2023
ʻOua ʻE Teitei Foʻi
ʻEpeleli 2023


PŌPOAKI MEI HE KAU TAKI FAKAʻĒLIÁ

ʻOua ʻE Teitei Foʻi

ʻI he 2017, naʻe fiemaʻu ai ʻe ha fefine taʻu 16 ʻa ia naʻá ne mei ʻosi mei hono taʻu fakaʻosi ʻi ha Kolisi ʻa e Siasí ʻi Pesengá, ke ne hoko ko ha tokotaha tauhitohi. Naʻa ne sai pē he taʻú kakato ka naʻe uesia lahi ia ʻi he ʻikai ke ne lava ʻo paasi ʻi he kalasi fiká. Neongo naʻe kumi tokoni ʻene ongomātuʻá maʻana mei heʻene faiako fiká pea mo e puleakó, ka naʻe ʻikai pē ke ne lava ʻo fakalakalaka pea fakamamahi ʻene ʻikai lavá. Naʻá ne fakakaukau kiate ia ko ha tokotaha taʻelavameʻa pea naʻe ʻikai ke ne toe fie hoko atu ʻene akó, naʻa mo e ofi kimuʻa ke fai ʻene ngaahi sivi fakaʻapiakó mo e fakapuleʻangá. Naʻe feinga lahi ʻene ongomātuʻá ke tokoni ki hono fakaʻaiʻai pe fakalotolahiʻi ia ke ne lava ʻo fakaʻosi ʻa e taʻú pea ke hoko atu ʻo feinga ki heʻene ngaahi taumuʻá ʻaki ha ako māʻolunga angé. ʻI he lotu faivelenga, ne fekumi ʻene ongomātuʻá ki he tokoni ʻa e Langí maʻa hona ʻofefiné pea ʻi hono fakaʻosí naʻe ueʻi fakalaumālie ʻa ʻene tamaí ke tokoni kiate ia ʻaki ha ngaahi fehuʻi ʻofa mo fakafiemālie:

“ʻOkú ke ʻiloʻi nai ʻoku ʻi ai haʻo Tamai ʻi Hēvani pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe mo finangalo ke ke lavameʻa? Kae mahuʻinga tahá, ʻokú ke ʻilo nai ko Hono ʻofefine fakalaumālie koe, pea ʻokú Ne tali ʻa e ngaahi lotú?” Naʻá ne tali ʻio ange.

Naʻe hoko atu ʻene tamaí: “Naʻá ke ako mei fē ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení?”

Naʻá ne tali ange, “ʻI he ʻapí, ʻi he Palaimelí, ʻi he Polokalama ʻa e Finemuí, ʻi he Lautohi Faka-Sāpaté, ʻi he ngaahi kalasi semineli ʻi he akó, ʻi he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí he Sāpaté.”

ʻI hono toe ʻeke atu ʻe heʻene tamaí, naʻá ne toe pehē, “Mei hono lau mo fakalaulauloto ʻa e folofolá.”

Naʻe lotu fakamātoato ʻa e ongomātuʻá ni ke ʻiloʻi ʻe hona ʻofefiné ʻiate ia pē ʻa e ngaahi moʻoni ko iá, pea ʻoku maʻu ʻa e ʻilo ko ʻení mei he tui mo e ngāue fakamātoato mei heʻene tafaʻakí ke ako, pea ʻoku manatuʻi ʻe he ʻEikí ʻEne ngaahi talaʻofá.

Naʻe toe foki ʻa e finemuí ki hono fakakakato ʻene ngaahi sivi ʻi he kolisí, pea naʻá ne lava ke hū ki he ʻUnivēsiti Fakafonua ʻo Haʻamoá. Neongo naʻe ʻikai ke ne malava ʻo feinga ki heʻene ʻuluaki taumuʻá koeʻuhí ko e ʻikai māʻolunga feʻunga ʻene maaka ʻi he fiká, ka naʻá ne lava ʻo fili ha kalasi ako ʻe taha ʻoku vāofi pē mo e meʻa naʻá ne ʻuluaki fiemaʻú.

Naʻe iku, ʻo ne ʻosi mei he seminelí ʻi he 2018. Naʻá ne lava ʻo maʻu ha sikolasipi fakapuleʻanga ke ako ʻi he ʻUnivēsiti ʻo e Pasifiki Tonga ʻi Fisí mei he 2019 ki he 2021 pea naʻá ne ʻosi ʻi he 2022 mo ha mataʻitohi BA ʻi he Kōmesialé ʻo mēsia ua ki he ʻEkonōmiká mo e Fakamāketi Fakavahaʻapuleʻangá. ʻI hono fehuʻi ange pe ko e hā kuó ne ako mei he faʻahinga ʻausia peheé, naʻá ne tali ʻo pehē:

“ʻOku fakamanatu mai kiate au ʻa e hiva palaimeli: ʻLotu ʻa ha Kiʻi Tamasiʻiʼ”:

Tamai Hēvani,

ʻOkú ke ʻi ai?

ʻOkú ke ongoʻi nai siʻeku lotú?

ʻOku mamaʻo ʻa Hēvaní,

Ka ʻoku ofi mai heʻeku lotú.

Tamai Hēvani, ʻOku ou manatua,

Lea ʻa Sīsū ki he kau ākongá,

‘Tuku ke haʻu ʻa e fānaú.ʼ

Tamai te u aʻu atu ʻi he lotú.

ʻLotu ʻokú ne ʻi ai;

Lea ʻoku fanongo mai,

ʻEne fānau koe.

ʻĀtakai ʻaki koe ʻene ʻofá,

Ne fanongo atu.

ʻOkú ne ʻofa atu

He ʻoku ʻa moutolu ʻa e

Puleʻanga ʻo e Langí.1

ʻOku ʻi ai ʻene fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻá ne ʻiloʻi ʻiate ia pē. Neongo ʻoku ʻikai ko ha tokotaha tauhitohi ia, ʻo hangē ko ia naʻá ne ʻamanaki ki aí, ka naʻe tali ʻe he ʻEikí ʻene ngaahi lotú ke maʻu ha fakahinohino ʻo fakatatau ki Hono finangaló. Naʻá Ne ʻomi ha founga ʻe taha ke ne lava ai ʻo laka ki muʻa. Naʻá ne ako ke falala ki he ʻEikí, te Ne fakahā Hono toʻukupú ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē. ʻIkai ngata aí, naʻá ne vahevahe ha ngaahi potufolofola ʻoku haʻu ki heʻene fakakaukaú ʻi he tokoni maʻu pē ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní:

Mei he Tohi ʻa Molomoná, 2 Nīfai 25:26, ʻa ia ʻoku tokoni ai ʻa e ngaahi mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú:

“Pea ʻoku mau lea ʻia Kalaisi, ʻoku mau fiefia ʻia Kalaisi, ʻoku mau malanga ʻaki ʻa Kalaisi, ʻoku mau kikite ʻia Kalaisi, pea ʻoku mau tohi ʻo fakatatau mo ʻemau ngaahi kikité, ke ʻilo ʻe heʻemau fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá.”

Fakaʻosí, naʻá ne lave ʻo kau ki hono mahuʻinga ʻo e mataʻikoloa ʻaki maʻu ai pē ʻi homou ʻatamaí ʻa e ngaahi folofola ʻo e moʻuí, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:118:

“Pea koeʻuhí ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe he kakai kotoa pē ʻa e tuí, mou fekumi faivelenga pea feakoʻiʻaki ʻiate kimoutolu ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; ʻio, mou fekumi mei he ngaahi tohi lelei tahá ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; mou fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki.”

Kuó ne fakatupulaki ʻene tui ki he ʻEikí ʻi he ʻikai ke ne foʻí, pea ʻi he mālohi ʻo e lotú mo e hokohoko atu ʻene feinga ke ako e ngaahi folofolá, ʻokú ne ako ai ki he finangalo ʻo e ʻEikí maʻaná, pea ʻokú ne holi ke tauhi ki heʻene Tamai Hēvaní ʻi ha meʻa pē ʻokú Ne finangalo ke ne fakahokó.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Lotu ‘a ha Ki‘I Tamasi‘i,” Tohi Hiva ‘a e Fānaú, 6.