolinitō 15:20–22). ʻE ʻuluaki toetuʻu e kau māʻoniʻoní pea nau haʻu ʻi he ʻUluaki Toetuʻú kimuʻa pea toki toetuʻu e kau faiangahalá.

ʻE hoko e Fakamaau Fakaʻosí hili ʻa e Toetuʻú. Ko Sīsū Kalaisi te ne fakamāuʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ke vakaiʻi ʻa e nāunau taʻengata ʻe maʻu ʻe he tokotaha ko iá. ʻE fakahoko e fakamaau ko ʻení ʻo fakatatau mo e talangofua ʻa e tokotaha takitaha ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá (vakai, Fakahā 20:12; Mōsaia 4:30).

ʻOku ʻi ai ha ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú (vakai, 1 Kolinitō 15:40–42). Ko e māʻolunga taha ʻo kinautolú ko e puleʻanga fakasilesitialé. Ko kinautolu ia ʻoku loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsuú pea mo talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, te nau nofo ʻi he puleʻanga silesitialé ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua ko e Tamaí pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 131:1–4).

Ko hono ua ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe tolú mo hono nāunaú ko e puleʻanga fakatelesitiale. Ko kinautolu ʻe nofo ʻi he puleʻangá ni, ko e kau tangata mo e kau fafine fakaʻeiʻeiki ne ʻikai ke nau lototoʻa ʻi hono fakamoʻoniʻi ʻo Sīsuú.

Ko e puleʻanga fakatilesitialé ko e siʻisiʻi taha ia ʻi he ngaahi puleʻangá ʻe tolu ʻo e nāunaú. Ko kinautolu te nau maʻu ʻa e puleʻangá ni ko kinautolu ia naʻá nau fili ʻa e faiangahalá kae ʻikai ko e māʻoniʻoní lolotonga ʻenau ʻi he moʻui fakamatelié. Ko e niʻihi fakafoʻituitui ʻeni te nau maʻu honau nāunaú hili hono huhuʻi kinautolu mei he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié.

Potufolofola fakafekauʻaki: Sione 17:3

4. Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

Ke fai ha fakaleleí, ko hono fuesia ia e tautea ʻo e angahalá, ʻo toʻo ai e nunuʻa ʻo e angahalá mei he taha angahala kuo fakatomalá kae lava ke ne fakalelei mo e ʻOtuá. Ko Sīsū Kalaisi pē naʻe malava ke Ne fakahoko ha fakalelei haohaoa maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Naʻe kau ʻi Heʻene Fakaleleí ʻa ʻEne mamahi koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, lilingi Hono taʻataʻá, ʻEne mamahi mo pekia ʻi he kolosí pea mo ʻEne Toetuʻu mei fonualotó (vakai, Luke 24:36–39; T&F 19:16–19). Naʻe lava ke fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Fakaleleí koeʻuhí he naʻá Ne fakahaohaoaʻi ia mei he angahalá pea naʻá ne maʻu ha mālohi ke ikunaʻi e maté. Naʻá Ne maʻu mei Heʻene faʻē matelié ʻa e malava ko ia ke maté. Naʻá Ne maʻu mei Heʻene Tamaí taʻe-faʻa maté, ʻa e mālohi ke toe moʻuí.

Kae tuʻunga ʻi he ʻaloʻofá ne fou mei he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻe toetuʻu ai ʻa e kakai kotoa pē ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté. ʻOku makatuʻunga foki ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa ʻetau lava ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá (vakai, Molonai 7:41). Ke maʻu e meʻaʻofa ko ʻení, kuo pau ke tau moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e tui kiate Iá, fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, papitaiso, maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní pea kātaki faivelenga ke aʻu ki he ngataʻangá (vakai, Sione 3:5).

Ne kau ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ʻEne mamahi maʻa ʻetau ngaahi angahalá, mo Ne toʻo ai kiate Ia ʻa e mamahi, mahamahaki mo e vaivai ʻo e kakai kotoa pē (vakai, ʻAlamā 7:11–13). ʻOku mahino kiate Ia ʻetau faingataʻaʻiá koeʻuhí he kuó Ne foua ia. ʻOku hanga ʻe Heʻene ʻaloʻofá pe mālohi fakaiviá, ʻo fakamālohia kitautolu ke tau fuesia e ngaahi kavenga mafasiá mo fakahoko e ngaahi ngāue ne ʻikai ke tau mei lava ʻo fai ʻiate kitautolu peé (vakai, Mātiu 11:28–30; Filipai 4:13; ʻEta 12:27).

Ngaahi Potufolofola fakafekauʻaki: Sione 3:5; Ngāue 3:19–21

Tui kia Sīsū Kalaisí

Ko e tuí ko ha “ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai, ʻa ia ʻoku moʻoni” ( ʻAlamā 32:21; vakai foki, ʻEta 12:6). Ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá.

Kuo pau ke fakatefito e tuí ʻia Sīsū Kalaisi kae lava ke ne tataki ha taha ki he fakamoʻuí. ʻOku ʻuhinga e tui kia Sīsū Kalaisí, ke falala kakato kiate Ia mo ʻEne Fakalelei taʻefakangatangatá, mālohí mo e ʻofá. ʻOku kau ai e tui ki Heʻene ngaahi akonakí mo e tui ʻokú Ne ʻafioʻi e meʻa kotoa pē, neongo ʻoku ʻikai mahino kotoa ia kiate kitautolu (vakai, Lea Fakatātā 3:5–6; T&F 6:36).

ʻOku fakahā ʻa e tuí ʻi heʻetau tōʻonga moʻuí, ʻo mahulu hake ia ʻi he tui ʻataʻatā peé (vakai, Sēmisi 2:17–18). ʻE lava ke tupulaki e tuí ʻi heʻetau lotu, ako e folofolá mo talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

ʻOku tui foki e Kāingalotu ʻo e Siasí ki he ʻOtua ko e Tamaí, Laumālie Māʻoniʻoní pea mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea pehē ki he ngaahi konga mahuʻinga kehe ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻOku tokoni e tuí ke tau maʻu ha fakamoʻui fakalaumālie mo fakaesino pea mo ha ivi ke tuiaki atu kimuʻa, fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá pea ikunaʻi ʻa e ʻahiʻahí (vakai, 2 Nīfai 31:19–20). ʻE fakahoko ʻe he ʻEikí ha ngaahi mana kāfakafa ʻi heʻetau moʻuí ʻo fakatatau mo ʻetau tuí.

ʻOku fakafou ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí ʻa e lava ha taha ʻo maʻu ha fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá pea faifai ʻo malava ai ke ne nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

Potufolofola fakafekauʻakí: Mātiu 11:28–30

Fakatomala

Ko e fakatomalá ko ha liliu ia ʻi he fakakaukaú mo e lotó ʻokú ne ʻomi kiate kitautolu ha fakakaukau foʻou fekauʻaki mo e ʻOtuá, fekauʻaki mo kitautolu, pea fekauʻaki mo māmani. ʻOku kau ai ʻa e siʻaki ʻo e angahalá kae tafoki ki he ʻOtuá ke maʻu ha fakamolemolé. ʻOku fakatupu ia ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e holi moʻoni ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.

ʻOku ngaohi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi angahalá ke taʻemaʻa—ʻo taʻetaau ke foki ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. Tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, kuo ʻomi ai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e founga pē taha ke fakamolemoleʻi ai ʻetau ngaahi angahalá (vakai, ʻĪsaia 1:18).

ʻOku kau ʻi he fakatomalá ʻa e ongoʻi loto-mamahi ʻi he faiangahalá, vete ki he Tamai Hēvaní pea ki ha niʻihi kehe kapau ʻoku fie maʻu, siʻaki ʻa e angahalá, feinga ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi maumau kotoa naʻe fakatupu ʻe he faiangahalá kapau ʻe lava, pea moʻui talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá (vakai, T&F 58:42–43).

Ngaahi potufolofola fakafekauʻaki: ʻĪsaia 53:3–5; Sione 14:6; 2 Nīfai 25:23, 26; T&F 18:10–11; T&F 19:23; T&F 76:40–41

5. Kuonga Fakakosipelí, Hē mei he Moʻoní mo hono Toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí

Kuonga Fakakosipelí

Ko e kuonga fakakōsipelí, ko ha vahaʻataimi ia ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻEne ngaahi tokāteliné, ouaú mo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko ha vahaʻataimi ia ʻoku ʻi ai ha tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻi he māmaní ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea fakamafaiʻi fakalangi ke fakamafola ʻa e ongoongoleleí pea fakahoko hono ngaahi ouaú. ʻOku tau moʻui he ʻahó ni ʻi he kuonga fakakōsipeli fakaʻosí—ʻa e kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá, ʻa ia ne kamata ʻi hono fakahā mai ʻo e ongoongoleleí kia Siosefa Sāmitá.

ʻOku ʻiloʻi e ngaahi kuonga fakakōsipeli kimuʻá ʻia ʻĀtama, ʻĪnoke, Noa, ʻĒpalahame, Mōsese mo Sīsū Kalaisi. ʻIkai ngata aí, kuo ʻi ai mo ha ngaahi kuonga fakakōsipeli kehe, ʻo kau ai e taimi ʻo e Kau Nīfaí mo e Kau Sēletí. Kuo fakahā mai pea akoʻi ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he kuonga fakakosipeli kotoa pē.

Hē mei he Moʻoní

ʻI he taimi ʻoku tafoki ai ʻa e kakaí mei he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea ʻikai ke nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku nau ʻi ha tuʻunga ʻo e hē mei he moʻoní.

Naʻe hoko e ngaahi vahaʻataimi ‘o e hē mei he moʻoní ʻi he kotoa e hisitōlia ʻo e māmaní. Ko e sīpinga ʻe taha ko e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní, ʻa ia naʻe hoko hili hono fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa Hono Siasí (vakai, 2 Tesalonika 2:1–3). Hili e pekia e kau ʻAposetolo ʻa e Fakamoʻuí, naʻe uesia e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea fakahoko ha ngaahi liliu taʻe fakamafaiʻi ki hono fokotuʻutuʻu ʻo e Siasí mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Koeʻuhí ko e mafola lahi ko ʻeni ʻa e faiangahalá, naʻe ʻave ai ʻe he ʻEikí ʻa e mafaí mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mei he māmaní.

Lolotonga e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní, naʻe ʻikai toe maʻu ʻe he kakaí ha fakahinohino fakalangi mei he kau palōfita moʻuí. Naʻe fokotuʻu e ngaahi siasi lahi, ka naʻe ʻikai ke nau maʻu e mafai ke foaki e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní pe fakahoko e ngaahi ouau kehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe uesia pe mole ha ngaahi konga ʻo e folofola māʻoniʻoní pea naʻe ʻikai toe maʻu ʻe he kakaí ha mahino tonu fekauʻaki mo e ʻOtuá.

Ne hokohoko atu pē ʻa e hē ko ʻeni mei he moʻoní ʻo aʻu ki he taimi naʻe hā ai ʻa e Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá kia Siosefa Sāmitá pea kamata ʻa hono Fakafoki Mai ʻa hono kakato ʻo e ongoongoleleí.

Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

Ko e Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí ko hono toe fokotuʻu ia ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí ʻi he lotolotonga ʻo ʻEne fānaú ʻi he māmaní (vakai, Ngāue 3:19–21).

ʻI he teuteu atu ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, naʻe fokotuʻu hake ʻe he ʻEikí ha kau tangata fakaʻeiʻeiki lolotonga ʻa e Kuonga ʻo e Liliú. Ne nau feinga ke toe fakafoki mai e tokāteline fakalotú, ngaahi founga ngāue mo hono fokotuʻutuʻú ki he founga ne fokotuʻu ʻaki kinautolu ʻe he Fakamoʻuí. Ka neongo ia ne ʻikai ke nau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí pe ko e kakato ʻo e ongoongoleleí.

Naʻe kamata e Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻi he 1820 ʻi he taimi naʻe hā ai e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí kia Siosefa Sāmita ko e tali ki heʻene lotú (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:15–20). Ne kau he ngaahi meʻa mahuʻinga ne hoko ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻa hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, toe fakafoki mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Faka-Melekisētekí pea mo hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli, 1830.

Naʻe toe fakafoki mai e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻi he ʻaho 15 ʻo Mē 1829. Naʻe toe fakafoki mai e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e ngaahi kī ʻo e puleʻangá ʻi he 1829, ʻi he taimi naʻe hanga ai ʻe he kau ʻAposetolo ko Pita, Sēmisi mo Sioné, ʻo foaki ia kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautelé.

Kuo fakafoki mai ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí, pea ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e “siasi moʻoni mo moʻui pē taha ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa” (T&F 1:30). ʻE faifai pē pea fakafonu ʻe he Siasí ʻa e māmaní kotoa pea tuʻu ʻo taʻe ngata.

Ngaahi potufolofola fekauʻakí: ʻĪsaia 29:13–14; ʻIsikeli 37:15–17; ʻEfesō 4:11–14; Sēmisi 1:5–6

5. Kau Palōfitá mo e Fakahaá

Ko e palōfitá ko ha tokotaha ia kuo ui ʻe he ʻOtuá ke lea Maʻana (vakai, ʻĀmosi 3:7). ʻOku fakamoʻoni ʻa e kau palōfitá kia Sīsū Kalaisi mo akoʻi ʻEne ongoongoleleí. ʻOku nau fakaʻilo mai ʻa e finangalo mo e ʻulungaanga totonu ʻo e ʻOtuá. ʻOku nau fakahalaʻi ʻa e faiangahalá pea fakatokanga ki hono ngaahi nunuʻá. ʻOku nau kikiteʻi he taimi ʻe niʻihi ha ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú (vakai, T&F 1:37–38). ʻOku maʻu he folofolá ha konga lahi e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá. ʻI heʻetau ako e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá, ʻe lava ke tau ako ai ʻa e moʻoní pea maʻu ha fakahinohino (vakai, 2 Nīfai 3:23).

ʻOku tau poupouʻi e Palesiteni ʻo e Siasí ko ha palōfita, tangata kikite mo e tangata maʻu fakahā pea ko ia pē he māmaní ʻokú ne maʻu e fakahā ke tataki ʻaki e Siasí kotoa. ʻOku tau poupouʻi foki e ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko ha kau palōfita, kau tangata kikite mo e kau tangata maʻu fakahā.

Ko e fakahaá ko e fetuʻutaki ia mei he ʻOtuá ki Heʻene fānaú. ʻI he taimi ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻa Hono finangaló ki he Siasí, ʻokú Ne folofola mai ʻi Heʻene palōfitá. ʻOku ʻi he folofolá—ʻa e Tohi Tapú, Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea mo e Mataʻitofe Mahuʻingá—ha ngaahi fakahā ne fakafou mai ʻi he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá mo e ʻaho kimui ní. Ko e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko e palōfita ia ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní he ʻahó ni.

ʻE lava ke maʻu ʻe he tokotaha fakafoʻituituí ʻa e fakahā ke tokoni kiate kinautolu mo ʻenau ngaahi fie maʻú, ngaahi fatongiá,mo e ngaahi fehuʻi paú pea ke tokoni ke fakamālohia ʻenau ngaahi fakamoʻoní. ʻOku fai e konga lahi ʻo e ngaahi fakahā ki he kau takí mo e kāingalotu ʻo e Siasí, ʻo fakafou mai ʻi ha ngaahi ueʻi mo ha ngaahi fakakaukau mei he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku lea mai e Laumālie Māʻoniʻoní ki hotau ʻatamaí mo e lotó ʻi ha kihiʻi leʻo siʻi (vakai, T&F 8:2–3). ʻE lava foki ke hoko mai ʻa e fakahaá ʻi he meʻa-hā-maí, misí mo e ʻaʻahi mai ʻa e kau ʻāngeló.

Ngaahi potufolofola fakafekauʻakí: Saame 119:105; ʻEfesō 4:11–14; 2 Tīmote 3:15–17; Sēmisi 1:5–6; Molonai 10:4–5

Lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataulaʻeikí

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mālohi mo e mafai taʻengata ia ʻo e ʻOtuá. Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá pea puleʻi ʻa e langí mo māmani ʻo fakafou ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú Ne huhuʻi mo hakeakiʻi ʻEne fānaú ʻi he mālohí ni, mo fakahoko ʻa e “moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39).

ʻOku foaki ʻe he ʻOtuá e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he houʻeiki tangata moʻui taau ʻo e Siasí ke nau lava ʻo ngāue ʻi Hono huafá ki hono fakamoʻui ʻo ʻEne fānaú. Ko e kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e totonu ia ki he tuʻunga fakapalesitenisií pe mālohi ʻoku foaki ki he tangatá ʻe he ʻOtuá ke puleʻi mo tataki ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní (vakai Mātiu 16:15–19). ʻOku fakafou ʻi he ngaahi kī ko ʻení, ʻa e malava ke fakamafaiʻi e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke nau malanga ʻaki e ongoongoleleí mo fakahoko e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí. Ko kinautolu kotoa pē ʻoku ngāue ʻi he Siasí kuo uiuiʻi ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko ia, ʻoku nau maʻu ʻa e totonu ki he mālohi ʻoku fie maʻu ke nau ngāue ai pea fakahoko ʻa e ngaahi fatongia ʻo honau ngaahi uiuiʻí.

Potufolofola fakafekauʻakí: T&F 121:36, 41–42

Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné

ʻOku faʻa ui ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko e lakanga fakataulaʻeiki teuteuʻangá. Ko e ngaahi lakanga ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko e tīkoni, akonaki, taulaʻeiki mo e pīsope. ʻI he Siasí he ʻahó ni, ʻe lava ke maʻu ʻe ha kau mēmipa moʻui taau ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻo kamata ʻi he taʻu 12.

ʻOku maʻu ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné “ʻa e ngaahi kī ʻo e tauhi mai ʻa e kau ʻāngeló, pea mo e ongoongolelei ʻo e fakatomalá, pea mo e papitaisó” (T&F 13:1).

Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ko e lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga ange pe lahi ange ia pea ʻokú ne ngāue ki he ngaahi meʻa fakalaumālié (vakai, T&F 107:8). Naʻe foaki e lakanga fakataulaʻeiki lahi angé ni kia ʻĀtama pea kuo ʻi he māmaní ia he taimi kotoa pē kuo fakahaaʻi mai ai ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ongoongoleleí.

Naʻe fuofua ui ia “ko e Lakanga Fakataulaʻeiki Toputapu ʻi he Lakanga ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá” (T&F 107:3). Naʻe ʻiloa ia kimui ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ko e fakatauhingoa ki ha taulaʻeiki lahi maʻongoʻonga naʻe moʻui lolotonga e kuonga ʻo e palōfita ko ʻĒpalahamé.

ʻOku ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e kaumātuʻa, taulaʻeiki lahi, pēteliake, Fitungofulu mo e ʻAposetolo. Ko e Palesiteni ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí.

Potufolofola fakafekauʻakí: ʻEfesō 4:11–14

7. Ngaahi Ouaú mo e Ngaahi Fuakavá

Ngaahi ouaú

ʻI he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku toputapu ha ouau, ko ha ngāue ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga fakalaumālie. Naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he ʻOtuá e ouau takitaha ke akoʻi mai ha ngaahi moʻoni fakalaumālie. ʻOku fakahoko e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí ʻe he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku mahuʻinga ha ngaahi ouau ʻe niʻihi ki he hakeakiʻí pea ʻoku ui ia ko e ngaahi ouau faifakamoʻuí.

Ko e ʻuluaki ouau fakamoʻui ʻo e ongoongoleleí ko e papitaiso ʻi he fakauku ʻi he vaí ʻe ha taha ʻokú ne maʻu e mafaí. ʻOku fie maʻu e papitaisó kae toki hoko ha taha ko ha mēmipa ʻo e Siasí mo ne hū ki he puleʻanga fakasilesitialé (vakai, Sione 3:5).

Ko e haʻu e foʻi lea ko e papitaisó mei he foʻi lea faka-Kalisi ko hono ʻuhingá ke unu pe fakauku. ʻOku hanga ʻe he fakaukú ʻo fakataipe ʻa e mate e moʻui angahala ʻa ha taha pea mo hono fanauʻi foʻou ʻo ha taha ki ha moʻui fakalaumālie kuo fakatapui ke tokoni ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú. Ko e fakataipe foki ia ʻo e maté mo e toetuʻú.

Hili hono papitaiso ha taha, ʻoku hili ʻe ha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe taha pe toko lahi ange honau nimá ʻi he ʻulu ʻo e tokotahá pea fakamaʻu ia ko ha mēmipa ʻo e Siasí. ʻI he hoko ko ha konga ʻo e ouau ko ʻeni ʻoku ui ko e hilifakinimá, ʻoku foaki ki he tokotahá ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku kehe ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he ivi takiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Kimuʻa ʻi he papitaisó, ʻe lava ke ongoʻi ʻe ha taha ʻa e ivi takiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he taimi ki he taimi, pea ʻoku fakafou ʻi he takiekina ko iá ʻene maʻu ha fakamoʻoni ki he moʻoní (vakai, Molonai 10:4–5). Hili hono maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku maʻu leva ʻe he tokotahá ʻa e totonu ki Heʻene takauá ʻo kapau ʻokú ne tauhi ʻa e ngaahi fekaú.

ʻOku kau ʻi he ngaahi ouau faifakamoʻui kehé ʻa e fakanofo ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (ki he kakai tangatá), ʻenitaumeni fakatemipalé pea mo e sila ʻi he malí (vakai, T&F 131:1–4). Ko e ngaahi ouau faifakamoʻui kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻalu fakataha ia mo ha ngaahi fuakava. ʻE lava ke fakahoko ʻi he temipalé e ngaahi ouau faifakamoʻui ko ʻení ke fakafofongaʻi ʻa e pekiá. ʻOku toki ʻaonga pē ʻa e ngaahi ouau fakafofonga ne faí, ʻi he taimi ʻoku tali ai ia ʻe he kau pekiá ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié pea mo nau fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo iá.

ʻOku mahuʻinga foki e ngaahi ouau kehé ki heʻetau fakalakalaka fakalaumālié, ʻo hangē ko e faingāue ki he mahakí mo e fakahingoa mo tāpuakiʻi ʻo e fānaú.

Potufolofola fakafekauʻakí: Ngāue 2:36–38

Ngaahi Fuakavá

Ko e fuakavá ko ha aleapau toputapu ʻi he vā ʻo e ʻOtuá mo e tangatá. ʻOku tuku mai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tuʻunga ki he fuakavá, pea ʻoku tau loto lelei ke fai ʻa ia ʻokú Ne kole mai ke tau faí; ʻoku talaʻofa mai leva ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tāpuaki pau ʻi heʻetau talangofuá (vakai, T&F 82:10).

Ko e ngaahi ouau faifakamoʻui kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻomi fakataha ia mo ha ngaahi fuakava. ʻOku tau fuakava mo e ʻEikí ʻi he papitaisó pea fakafoʻou ʻa e ngaahi fuakava ko iá ʻaki ʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití. ʻOku fakahoko ʻe he kakai tangata ʻoku nau maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e fuakava mo e fakapapau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku tau toe fakahoko mo ha ngaahi fuakava ʻi he temipalé.

Ngaahi potufolofola fekauʻakí: ʻEkesōtosi 19:5–6; Saame 24:3–4; 2 Nīfai 31:19–20; T&F 25:13

8. Nofomalí mo e Fāmilí

Ko e mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo ʻEne palani ʻo e fakamoʻuí mo ʻetau fiefiá. Ko e fiefia ko ia ʻi he moʻui fakafāmilí ʻoku meimei ke toki aʻusia pē ia ʻi he taimi kuo langa ai ʻa e fāmilí ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

Kuo ʻosi tuʻutuʻuni ke toki ngāue ʻaki pē ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú ʻe ha tangata mo ha fefine, kuó na ʻosi mali fakalao ko ha husepāniti mo ha uaifi. ʻOku totonu ʻa e mātuʻá ke fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní, ohi hake ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni mo tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasinó mo fakalaumālié.

ʻOku maʻu ʻe he husepānití mo e uaifí ha fatongia molumalu ke feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki. ʻOku ʻa e ngaahi tamaí ke nau puleʻi honau fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongiá ke tokonaki ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí. Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú. ʻI he ngaahi fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā-ngāue tuʻunga tatau.

ʻOku malava ʻe he palani fakalangi ʻo e fiefiá ke hoko atu ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí ke ʻoua naʻa ngata pē ʻi faʻitoka. Naʻe fakatupu ʻa e māmaní pea fakahā mai e ongoongoleleí koeʻuhí ke lava ʻo faʻu, silaʻi, pea hakeakiʻi e fāmilí ki he taʻengatá. (Toʻo mei he Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Ensign, Nōvema 2010, 129; vakai foki, LDS.org/topics/family-proclamation

Ngaahi potufolofola fakafekauʻakí: Sēnesi 2:24; Saame 127:3; Malakai 4:5–6; T&F 131:1–4

9. Ngaahi Fekaú

Ko e ngaahi fekaú ko e ngaahi fono mo e ngaahi fie maʻu ia ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku tau fakahā ʻetau ʻofa kiate Iá ʻi heʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú (vakai Sione 14:15). ʻE hanga ʻe hono tauhi ʻo e ngaahi fekaú ʻo ʻomi ha ngaahi tāpuaki mei he ʻEikí (vakai, T&F 82:10).

Ko e ongo tefitoʻi fekau ʻe uá ko e “ʻofa ki [he ʻEikí] ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo hoʻo moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoa. … Pea … ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé” (Mātiu 22:36–39).

ʻOku hoko ʻa e Fekau ʻe Hongofulú ko ha konga mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí pea ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengata ia ʻoku fie maʻu ki hotau hakeakiʻí (vakai, ʻEkesōtosi 20:3–17). Naʻe fakahā kinautolu ʻe he ʻEikí kia Mōsese ʻi he kuonga muʻá, pea kuó Ne toe fakahā mai kinautolu ʻi he fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

ʻOku kau ʻi he ngaahi fekau kehé ʻa e lotu fakaʻahó (vakai, 2 Nīfai 32:8–9), akoʻi ʻa e ongoongolelei ki he niʻihi kehé (vakai, Mātiu 28:19–20), tauhi e fono ʻo e angamaʻá (vakai, T&F 46:33), totongi vahehongofulu kakato (vakai, Malakai 3:8–10), ʻaukai (vakai, ʻĪsaia 58:6–7), fakamolemoleʻi e niʻihi kehé (vakai, T&F 64:9–11), loto houngaʻia (vakai, T&F 78:19), pea tauhi ʻa e Lea ʻo e Potó (vakai, T&F 89:18–21).

Ngaahi potufolofola fakafekauʻaki: Sēnesi 39:9; ʻĪsaia 58:13–14; 1 Nīfai 3:7; Mōsaia 4:30; ʻAlamā 37:35; ʻAlamā 39:9; T&F 18:15–16; T&F 88:124

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi tefitó ni, hū ki he LDS.org, Teachings, Gospel Topics; pe vakai, Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí (2004).

ʻĪmisi
young man reading scriptures