Seminelí
‘Iuniti 1: ‘Aho 4, Ko Hono Ako ‘o e Folofolá


ʻIuniti 1: ʻAho 4

Ko Hono Ako ʻo e Folofolá

Talateú

ʻE tokoni atu e lēsoni ko ʻení ke ke ako ki he founga ke mahino lelei ange ai ʻa e folofolá, kumi ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku ʻi aí, mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi moʻoni ko iá ʻi hoʻo moʻuí. ʻI hoʻo fai iá, ʻe hoko ʻa e folofolá ko ha maʻuʻanga fakahinohino mo e fakahā lahi ange ʻi hoʻo moʻuí.

Ko Hono Ako e Folofolá ʻi he Seminelí

Kuó ke tokoni nai ki ha taha ʻokúne fekumi ki ha meʻa naʻe mole? Kimuʻa peá ke kamata fekumí naʻá ke maʻu nai ha fakamatala ki he meʻa naʻá ke kumí? Kapau ne ʻikai ke ke ʻilo moʻoni e meʻa ne ke fekumi ki aí, naʻe ola lelei fēfē hoʻo fekumí, pe ʻokú ke pehē naʻe mei ola lelei fēfē hoʻo fekumí?

ʻĪmisi
talavou ʻoku lau folofola

ʻI he founga tatau pē, ʻe lava ke toe mahuʻingamālie ange hoʻo ako folofolá ʻi hoʻo ʻiloʻi e meʻa ʻokú ke kumi ʻi hoʻo akó.

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ʻa e meʻa ʻokú ke ʻamanaki ke maʻu ʻi hoʻo ako ho folofolá.

ʻĪmisi
Palesiteni Marion G. Romney

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Melioni G. Lomenī ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ha ʻuhinga ʻe taha kuo tohi ai e ngaahi folofolá ʻa ia ʻe lava tokoni atu ke ke ʻiloʻi e meʻa ʻokú ke kumí ʻi hoʻo ako e folofolá: “He ʻikai lava ʻe ha taha ke ako fakamoʻomoʻoni e folofolá taʻe te ne ako ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní koeʻuhí he kuo tohi e folofolá ke fakatolonga ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní ki heʻetau leleí” (“The Message of the Old Testament” [lea ki he kau faiako fakalotu ʻa e CES, Aug. 17, 1979], 3, si.lds.org).

Fakatatau ki he lea ʻa Palesiteni Lomenií, ko e hā kuo tohi ai e ngaahi folofolá?

Ko ia, ʻoku totonu ke mahulu hake ʻa e meʻa ʻoku tau kumi ʻi heʻetau ako e folofolá, ʻi he fakaikiiki pē fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe hokó mo e kakai ʻi he folofolá. ʻOku totonu ke tau faifeinga ke kumi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻa ia naʻe fakatolonga mai ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá ʻo fakafou ʻi he ngaahi meʻa naʻe hokó, malangá, mo e ngaahi fakahā naʻe lekooti ʻi he folofolá. ʻOku ui ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ko e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni.

Ko e ngaahi tokāteliné ko e ngaahi moʻoni mahuʻinga, mo taʻe feliliuaki ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, hangē ko e Maʻu ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoní ko e ngaahi moʻoni pe tuʻutuʻuni tuʻuloa te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi ke tataki kitautolu ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi filí mo hono fakaʻaongaʻi e ngaahi tokāteliné ʻi heʻetau moʻuí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga ʻe lava ke ʻaonga ai kiate kitautolu e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí: “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoní ko ha moʻoni haohaoa, ʻoku fokotuʻutuʻu ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe. Ko e tefitoʻi moʻoni ʻoku moʻoní ʻokú ne ʻai ke faingofua ange hano fakahoko ʻo ha fili ʻo aʻu pē ki he ngaahi tūkunga puputuʻu mo faingataʻa tahá” (“Acquiring Spiritual Knowledge,” Ensign, Nov. 1993, 86).

Fakatatau kia ʻEletā Sikoti, ko e hā ʻoku fai ʻe ha tefitoʻi moʻoni maʻatautolú?

ʻOku maʻu ʻa e sīpinga ʻe taha ʻo ha tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻi he folofolá ʻi he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá. ʻOku tau lava ʻo ako mei he meʻa ne aʻusia ʻe Siosefá, ʻoku fanongo mo tali mai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi lotú.

  1. Hiki i hoʻo tohinoa ako folofolá ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni kuó ke akó ʻi hono ako e folofolá.

Ko e Mahino ʻa e Puipuituʻa mo e Kanotohi ʻo e Folofolá

Fakakaukau ki ha konga ʻo ha fuaʻiʻakau ʻoku ʻi ai hano kili pe ngeʻesi ʻi tuʻa, hangē ko ha foʻi siaine pe moli.

ʻĪmisi
foʻi siaine

Ko e fē ʻa e konga ʻo e fuaʻiʻakaú ʻoku ʻaonga tahá? Ko e hā kuo pau ke ke fai kimuʻa peá ke toki lava ʻo kai ʻa e fuaʻiʻakaú?

ʻĪmisi
foʻi siaine naʻe fohi fakakonga

Kapau ko e konga mahuʻinga pe ʻaonga taha ʻo e fuaʻiʻakaú ʻoku ʻi loto, ko e hā e taumuʻa ʻo e kili ʻi tuʻá?

ʻE lava ke fakahoa ʻa e fua ʻi lotó, ʻa ia ʻoku tau fakaʻaongaʻi ki he maʻu iví mo e meʻatokoní, ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he folofolá. ʻE lava ke fakahoa ʻa e kili ko ia ʻokú ne takaiʻi ʻa e fuaʻiʻakaú ki he ngaahi meʻa naʻe hokó mo e kakai ʻo e folofolá. Hangē pē ko hono fakatolonga mo tokoni ki hono feʻaveʻaki ʻo e fua ʻi lotó ʻe he kofukofu ʻi tuʻá , ʻoku pukepuke mo ʻomi ʻe he ngaahi fakamatala fakafolofola ko ʻení ʻa e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kiate kitautolu ʻi ha founga ʻe tokoni ai ke mahino, manatuʻi, mo fakaʻaongaʻi kinautolu ʻi heʻetau moʻuí.

Kapau ʻoku ʻi ai haʻo konga fuaʻiʻakau, fohi ia ke ke lava ʻo sio ki he fua ʻi lotó (pe fakakaukau pē ki he ngaahi founga kehekehe te ke aʻu ai ki he fua ʻo ha siaine pe foʻi moli). ʻOku tatau e ngāue ʻoku fie maʻu ke toʻo ʻaki e kili ʻi tuʻá pea fakaʻasi ʻa e fua ʻi lotó mo e meʻa kuo pau ke tau fai ke fakaava pe ʻiloʻi ha potufolofolá. ʻOku fie maʻu ke mahino kiate kinautolu ʻa e fokotuʻutuʻu fakahisitōlia ʻo ha fakahā pea feinga foki ke mahino ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokó, kakaí, mo e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi leá, ke fakaava ʻa e folofolá pea ʻiloʻi ʻa e fua ʻi lotó. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku fakaʻau ʻo faingofua ange ke mamata pea mahino ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi he ngaahi fakamatala fakafolofolá.

Ko e ngaahi founga mo e ngaahi taukei tefito ʻeni ke tokoniʻi koe ke toe mahino lelei ange e folofolá ʻi hoʻo ako kinautolú. ʻI he fakaʻosinga ʻo e lēsoní te ke maʻu ha toe ngaahi founga fakataukei mo ako folofola .

ʻĀtakai fakahisitōliá: ʻOku kau ʻi he vahe takitaha ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha talateu ki he vahé ʻa ia ʻokú ne faʻa fakamatalaʻi ʻa e ngaahi hohaʻa, fehuʻi, pe ngaahi meʻa fakahisitōlia ne hoko kimuʻa ʻi he fakahā ʻi he vahe ko iá. ʻE lava ke tokoni hono ʻiloʻi e fakamatala fakaikiiki ko ʻení ke mahino kiate koe ʻa e fakahaá.

  1. Lau e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121 mo e veesi 1–8, ke vakai ki he founga ʻe lava ke fakatupulaki hoʻo mahino ki ha fakahaá ʻi hono ʻiloʻi ʻo e ʻātakai fakahisitōliá. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ʻa e founga ʻoku ʻomi ai ʻe he ʻiloʻi kuo tuku pōpula e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he Fale fakapōpula Lipetií ʻi ha ngaahi māhina lahi ha ʻuhingamālie ki heʻene lotú mo e tali ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení.

Ngaahi fakaʻuhinga ʻo e leá: Mahalo ʻoku ʻi ai ha ngaahi lea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he folofolá ʻoku ʻikai angamaheni. ʻE lava ke tokoniʻi ko e ʻe he Ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, ngaahi futinouti ʻo e folofolá, mo e tikisinale angamahení ke mahino e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea ko iá.

Hangē ko ʻení, lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:1, 4. Ko e foʻi lea ko e fale ʻoku ʻuhinga ia ki ha fale fehikitaki pe e faʻunga malu. ʻOku tokoni fēfē hono ʻilo ʻení ke mahino lelei ange kiate koe e ʻuhinga ʻo e ngaahi veesi ko ʻení?

Ngaahi potufolofola fekauʻakí: ʻOku faʻa lava ha potufolofola ʻe taha ʻo tokoni ke fakamatalaʻi pe fakamahino‘i e ʻuhinga ʻo ha kupuʻi lea pe fakakaukau ʻoku maʻu ʻi ha potufolofola kehe. Hangē ko ʻení, lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:55. Hangē ʻoku fakahā ʻe he veesi ko ʻení ko e meʻa pē ʻoku fie maʻu ke maʻu ai e puleʻanga fakasilesitialé ko e hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí. Lau leva ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:67, pea fakatokangaʻi e meʻa ʻokú ne akoʻi fekauʻaki mo e hoko ko ia ko ha mēmipa ʻo e Siasí.

  1. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, e founga ʻoku tokoniʻi ai koe ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37 ke mahino ʻa e ʻuhinga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:55 mo e 10:67. Te ke fie hiki ʻa e T&F 10:67; 20:37 ʻi he tafaʻaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:55 ko ha ngaahi potufolofola fekauʻaki.

Ko hono ʻIloʻi ʻo e Ngaahi Tokāteliné mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní

ʻI he tupulaki hoʻo mahino ki he puipuituʻa, ngaahi lea, kakai, mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he folofolá, ʻokú ke mateuteu lelei ange ai ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku ʻi aí.

ʻOku faingofua ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi he ʻoku fakamatalaʻi fakahangatonu kinautolu ʻi he folofolá. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:22, pea fakaʻilongaʻi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakamatalaʻi fakahangatonu ʻi he veesi ko ʻení. ʻOku kau ʻi he ngaahi tokāteline ʻoku fakamatalaʻi he veesi ko ʻení e ngaahi moʻoni ʻoku maʻu ʻe he Tamaí mo e ʻAló ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui ʻoku ongoʻingofua tatau mo e sino ʻo e tangatá pea ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko e Laumālie pē.

ʻOku lahi ha ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻikai fakamatala‘i fakahangatonu ʻi he folofolá ka ʻoku fakahaaʻi pe fakamatalaʻi ʻi he ngaahi veesi lahi. Ke ʻiloʻi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ʻoku fie maʻu ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku fakahaaʻi ʻi he potufolofolá pea fakamatalaʻi mahino mo faingofua leva ʻa e ngaahi moʻoni ko iá. ʻOku faʻa fie maʻu heni ha taimi mo hano fakakaukau‘i fakalelei.

ʻĪmisi
Elder Richard G. Scott

Naʻe fai ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti e faleʻi ko ʻení: “ʻI hoʻo fekumi ki he ʻilo fakalaumālié, fekumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoní. Fakamavahe‘i fakalelei kinautolu mei he ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki kinautolú. … ʻOku mahuʻinga ke te feinga mālohi ke fokotuʻutuʻu fakalelei ʻa e moʻoni ʻoku tau tānakí ke hoko ia ko ha ngaahi fakamatala faingofua ʻo e tefitoʻi moʻoní” (“Acquiring Spiritual Knowledge,” 86).

ʻI hoʻo ako ʻa e founga ke ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻikai fakamatala fakahangatonú, te ke ala fai ha ngaahi fehuʻi hangē ko e: Ko e hā ʻoku lekooti ai e fakamatala ko ʻení ʻi he folofolá? Ko e hā naʻe fie maʻu ʻe he tokotaha faʻu tohí ke ako mo mahino ki he kau laukongá? Ko e hā te u lava ʻo ako mei he meʻá ni ʻe lava ke tokoni kiate au ʻi heʻeku moʻuí? Ko e hā te u lava ʻo ako mei he meʻá ni te ne lava ʻo tokoniʻi au ke vahevahe ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé?

  1. Ako ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻaki hono toe vakaiʻi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:1– 8 pea fai kiate koe ha niʻihi ʻo e ngaahi fehuʻi kimuʻá. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ʻa e moʻoni ʻe taha pe ua ʻokú ke ako mei he lotu ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea mo e tali ʻa e ʻEikí ki he lotu ko iá.

Ko hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Ngaahi Tokāteliné mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní ʻi Hoʻo Moʻuí

Toe fakakaukau ki he fuaʻiʻakau naʻe aleaʻi ʻi he konga ki muʻa ʻo e lēsoni ko ʻení. Ko e hā e mahuʻinga ʻo e fuaʻiʻakaú kapau naʻe teʻeki ai ke fakaʻaongaʻi ʻi he taimi pē naʻe toʻo ai hono kilí?

Kapau te tau fakahoa ʻa e fua ʻi loto ʻi he kilí ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau ʻiloʻi ʻi he folofolá, ko e hā ʻoku totonu ke tau fai ʻaki e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi heʻetau maʻu kinautolú?

Ko e mahuʻinga ʻo e ngāue ʻoku tau fai ke toʻo e kilí ko e meʻa tokoni ia mo e ivi ʻoku lava ke tau maʻu mei he fua ʻi lotó. ʻI he founga tatau pē, ʻoku maʻu ʻa e mahuʻinga ʻo e ako folofolá ʻi heʻetau toʻo ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau ʻiloʻí pea fakaʻaongaʻi kinautolu ʻi heʻetau moʻuí. Ko e lahi ʻo e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ne fai ia ki ha niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi pe hohaʻá, ka te tau lava foki ʻo fakaʻaongaʻi e faleʻí mo e ngaahi akonakí ʻi heʻetau moʻuí. Neongo ʻoku fakataumuʻa ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi vahé ki he kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ka ko e ngaahi pōpoakí, fakatokangá, mo e ngaahi naʻinaʻí ki he lelei ʻa e tokotaha kotoa pē.

  1. Fakakaukau ki ha sīpinga ʻo ha moʻoni ʻo e ongoongoleleí kuó ke ako mei he folofolá pea mo e founga naʻá ne tāpuekina hoʻo moʻuí ʻi hoʻo fakaʻaongaʻi iá. Hiki hoʻo aʻusiá ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá.

ʻĪmisi
President Boyd K. Packer

Naʻe fai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka, ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e talaʻofa ko ʻení kiate kinautolu ʻoku nau ako e folofolá pea fakaʻaongaʻi e ngaahi moʻoni ʻoku ʻi aí: “Kapau [ʻokú ke] feangainga mo e ngaahi fakahaá, he ʻikai ha toe fehuʻi—fakafoʻituitui, fakasōsiale, fakapolitikale pe fakangāue—ʻe taʻe lava ke tali. ʻOku ʻi ai e kakato ʻo e ongoongolelei taʻengatá. ʻOku tau maʻu ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻoní ʻa ia te nau fakaleleiʻi e puputuʻú, palopalema mo e faingataʻa kotoa pē ʻe fehangahangai mo e faʻahinga ʻo e tangatá pe ko ha taha fakafoʻituitui pē ai” (“Teach the Scriptures” [lea ki he kau faiako fakalotu ʻa e CES, Oct. 14, 1977], 3–4, si.lds.org).

Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi ha ngaahi konga ʻo ʻene palōmesí ʻa ia ʻoku mahuʻingamālie kiate koé.

Fakakaukau ke fokotuʻu ha taumuʻa ke tokoniʻi koe ke fakaʻaongaʻi ha taha ʻo e ngaahi moʻoni kuó ke akó lolotonga hoʻo ako folofola he ʻaho ní.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e lēsoni “Ko Hono Ako ‘o e Folofolá” peá u fakakakato ia ‘i he (‘aho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Ngaahi Taukei mo e Ngaahi Founga Kehe ʻo e Ako Folofolá

Fakafetongi hingoá: Ke tokoniʻi koe ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he folofolá ʻi hoʻo moʻuí, fakafetongi ha hingoa ʻi he folofolá ʻaki ho hingoá . ʻAhiʻahiʻi ʻa e taukei ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:20.

Tupuʻangá mo e olá: Ke tokoni atu ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he folofolá, kumi ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki kapau–ʻe mo e koeʻuhí–ko ia ai. ʻAhiʻahiʻi ʻa e taukei ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 5:24.

Ngaahi foʻi lea mahuʻingá: Ko e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “vakai,” “ko ia ai,” “koeʻuhí,” “ka neongo ia,” pe “ko ia ʻoku tau vakai,” ko ha ngaahi fakaafe kinautolu ke tuʻu fakataimi ʻo fekumi ki ha ngaahi pōpoaki pau. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:26, pea fakatokangaʻi e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ʻe he ngaahi foʻi lea mahuʻingá ke ʻiloʻi e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní.

Ngaahi lisi ʻo e Folofolá: ʻOku faʻa maʻu ʻe he folofolá ha ngaahi lisi, hangē ko e lisi ʻo e ngaahi ʻulunganga leleí, ngaahi fakahinohinó, pe ko e ngaahi fakatokangá. ʻI hoʻo maʻu e ngaahi lisí, fakakaukau ke fakafikefika e konga takitaha. ʻAhiʻahiʻi e taukei ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:5–6.

Ngaahi fakafehoanakí: ʻOku faʻa fakahaaʻi ʻe he folofolá e ngaahi faikehekehe ʻi he fakakaukaú, ngaahi meʻa naʻe hokó, mo e kakaí. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he ngaahi fakafehoanaki ko ʻení ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Kumi ʻa e ngaahi faikehekehé fakafoʻiveesi, fakavahe, pea ʻi he ngaahi vahé mo e ngaahi tohí. ʻAhiʻahiʻi e taukei ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:23-25.

Fakakaukauloto: Kumi e ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻa ia te ne lava ʻo tokoniʻi koe ke ke fakalaulaulotoki he meʻa ʻokú ke laú. Fakakaukauloto ʻokú ke ʻi ha ngaahi meʻa pau naʻe hoko. ʻE lava ke tokoni ʻeni ke fakamālohia hoʻo fakamoʻoní ki hono moʻoni ʻo e meʻa ʻokú ke lau ʻi he folofolá. ʻAhiʻahiʻi e taukei ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:44-46.

Fakataipé: ʻE lava ke tokoni e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “hangē ko e,” “kotoa pē,” pe “fakatatau ki he” ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi fakataipé. Vakai ʻo fakalaka atu ʻi ha fakataipe ʻaki e fekumi ki hono natulá mo fakalaulauloto ki hono angá. ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he ngaahi futinoutí, mo e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ke mahino e ngaahi fakataipe ʻe niʻihi. ʻAhiʻahiʻi ʻa e taukei ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:46, 51–61.

Fakalaulauloto: ʻOku kau ʻi he fakalaulaulotó hono fakakaukauʻi, fakakaukauloto, fai ʻo ha ngaahi fehuʻi, mo hano fakafuofuaʻi e meʻa ʻokú ke ʻiló mo e meʻá kuó ke akó. ʻOku faʻa tokoniʻi kitautolu ʻe he fakalaulaulotó ke mahino ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fai ke fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei, “Ko e fakalaulaulotó ko e taha ia ʻo e ngaahi matapā fakapulipuli taha, mo toputapu taha ʻoku tau hū ai ki he ʻao ʻo e ʻEikí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Tēvita O. Makei [2003],39). Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:1–4 ki ha sīpinga ʻo ha taha ʻokú ne fakaʻaongaʻi e taukei ko ʻení.