2015
Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí: Ko ha Mataʻikoloa Toputapu ʻo e ʻIló ke Tataki Kitautolu
ʻOkatopa 2015


Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí: Ko ha Mataʻikoloa Toputapu ʻo e ʻIló ke Tataki Kitautolu

Ko e kī ki heʻetau lavameʻa ʻi he moʻui ʻi he maama fakalaumālié, ko ʻetau poupouʻi e palani ʻa e Tamaí. Ko e kī tatau pē ia ki heʻetau lavameʻa ʻi heʻetau moʻui ʻi he māmaní.

Kuó u faʻa fakalaulauloto ki he taumuʻavalea e fānau ʻa e ʻOtuá ʻo ʻauhē ʻi he potu lala fakapoʻuli mo fakataʻelatá, ʻikai ʻilo ko hai koā ʻa kinautolu, ko ʻenau haʻú mei fē, ko e hā e ʻuhinga ʻoku nau ʻi heni ai he māmaní, pe ʻoku nau ʻalu nai ki fē hili ʻenau moʻui ʻi he māmaní.

ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau ʻauhē. Kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi moʻoni taʻengata ke tali e ngaahi fehuʻi ko ʻení. ʻOku maʻu ia ʻi Heʻene palani maʻongoʻonga maʻa ʻEne fānaú. ʻI he ngaahi folofolá ʻoku ʻiloa ʻa e palani ko ʻení ko e “palani ʻo e huhuʻí,”1 ko e “palani ʻo e fiefiá,”2 pea mo e “palani o e fakamoʻuí.”3

ʻĪmisi
The Beeches, by Asher Brown Durand

KO E BEECHES, FAI ʻE Asher Brown Durand, © The Metropolitan Museum of Art, image source: Art Resource, NY, ʻOUA NAʻA HIKI HANO TATAU

ʻI heʻetau mahino mo muimui talangofua ki he palani ʻa e ʻOtuá, ʻoku tau hao ai mei he ʻauhē mei he hala te ne tataki kitautolu ke foki ki heʻetau Tamai Hēvaní.4 Ko ʻeni, pea ko ʻeni pē, te tau lava ai ʻo aʻusia e moʻui ʻokú Ne maʻú, ʻa ia ko e, “moʻui taʻengatá, … ko e meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá.”5

Ko e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá ʻoku ʻaonga ai ha feinga ako, ʻilo, mo fakaʻaongaʻi e palani ʻo e fakamoʻuí. ʻE toetuʻu e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá pea maʻu e tāpuaki ʻo e moʻui taʻe-faʻa-maté. Ka ke aʻusia ʻa e moʻui taʻengatá—ʻa e moʻui ʻoku maʻu ʻe he ʻOtuá6—ʻoku mahuʻinga hono moʻui ʻaki e palani ʻo e fakamoʻuí e kotoa ʻo e lotó, ʻatamaí, iví, mo e mālohí.

Mahino e Palani ʻo e Fakamoʻuí

Meʻa Fakaivia Moʻoni ke ʻIlo ʻa e Palaní! Ko e palani ʻo e fakamoʻuí ko e taha ia ʻo e ngaahi mataʻikoloa maʻongoʻonga taha ʻo e ʻiló kuo foaki mai ki he faʻahinga ʻo e tangatá he ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e taumuʻa taʻengata ʻo e moʻuí. ʻOku tau ʻauhē moʻoni ʻi he fakapoʻulí kapau ʻe ʻikai ke tau maʻu ia. Ko hono ʻuhinga ʻeni ʻoku foaki ai ʻe he ʻOtuá e ngaahi fekaú ki Heʻene fānaú “hili ʻene fakahā kiate kinautolu ʻa e palani ʻo e huhuʻí.”7

Ko hoku lotó ke tokoniʻi kitautolu takitaha ke tau ngāue ʻaonga ʻaki e mataʻikoloa ko ʻeni ʻo e ʻiló—ke mahino lelei ange ai e palani ʻo e fakamoʻuí pea ke fakaʻaongaʻi e mahino ko iá ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó.

Tauʻatāina ke Filí

Koeʻuhí ʻoku mahuʻinga fau ʻa e tauʻatāina ke filí ki he palaní, tuku ke tau kamata heni. Kuo tuku mai ʻe he Tamaí kiate kitautolu ke tau lava ʻo fili pe fakafisiʻingaʻi ha meʻa8 ʻo fakatatau ki he ngaahi moʻoni taʻengatá—ʻa e ngaahi moʻoni naʻá ne ngaohi ʻa e ʻOtuá ke hoko ko e ʻOtuá mo e langí.9 Kapau te tau fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí ke tali mo moʻuiʻaki e ngaahi moʻoni ko ʻení, te tau maʻu ʻa e fiefia taʻengatá. Ko hono toe ʻai ke mahino angé, kapau te tau fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí ke talangataʻa, mo fakafisingaʻi e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, te tau aʻusia ʻa e faingataʻaʻiá mo e mamahí.10

Ko e tauʻatāina ke filí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻoku kaungatonu ki he ngaahi konga ʻe tolu ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí: moʻui ʻi he maama fakalaumālié, moʻui fakamatelié mo e moʻui hili ʻa e maté.

Moʻui ʻi he Maama Fakalaumālié

Hangē ko ʻene hā ʻi he “Ko e Fāmilí, ko ha Fanongonongo ki Māmaní,” ko e tokotaha kotoa pē “ko ha foha mo e ʻōfefine ia ʻo ha ongo mātuʻa fakalangi” mo “ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau.”11 ʻI ha fakataha alēlea ʻi he maama fakalaumālié, ne fakamatalaʻi mai ʻe he Tamai Hēvaní kiate kitautolu ʻEne palani ʻo e huhuʻí.12 Naʻe fakatefito ʻa e palaní ʻi he ngaahi tokāteline, fono, mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ne ʻosi fakatoka pē ia mei muʻa.13 Naʻa tau ʻilo kapau te tau tali mo muimui ki he palaní, ʻe fie maʻu ke tau mavahe ʻi he loto ki ai mei he ʻao ʻo e Tamaí pea mo sivi pe te tau fili ke moʻui ʻo fakatatau mo ʻEne ngaahi fonó mo e ngaahi fekaú.14 Naʻa tau fiefia ʻi he faingamālie ko ʻení15 mo poupouʻi loto houngaʻia e palaní koeʻuhí ʻokú ne ʻomi kiate kitautolu ʻa e founga ke tau hangē ai ko ʻetau Tamai Hēvaní pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

Ka naʻe kau ʻi he palaní ha ngaahi nunuʻa: kapau naʻa tau fili ʻi he moʻui fakamatelié ke ʻoua ʻe moʻui ʻaki e ngaahi fono taʻengata ʻa e ʻOtuá, ʻe ʻikai ke tau aʻusia ʻa e moʻui taʻengatá.16 Naʻe ʻafioʻi ʻe he Tamaí te tau humu mo faiangahala ʻi heʻetau foua e moʻui fakamatelié, ko ia naʻá Ne teuteuʻi ha Fakamoʻui ke huhuʻi e angahala ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku fakatomalá pea ke fakamoʻui ʻa e ngaahi kafo fakalaumālié mo fakaeloto ʻo kinautolu ʻoku talangofuá.17

ʻĪmisi
Cropped portion of Carl Bloch's painting depicting Christ sitting at a table with the two men with whom He walked on the road to Emmaus.

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻOfaʻanga ʻo e Tamaí, kuo tomuʻa fakanofo talu mei he kamataʻangá.18 Naʻá Ne poupouʻi e palani ʻa e Tamaí, peá Ne loto ke hoko ko hotau Fakamoʻuí ʻo Ne pehē: “Ko au ʻeni, fekauʻi au.”19 Ko ia, naʻe fakanofo ʻa Sīsū ʻe he Tamaí ke hoko ko e Tokotaha ke moʻui taʻe-ha-mele ʻi he moʻui fakamatelié, pekia ko ʻetau ngaahi angahalá mo e faingataʻaʻiá, pea toetuʻu ke veteki e ngaahi haʻi ʻo e maté.

Naʻe nofo foki mo Lusifā, ʻa ia ne ʻiloa ko Sētané ʻi he maama fakalaumālié.20 Koeʻuhí ko ʻene siokitá naʻá ne fakafisingaʻi ʻa e palaní, feinga ke fakaʻauha e tauʻatāina ke fili ʻa e tangatá, pea angatuʻu ki he Tamaí.21 Ko hono nunuʻá, ko e ʻikai maʻu ʻe Sētane mo kinautolu kotoa ne nau muimui aí ha sino. Naʻe mole meiate kinautolu ʻa e faingamālie ke kau ʻi he palani ʻa e Tamaí pea mole mo honau ikuʻanga fakalangí.22 ʻI he ʻahó ni ʻoku hokohoko atu ʻenau angatuʻu ki he ʻOtuá mo feinga ke fakatafoki e fakakaukau mo e loto ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá meiate Ia.23

Naʻe ngaohi mo fokotuʻutuʻu ʻa e māmani ko ʻení maʻanautolu ne nau tali ʻa e palani ʻa e Tamaí.24 Ko ʻeni ʻoku tau maʻu ai ʻa e sino ne faʻu ʻi he ʻīmisi mo e tatau ʻo e ʻOtuá. Ko ʻeni ʻoku siviʻi mo fakapapauʻi ai kitautolú. Ko ʻeni ʻoku tau maʻu ai ʻa e aʻusia ʻoku fie maʻu ki hono maʻu ʻo e moʻui taʻengatá.25

Moʻui Fakamatelié

ʻĪmisi
Adam and Eve

Naʻe ngaohi mo fokotuʻutuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama pea mo ʻIvi pea fakatahaʻi kinaua ko e husepaniti mo e uaifi, ʻo tuku kinaua ki he Ngoue Ko ʻĪtení, pea fekau kiate kinaua ke na fanafanau.26 ʻI heʻena ngāue ʻaki ʻena tauʻatāina ke filí, ne mavahe ʻa ʻĀtama pea mo ʻIvi mei he ʻao ʻo e ʻOtuá pea hoko ʻo matelie.27 Naʻe fakakakato heni e palani ʻa e Tamaí ʻi he lava ke na fanafanaú, ʻa ia ne ʻikai ke na lava ʻo fakahoko ʻi he Ngoue Ko ʻItení.28 ʻI he fono taʻengatá, kuo pau ke fakaʻaongaʻi ʻa e mālohi fakalangi ʻo e fakatupú ʻi he ngaahi haʻi kuo fokotuʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. ʻI hono fai iá ʻoku tokonaki ai ha faingamālie ki he fiefia taʻengatá. Ko hono ngāue ʻaki ko ia ʻo e mālohi toputapú ni ʻi tuʻa ʻi he ngaahi haʻi kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá, ʻe iku ia ki he mamahi.29

ʻOku feinga ʻa Sētane ke tohoakiʻi kitautolu mei he ngaahi faingamālie ʻoku fakaʻatā mai ʻe he palani ʻa e Tamaí koeʻuhí ke tau “loto mamahi [kotoa] ʻo hangē ko iá.”30 Ko e hā nai e ʻuhinga ʻoku fakaʻatā ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa Sētane ke ne ʻahiʻahiʻi kitautolú? Koeʻuhí ʻokú Ne ʻafioʻi ʻoku fie maʻu e fehangahangaí ki heʻetau tupulakí mo siviʻi kitautolu ʻi he moʻui fakamatelié.31 ʻOku ʻomi ʻe he fehangahangaí kiate kitautolu ha faingamālie mahuʻinga ke tau tafoki ai ki he ʻOtuá pea fakafalala kiate Ia. Koeʻuhí ʻoku tau feʻao maʻu pē mo e leleí mo e koví, ʻoku tau lava ʻānoa ai ke fakahaaʻi e ngaahi holi hotau lotó ʻaki ʻetau tali ha meʻa pea fakafisingaʻi ha meʻa.32 ʻOku tau lava ʻo maʻu e fehangahangaí ʻi he ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané pea ʻi hotau vaivaiʻangá foki, ʻa e ngaahi vaivai fakamatelie ʻoku maʻupu hake ʻi he tuʻunga fakaetangatá.33

Ke tokoniʻi kitautolu ke tau fili fakapotopoto, kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá ʻEne palani ʻo e huhuʻí pea ʻomi mo ha ngaahi fekau,34 Maama ʻa Kalaisí,35 pea mo e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.36 Neongo ʻetau maʻu e ngaahi meʻafoaki ko ʻení, ka ʻoku fai angahala e tokotaha kotoa pē ʻiate kitautolu ʻi he māmani hinga ko ʻení, ko ia ʻoku tau taʻemalava ai ke hu ki he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá ʻiate kitautolu pē.37 Ko hono ʻuhinga ia ʻoku ʻomai ai ʻe Heʻene palani ʻaloʻofá ha Fakamoʻuí.

Naʻe haʻu ʻa Sīsū Kalaisi ki he māmaní ko e ʻAlo Tofu Pē Taha ʻo e ʻOtuá ʻo fakakakato haohaoa ʻEne misiona kuo fakanofo ki aí ʻaki ʻEne fai e finangalo ʻo e Tamaí ʻi he meʻa kotoa pē.38 Fakatatau ki he palani mohu ʻaloʻofa ʻa e Tamaí, ʻoku ikunaʻi e Hingá ʻe he Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí,39 ʻe lava ke liua e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá, pea ʻe lava ke liliu e vaivaiʻangá ko e mālohinga kapau te tau fili ke fakaʻaongaʻi e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.40

ʻĪmisi
Frontal head and shoulders portrait of Jesus Christ. Christ is depicted wearing a pale red robe with a white and blue shawl over one shoulder. Light emanates from the face.

ʻĪmisi ʻo Kalaisí, fai ʻe Heinrich Hofmann, ʻi he angalelei ʻa e C. Harrison Conroy Co.

ʻOku tau lava ʻo feʻunga ke maʻu e moʻui taʻengatá fakafou ʻi he talangofua pē ki he ngaahi fekaú. ʻOku fie maʻu heni ʻa e tui ki he ʻEiki ko Sīsu Kalaisí, fakatomala, papitaiso, pea maʻu e meʻa foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea kātaki ki he ngataʻangá ʻi he muimui ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí.41 Ko hono toe ʻai ke mahino angé, kuo pau ke tau maʻu ʻa e ngaahi ouau mahuʻinga ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea kātaki ki he ngataʻangá ʻi hono tauhi e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo iá.

Moʻui hili ʻa e maté

Hili ʻetau maté, te tau tuʻu ʻi ha ʻaho ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ke fakamaauʻi kitautolu.42 Koeʻuhí ʻoku ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻe fakamolemoleʻi ʻa kinautolu ko ia ne nau tui kia Kalaisi pea fakatomalá pea maʻu ʻa ia ʻoku maʻu ʻe he Tamaí, kau ai ʻa e moʻui taʻengatá.43 Koeʻuhí ʻoku angatonu ʻa e ʻOtuá, ko e tokotaha kotoa pē ʻoku ʻikai fakatomalá ʻe ʻikai te ne maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá.44 ʻE fakapaleʻi ʻa e tokotaha takitaha ʻo fakatatau ki heʻene tuí, fakatomalá, ngaahi fakakaukaú, ngaahi holí, mo e ngaahi ngaué.45

Ko Hono Fakaʻaongaʻi e Palani ʻo e Fakamoʻuí ʻi Heʻetau Moʻui Fakaʻahó

Ko ʻene mahino pē kiate kitautolu e taumuʻa fakalūkufua ʻo e palaní, ʻoku tau maʻu ha meʻa mahuʻinga fau, mo tuʻuloa foki: ko e fakakaukau taʻengatá. ʻOku tākiekina ʻe he fakakaukau taʻengatá ʻetau ngaahi fili mo e ngāue fakaʻahó. ʻOkú ne fakatuʻumaʻu hotau ʻatamaí mo e laumālié. ʻI he taimi ʻoku ʻākilotoa ai kitautolu ʻe he ngaahi fakakaukau ongo lelei ka ʻoku fehalaaki taʻengatá, ʻoku tau tuʻumaʻu mo taʻeueʻia.

Hangē ko e akonaki ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuelé (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko e feinga ko ia ke ʻai ke mahuʻinga mālie ʻa e moʻuí ni ʻiate ia peé kae ʻikai mahino e palani ʻo e fakamoʻuí, kau ai ʻetau moʻui ʻi he maama fakalaumālié mo e fakamāú mo e toetuʻú, ʻoku hangē ia ko ha feinga ke sio ʻi he konga hono ua pē ʻo ha faiva ʻoku konga tolu.”46 Kuo pau ke mahino kiate kitautolu ʻa e konga ʻuluakí (moʻui ʻi he maama fakalaumālié) kae lava ke tau ʻilo e founga ke tau fai ai e ngahi fili lelei tahá ʻi he konga hono uá (moʻui fakamatelié), ʻa ia te ne fakafuofuaʻi ʻa e meʻa ʻe hoko kiate kitautolu ʻi he konga hono tolú (moʻui hili ʻa e maté).

Ko hono toe ʻai ʻe tahá, ko e mahino ko ia e palani ʻo e fakamoʻuí, ʻo tānaki ki ai mo e lotu fakamātoató, ʻokú ne liliu ʻe ia e anga ʻetau vakai ki he moʻuí, kinautolu ʻoku tau feohí, mo kitautolu. ʻOku hanga ʻe he mahino ki he palaní ʻo fakamatalaʻi ʻetau vīsone fakalaumālié mo fakaʻatā kitautolu ke tau sio ki he ngaahi meʻá ʻi honau anga totonú.47 Hangē pē ko hono fakaʻatā ʻe he ʻŪlimí mo e Tūmemí ke maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fakahaá mo e fakahinohinó,48 ʻe pehe pē hono fakahā mai ʻe he ʻilo ki he palaní ʻa e founga ke “ngāue ʻi he tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ʻo kau ki he kahaʻú, ʻo fakatatau ki he tauʻatāina ke fili ki he totonú” ʻa ia kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá kiate kitautolú.49 Ko ia ai, ʻe fakamālohia ʻetau tuí, pea te tau ʻilo ʻa e meʻa ʻoku tau fie maʻu ke fai ʻi heʻetau moʻuí mo fai e ngaahi fili ʻoku fakamaʻu ki he moʻoni taʻengatá.

Ko ʻeni ha ngaahi sīpinga ʻoku feʻunga tonu mo hotau taimí.

Ko e Taumuʻa ʻo e Malí ʻi he Palani ʻa e ʻOtuá

ʻĪmisi
illustration of a bride and groom in front of a temple

TĀ FAKATĀTAAʻI ʻE JAMES JOHNSON

ʻOku ʻohofi ʻa e nofo-malí mo e fāmilí koeʻuhí ʻoku ʻilo ʻe Sētane ʻoku nau mahuʻinga ki hono maʻu ʻo e moʻui taʻengatá—ʻo mahuʻinga tatau mo e Fakatupú, Hingá, Fakalelei mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí.50 Koeʻuhí ko e ʻikai ko ia ke ne lava ʻo fakaʻauha ha taha ʻo e ngaahi konga mahuʻinga ʻo e palaní, ʻoku feinga leva ʻa Sētane ke fakaʻauha ʻetau mahinó mo hono fakahoko ko ia ʻo e nofo-malí mo e fāmilí.

ʻI heʻetau fai pau ko ia ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní, ʻoku hā mahino mai kiate kitautolu ʻa e taumuʻa ʻo e nofo-malí. ʻOku hanga ʻe he fekau ke tukuange ʻa e tamaí mo e faʻeé, fepīkitai ʻi he nofo-malí,51 pea fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní,52 ʻo fakahoko ʻEne palaní. ʻOku tau ʻomi ʻEne fānau fakalaumālié ki he māmaní fakafou ʻi he nofo-malí pea hoko ko Hono kaungā-ngāue ʻi hono tokoniʻi ʻEne fānaú ke nau kau ʻi Heʻene palaní.53

ʻOku tofa mai kiate kitautolu ʻa e halá ʻe he palani ʻa e Tamaí ke tau maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa e moʻui ʻoku maʻu ʻe heʻetau mātuʻa fakalangí. ʻI he palaní, “ʻoku ʻikai ʻi ai ʻa e tangatá kae ʻi he fefiné, pea ʻoku [ʻikai] ʻi ai ʻa e fefiné kae ʻi he tangatá, ʻi he ʻEikí.”54 ʻOku kau ʻi he ʻelito ʻo e moʻui taʻengatá ʻa e mali taʻengata ha tangata mo ha fefine, ʻa ia ko ha konga mahuʻinga ʻo ʻetau hoko ʻo hangē ko ʻetau mātuʻa fakalangí.55

Ko e Malí, ke fai ʻe ha Tangata mo ha Fefine.

ʻI he nofo-malí ʻoku tau fefakakakatoʻaki, ʻa ia ʻoku toki malava pē ia ʻe ha tangata mo ha fefine ʻi hona tuʻunga makehé mo hona ngaahi faikehekehe mahuʻingá. ʻI heʻetau fou ko ia he moʻui fakamatelié ko e husepaniti mo e uaifi, ʻoku tau tupulaki, ʻunu ofi ange ai ki he Fakamoʻuí ʻi heʻetau talangofuá, fai ha ngaahi feilaulau ke fai e finangalo ʻo e ʻOtuá, pea langa fakataha hake Hono puleʻangá. ʻI heʻetau ʻilo ko e mali taʻengatá ko ha fekau ia ʻa e ʻOtuá pea ʻokú Ne teuteuʻi ha hala maʻa ʻEne fānaú ke nau fai ai ʻa e meʻa ʻokú Ne fekau kiate kinautolú,56 ʻoku tau ʻilo ʻe ola lelei ʻetau nofo-malí ʻi heʻetau uouongataha ʻi hono tauhi e ngaahi fuakava ʻoku tau faí.

ʻOku tau maʻu e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e fili ke tauhi hono ngaahi fuakavá lolotonga ʻetau fefaʻuhi mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻui fakamatelié.57 ʻOku fakakoloaʻi kitautolu ʻe he ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻaki ʻa e mālohi mei he fungani māʻolungá mo tokoniʻi kitautolu ke tau toe foki hake ki he ʻafioʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní.58 ʻOku tokoniʻi ʻe he ouau ʻo e silá ʻa e husepānití mo e uaifí ke na tupulaki fakataha ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá pea ke na taha mo e ʻEikí.59 ʻIlonga ha meʻa te ne fetongi e faʻahinga mali ko ʻení, he ʻikai aʻusia ai ʻEne ngaahi taumuʻa toputapu maʻatautolú pe ko ʻEne fānau ʻi he toʻu tangata hono hokó.60

Ngaahi Fakatauelé mo e Holí

ʻOku tau haʻu kotoa ki he māmani hinga ko ʻení mo e vaivaiʻanga pe tōnounou ʻi he tuʻunga fakaetangatá.61 ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he mahino ki he palani ʻa e ʻOtuá ke tau vakai ki he ngaahi vaivai fakaetangatá—kau ai ʻa e ngaahi fakatauele mo e ngaahi holi ʻoku ʻikai fenāpasi mo ʻEne palaní—ko ha meʻa fakataimi pē.62 ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻiloʻi ko ia ne tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻōfefine ʻofeina ʻa ʻetau mātuʻa fakalangí ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau ʻilo hotau tupuʻanga fakalangí. Ko hotau tuʻungá ia ko ha foha mo ha ʻōfefine ʻo e ʻOtuá—ʻikai ko hotau ngaahi vaivaiʻangá pe ngaahi meʻa ʻoku tau fakahehema ki aí—ko hotau tupuʻanga moʻoní ia.63

ʻI he fakakaukau ko ʻení, ʻoku lelei ange ke tau tatali ʻi he loto fakatōkilalo mo e faʻa kātaki ki he ʻEikí,64 ʻo falala ʻe fakafou ʻi heʻetau tuí, talangofuá, mo e kātaki ki he ngataʻangá, ʻe fakahaohaoaʻi ʻetau ngaahi angafaí mo e holí, ʻe fakamāʻoniʻoniʻi hotau sinó, pea te tau hoko moʻoni ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻōfefine ʻo Kalaisi, kuo fakahaohaoaʻi ʻi Heʻene Fakaleleí.

ʻOku ʻomi ʻe he fakakaukau taʻengata ʻo e palaní ha fakamahino ki he angatonú, kuo pau ke hoko mai ʻa e ʻahó “ʻe holoholoʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e loʻimata kotoa pē; … pea ʻikai kei ʻi ai ha ongosia: he kuo mole atu ʻa e ngaahi meʻa muʻá.”65 ʻE hanga ʻe he “ʻamanaki [ko ʻeni] ʻoku mālohi haohaoá”66 ʻo fakatuʻumaʻu homou ʻatamaí mo e lotó mo tokoniʻi kitautolu ke tau tatali ʻi he faʻa kātaki, mo e angatonu ki he ʻEikí.

Ngaahi Talaʻofa Maʻanautolu ʻOku Moʻui Faivelengá

Ko kinautolu ko ia ʻoku nau fifili pe ʻoku hoko nai honau tūkunga lolotongá ke taʻofi ai kinautolu mei hono maʻu e moʻui taʻengatá, ʻoku totonu ke nau manatuʻi “ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha taha ia kuo tuʻutuʻuni pau mai ke ne maʻu pē ha meʻa siʻisiʻi ange ʻi he meʻa kotoa kuo ʻomi ʻe he Tamaí maʻa ʻEne fānaú.”67

ʻIkai ha tapuaki ʻe fakafisingaʻi ki he kau faivelengá. Naʻe fakahā ʻe Palesiteni Lolenisou Sinou: “ʻOku ʻikai ha mēmipa ʻo e Siasí ʻe mate hili haʻane moʻui faivelenga ʻi he moʻui ko ʻení, ʻe mole meiate ia ha faʻahinga meʻa koeʻuhí ko e ʻikai ke ne lava ʻo fai ha ngaahi meʻa pau kapau naʻe ʻikai ke ne maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ko iá. Pe ko hono fakalea ʻe tahá, kapau naʻe ʻikai maʻu ʻe ha talavou pe finemui ha faingamālie ke mali ai, ka naʻá na moʻui faivelenga pē ʻo aʻu ki he taimi naʻá na mālōlō aí, te na kei maʻu pē ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē, ʻa e hakeakiʻi mo e nāunau ʻe maʻu ʻe ha tangata pe fefine kuó ne maʻu e faingamālie ko ʻení mo fakalakalaka aí. ʻOku pau mo tonu ia.”68

Ngaahi Talaʻofa kiate Kinautolu ʻOku nau ʻIlo mo Fakaʻaongaʻi Fakaʻaho e Palaní

ʻĪmisi
One painting depicting a boy writing, with open books on a table, including the scriptures. The father, next to him seated, looks at his work and rests his arm on the back of the boy's chair. A case of books is at viewers left and french doors are at viewers left in background.

Ko kitautolu takitaha ne tau poupouʻi e palani ʻa e Tamaí ʻi he maama fakalaumālié. Naʻa tau ʻilo ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú, pea naʻa tau ofo ʻi Heʻene ʻomi ʻa e faingamālie ko ʻení ke tau maʻu kotoa ai ʻa e meʻa ʻokú Ne maʻú, kau ai e moʻui taʻengatá. Ko e kī ki heʻetau lavameʻa ʻi he moʻui ʻi he maama fakalaumāié ko ʻetau poupouʻi e palani ʻa e Tamaí. Ko e kī tatau pē ia ki heʻetau lavameʻa ʻi heʻetau moʻui ʻi he māmaní.

Ko ia ai ko ʻeku fakaafé ia ke tau toe tuʻu fakataha ʻi hono poupouʻi e palani ʻa e Tamaí. Ko ʻetau ʻofa ia ki he tokotaha kotoá, he ko e palaní ʻiate ia pē ko hono fakahaaʻi ia e ʻofa ʻa e ʻOtuá.

ʻI heʻetau fakaʻaongaʻi fakaʻaho ʻetau ʻilo ki he palani ʻa e Tamaí, ʻe tō loloto ange hono ʻuhingá ki heʻetau moʻuí. Te tau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá ʻaki e tui lahi ange. Te tau laka atu kimuʻa mo e ʻamanaki lelei pau, mahino, mo fisifisimuʻa ʻo e moʻui taʻengatá.