2015
Ngaahi Lea ke Liliu Hotau Māmaní
ʻOkatopa 2015


Ngaahi Lea ke Liliu Hotau Māmaní

ʻOku fakaʻaliʻali ʻe ha fakataha alēlea ʻo ha vahefonua ʻi Kana ʻa e founga ʻo e fealeaʻaki fakataha mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni fakalotofonuá ke fakatupunga ai ha ngaahi faingamālie ki he tupulaki fakatāutahá mo e ngāue tokoni ki he niʻihi kehé.

ʻĪmisi
illustration of people helping each other climb a tower of books

Tā fakatātaaʻi ʻe Taylor Callery

Ne fie maʻu ʻe Sisitā Vita ʻŌsei ʻo Kaná ke poto ʻi he laukongá mo e tohi faka-Pilitāniá. Naʻá ne ʻosi ako tuʻo lahi ʻi ha ngaahi polokalama fakakolo ka ne iku ʻo ne lotosiʻi peá ne holomui ai ʻi ha ngaahi lau uike pē. ʻI ha Sāpate ʻe taha lolotonga ʻene kau ki he ngaahi fakataha ʻi he Kolo hono Uá, naʻá ne ʻilo ai ʻoku fakalele ʻe he Vahefonua ʻAsamanikesí ha polokalama ako laukonga mo e tohi faka-Pilitānia. Naʻá ne fakakaukau ke kiʻi ʻaliaki ai.

Naʻá ne toki ʻilo ai tā ʻoku kehe e polokalama ia ko ʻení. Te ne lava ʻo kau atu ki ai mo hono kaungāmeʻa mei he lotú. ʻOku fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi folofolá ko e nāunau ako, koeʻuhí ke ako ai ki he lea faka-Pilitāniá mo e ongoongoleleí ʻi he taimi tatau.

Hili ha māhina ʻe ua e kamata e kalasí, ne fakahoko ʻe Vita ʻene fuofua lotu ia ʻi ha kalasi. Hili ha māhina ʻe tolu ʻene kamatá, naʻá ne fakahoko ʻene fuofua lea ʻi ha houalotu sākalamēniti, ko e konga ʻi he lea faka-Tuí, ko ha lea faka-ʻAfilika fakafeituʻu, mo e konga ʻi he lea faka-Pilitāniá. Hili e māhina ʻe fā ʻene kamatá, naʻe kamata ke ne tohi ʻi ha kiʻi pepa mahaehae e ngaahi fie maʻú (orders), fakamolé, mo e mahuʻingá maʻa ʻene ngāué ʻa ia ko ha tokotaha tuitui ngāue-pē-maʻana. Ne siʻisiʻi ange ʻene fanga kiʻi fehālaaki mo ʻene kau fakataú (customers), maʻamaʻa ange e mahuʻinga mei he kau fakatau-maí (vendors), pea lahi ange paʻanga naʻá ne maʻú ʻi he paʻanga naʻá ne maʻu he ngaahi māhina kuohilí.

Naʻá ne pehē, “Naʻá ku mā ʻaupito ke u ʻalu ki ha kalasi ako laukonga mo tohi ʻoku ʻi ai ha taha.” “Ka ʻi he taimi ne fakahoko ai e kalasi ako laukonga mo tohí ʻi he falelotú mo e kaingalotú ne u ʻilo te ne ʻomi e loto toʻa kiate au ke u toe feinga pē. ʻI he taimí ni leva ʻoku ou lava ʻo lau e folofolá pea laka kimuʻa ʻeku pisinisí ʻi heʻeku laukonga mo tohi faka-Pilitāniá.”

ʻOku tokolahi ha kakai, tautautefito ki he kakai fefiné, ʻi he tafaʻaki faka-Tonga ʻo Sahala ʻAfiliká, ʻoku ʻikai te nau poto ʻi he laukongá mo e tohí. ʻOku tōfuhia ai ʻa e ʻikai poto he laukongá mo e tohí pea hangē ko e lau ʻa e palōveape faka-ʻAfilika motuʻa ʻoku pehē, “Ka ʻokú ke fie fūfuuʻi ha meʻa, hiki ia ʻi ha tohi.” Ka ki he kakai fefine ʻi he Siasí hangē ko Vitá, ʻe fakalakalaka ʻenau poto ʻi he laukongá mo e tohí.

Ko e Ngaahi Faingataʻa ke Ikunaʻí

Ko e fakangatangata ko ia ʻa e ngaahi ngāue lalahí (infrastructure) mo hono fakaakoʻi ʻo e kakaí (public education) ʻi he konga lahi ʻo e ngaahi fonua ʻi he faka-Tonga ʻo Sahalá, ʻoku ʻuhinga ia ʻoku fakangatangata ai mo e ngaahi faingamālié, tautautefito ki he tamaiki fefiné. Koeʻuhí ko e mamafa ko ia ʻa e totongi akó mo hono fakataputapui e tamaiki fefiné ʻi he sosaietí, ʻoku ngali taʻemalava ai ʻa e pōtoʻi ʻi he laukongá ki he kakai tokolahi. Hangē ko ʻení, ʻi Kana, neongo ko e lea ʻoku ngāue ʻakí ko e lea faka-Pilitāniá, ʻoku fakafuofua ʻoku siʻi hifo ʻi he vaeuá e kakai fefine lalahi ʻoku poto ʻi he lea faka-Pilitāniá. ʻI he tukuʻuta ʻo Kaná, ko e vahe tolu-ʻe-ua ʻo e kakai fefine lalahí ʻoku ʻikai poto he laukongá mo e tohí.

“ʻOku tokolahi e kakai fefine lalahi ʻi homau koló ʻoku ʻikai te nau poto ʻi he lea faka-Pilitāniá,” ko Sefa ʻŌponga ia, ko e palesiteni ʻo e Vahefonua ʻApimosú ʻi he Misiona Kana ʻAkalā Hihifó. “Kuo laui senituli ʻeni ʻemau ngāue ʻaki ʻemau lea fakafonuá, ʻa e lea faka-Tuí. Ne toki faʻu kimuí ni mai ha ngaahi mataʻitohi (alphapet), ka ko e tokosiʻi pē ʻoku nau lau iá.”

“Kuo pau ke fakafalala e kau fefiné ia ki he niʻihi kehé—tautautefito ki honau husepānití kapau ʻoku nau ʻosi mali, pe fanongo holo pē mei honau kaungāmeʻá kapau ʻoku teʻeki ke nau mali—ke mahino ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e Siasí,” ko e fakamatala ia ʻa Siosina ʻAmoaka, ko e palesiteni Fineʻofa ʻo e vahefonuá. “ʻOku maʻu ʻe he tokolahi ʻa e holi ke ngāué, ka ʻoku ʻikai ke nau poto hono lau e ngaahi tohí pe ngaahi makasiní, ko ia ʻoku fakangatangata ai honau faingāmalie ke nau vahevahe ha meʻa ʻi he lotú.”

Fakahinohino mei he Fakataha Alēleá

Koeʻuhí ko e ʻikai ke poto e kakai fefiné ʻi he lea faka-Pilitāniá ʻi honau ʻapí pe ʻi he māketí, ʻoku hoko ai ʻa e fevahevaheʻaki ʻi he Siasí ko e tefitoʻi fakaʻaiʻai ke nau ako ai ʻa e leá. Ka ʻe ala faingataʻa eni ki he fāmilí ʻo tatau pē ʻi he kāingalotú mo e kau papi ului foʻoú ʻi heʻene felāveʻi mo e ngaahi polokalama ako laukongá mo e tohí. Naʻe aleaʻi ʻe he fakataha alēlea ʻa e vahefonuá e tokanga ko ʻení, pea ne lea ai ʻa Palesiteni ʻŌponga ki he kau taki lakanga fakataulaʻeikí mo e kau taki houalotu ʻi he kolo takitaha fekauʻaki mo ha fetākinima ʻa e vahefonuá ke fakahoko ʻa e ako laukongá mo e tohí. Lolotonga hono fakaʻatā atu ki he kakai fefine ʻi he koló, ʻe nofotaha e tokanga ʻa e polokalamá ki he kakai fefine ʻi he Siasí. ʻE fakaafeʻi kinautolu ke nau haʻu fakakulupu kae ʻikai fakaafeʻi tāutaha taimi kehekehe—hangē ko ʻení, haʻu fakataha e kau palesitenisī Fineʻofá mo e Palaimelí koeʻuhí ke nau fepoupouaki.

Makatuʻunga ʻi he ngaahi talanoa mo e ngaahi koló, ne loto ʻa e kau takimuʻa ʻi he vahefonuá ke fakahoko ha ngaahi kalasi ako laukonga mo e tohi ʻi he kolo takitaha ʻi he ʻaho Sāpaté mo fakahoko tuʻo ua foki lolotonga ʻa e uiké. Hili hano fakahoko ʻi ha māhina ʻe ono, ne foaki atu ha ngaahi tohi fakamoʻoni ako kiate kinautolu kuo nau toutou maʻu kalasí mo fakakakato ʻa e ngaahi homueká.

Fakafelāveʻi e Maʻuʻanga Tokoní ki he Fie maʻú

“Ko e taha ʻo e ngaahi faingataʻá ko hono kumi ha founga ke akoʻi ʻaki e laukongá mo e tohí ki ha kakai ko e leá pē ʻoku nau maʻú,” ko e fakamatala ia ʻa ʻEletā Simi Talatoni, ko ha faifekau matuʻotuʻa ʻi he vahefonuá. “Koeʻuhí ko e tukufakaholo fuoloa mai ʻa e Lea faka-Tuí ko ha lea fakafonua ʻoku lea-pē-kae-ʻikai-tohi, ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ia ʻoku nau lea ʻaki pē ka ʻoku ʻikai te nau ʻilo e anga hono tohí, pea ne pau ai ke mau kamata mei hono akoʻi ke poto he tohí.”

Naʻe ngāue fakataha ʻa Lanifooti Takavaha ʻo e fakataha alēlea maʻolunga ʻo e Vahefonua ʻApimosú mo ha ongo ʻosi ngāue fakafaifekau, ko Falanisesi ʻAnasā mo Sisilia ʻAmanaki, ke fakaʻaongaʻi ha nāunau fakalotofonua. Ne fakaʻaliʻali ki he kau akó ha ngaahi fakatātā pea kole ange ke nau tohi ʻa e meʻa ne nau sio ki aí. Naʻe tokoni ʻeni ke nau fakatupulaki ai ʻa e ngaahi tefitoʻi pōtoʻi ʻi he tohí lolotonga ʻenau ako ke fakakaukau ʻi he lea faka-Pilitāniá. Ko e hili ko ia hono fakatoka ʻení, ʻe lahi ange leva ai e ngaahi maʻuʻanga tokoni ki he akó ke fakaʻaongaʻí.

Teuteú mo e ʻIlo Foʻoú

Kimuʻa pea kamata ʻa e polokalamá, ne akoʻi ʻe ha kau mataotao ʻi hono akoʻi ʻo e laukongá mo e tohí ha kau faiako ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ako e ngaahi founga fakafaiakó kae ʻi he founga ke akoʻi ai foki mo e moʻui haisiní mo e ngaahi taukei ki he moʻui ʻa e fāmilí. Kae naʻa mo e ako lelei tahá he ʻikai te ne lava ke kikiteʻi e ngaahi faingataʻa ʻe fetaulaki mo ia ʻi he hili hono kamataʻi e ngaahi kalasí: ne toutou mate ʻa e ʻuhilá ʻi he feituʻú ʻo faingataʻa ai hono fakahoko ʻo e ngaahi kalasi efiafí, sasala holo ʻoku takai ha kau keli koula he poʻulí ke fakatupu ha loto hohaʻa, pea taimi ʻe niʻihi ne tōmui ange ʻa kinautolu ko ia ne nau maʻu e kī ke fakaava ʻaki e falelotú.

Ne toe aleaʻi ʻe he fakataha alēlea ʻa e vahefonuá ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke faí. ʻI he ola ʻo ʻenau fakatahá, ne kamata ke toe foki fakataha mai e kau akó ki he kalasí. Ne ʻoange haʻanau fanga kiʻi kasa ke tokoni kiate kinautolu ke nau fononga hao ʻi he halá. Ne fakamafaiʻi ʻe he kau taki fakalotofonuá ke fakaʻaongaʻi ʻa e senoleita (generators) ke fakauloʻaki e maama ʻi he falelotú he poʻulí. Ne ʻoange ʻa e ngaahi kií ki ha kāingalotu falalaʻanga ne nau nofo ofi ʻi he falelotú koeʻuhí ke nau fakaava e falelotú kei taimi.

Polokalama ʻi he Fakaʻosi Akó

Ko ha kāingalotu mo e kau fiefanongo ʻe toko onongofulu mā taha ne nau kamataʻi e polokalamá. Ko e toko fāngofulu-mā-tolu ai ne nau fakakakato e ngaahi kalasí kotoa mo e ngāue mei ʻapí. ʻI he fakaʻosi akó, naʻe fakaafeʻi kinautolu ke nau fai ha kiʻi lea nounou.

ʻĪmisi
Participants, family members, and friends celebrate at graduation ceremonies for the district-sponsored literacy program.

“Kimuʻa pea kamata ʻa e ako laukongá mo e tohí, naʻe ʻikai pē te u poto he laukongá” ko Senitila ʻOpenga ʻAmō ia ʻo e Kolo Sanikupenasé. “ʻI he taimi ʻoku ʻalu ai hoku husepānití ki he ngāué, ʻoku ʻikai pē te u fai ʻe au ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi. ʻI heʻene ʻalu he ngaahi uike kuohilí, ne tokoni mai hoku foha lahi tahá kiate au ʻi hono lau ʻo e tohi lēsoní, pea ne u lava ai ʻo fai ha lēsoni ʻi he lea faka-Pilitāniá ki heʻeku fānaú. Talu mei ai mo ʻeku fakahoko ia ʻi he uike kotoa ʻoku ʻikai ʻi ʻapi ai hoku husepānití.”

Neongo ʻa e ʻikai te ne fuʻu pōtoʻi fēfē ʻi he lea faka-Pilitāniá naʻe lau ʻe Polosipa Kikite, ko ha mēmipa angatonu ʻi he Kolo hono Ua ʻo ʻApimosú ha fakamoʻoni sētesi ʻe tolu naʻá ne hiki pē ʻe ia. Naʻá ne pehē naʻe ʻikai poto ia he laukongá pe tohí kimuʻa e kalasí ka ʻi he taimí ni ʻokú ne lava ʻo tokoni ki heʻene fānau īkí ʻi heʻenau ngāue mei ʻapí. “Fakamālō ko e meʻa kuó u akó,” ko ʻene leá ia, “Te u lava ʻo hoko ko ha tamai lelei ange.”

“ʻOku ou lava ʻo lau e folofolá he taimí ni,” ko e lea ia ʻa Kaku Sasu ʻo e Kolo Kāpengá. “ʻI muʻá, naʻá ku ʻilo pē ʻe au ʻoku moʻoni e Tohi ʻa Molomoná neongo naʻe ʻikai teu poto he laukongá. Ko ʻeni ʻoku ou ʻilo ʻoku moʻoni ia ʻi heʻeku lau iá. ʻOku fakautuutu ai e tupulaki ʻeku fakamoʻoní.”

Ne pehē ʻe he kau palesitenisī Fineʻofa ʻo e Kolo ʻAsunafó, ne nau tuku mavahe ʻa e Tuʻapulelulu kotoa pē ke nau fepōtalanoaʻaki ai ʻi he lea faka-Pilitāniá. Naʻe pehē ʻe he palesiteni fineʻofá ko ʻEvelini ʻAkivā, “Naʻe toe lōloa ange ai ʻemau fepōtalanoaʻaki ʻi he ʻaho ko iá koeʻuhí ne ʻikai te mau ʻilo e ngaahi foʻi lea totonu ke fakaʻaongaʻí. Ka ne kamata leva ke mau liliu lea ʻiate kimautolu, ke kumi e ngaahi foʻi lea totonu ke lea ʻakí. Koeʻuhí ne mau feakoʻaki fakataha, ne ʻikai te mau mā pe ilifia hano lea ʻaki ha foʻi lea ʻoku hala. Ne mau fetokoniʻaki.”

Ngaahi Lelei Taʻefaʻalauá

Ne pehē ʻe he kakai fefine ne nau kau ki he ako laukonga mo e tohi ʻa e Vahefonua ʻApimosú ne nau ongoʻi fiefia ange pea ngalingali ʻe lahi ange ʻenau fevahevaheʻaki ʻi he lotú. Ne nau toe vēkeveke ange ai ke tali e ngaahi uiuiʻí, lau e folofolá, pea faiako ʻi he lotú mo ʻapi fakatouʻosi. Naʻe fakakakato foki ʻe ha kau tangata ʻa e polokalamá. Tautautefito ki he kau ngoué, ne nau pehē ʻoku nau lava leva eni ʻo fikaʻi e fakamolé mo e lahi ʻo ʻenau ngoue kuo fakataú, tokoni ki he ngāue mei ʻapi ʻenau fānaú, pea lau e folofolá ʻiate kinautolu pē mo honau fāmilí.

Ne hoko e lavameʻa ʻi ʻApimosú, ke ne fakalotolahiʻi ai ʻa e Vahefonua ʻAsamanikesí ke nau fakahoko haʻanau polokalama ako laukonga mo e tohi pē ʻanautolu.

“ʻOku liliu ʻemau moʻuí mo e moʻui ʻemau fānaú ʻi heʻemau poto he laukongá mo e tohí,” “ʻOku liliu ʻe he ngaahi leá hotau māmaní, pea ʻoku tau fakamālō ki heʻetau Tamai Hevaní.”

Ko e fiefia fakataha ʻa e kau akó, fāmilí, mo e ngaahi kaungāmeʻá ʻi he kātoanga fakaʻosi ako ʻa e polokalama ako laukonga mo e tohi ʻa e vahefonuá.

Tā fakatātā ʻa Africanway/iStock/Thinkstock