Liahona
Toe Hoko Atu! Toe Hoko Atu! Ko e Akó ki he Moʻuí Kotoa
Fēpueli 2024


“Toe Hoko Atu! Toe Hoko Atu! Ko e Akó ki he Moʻuí Kotoa,” Liahona, Fēpueli 2024.

Faivelenga ʻi he Fakaʻau ke Matuʻotuʻa Angé

Toe Hoko Atu! Toe Hoko Atu! Ko e Akó ki he Moʻuí Kotoa

Ko e ako ʻi he moʻuí kotoa ʻoku hokohoko atu ia pea fakafiemālie. He ʻikai ha taimi te tau fuʻu motuʻa ai ke maʻu ha pōtoʻi ngāue foʻou, fakatupulaki hotau ngaahi talēnití, pe tulifua ki ha ngaahi meʻa foʻou ʻoku tau manako ai. Pea ko e meʻa ʻoku tau maʻu ʻi he moʻui ko ʻení ʻe ʻaonga ia kiate kitautolu ʻo taʻengata (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:18–19).

ʻĪmisi
Māʻata Paeuai

Hili hono ohi hake ʻe Māʻata Paeuai ʻene fānaú, naʻá ne toʻo ha ngaahi kalasi ʻi he BYU–Pathway Fakaemāmani Lahí pea kamata haʻane pisinisi ʻi he ʻinitanetí.

Laʻitaá ʻi he angalelei ʻa Māʻata Paeuai

ʻOku pehē ʻe Māʻata Paeuai, “ʻOku ʻohovale ha kakai ʻe niʻihi ʻi heʻenau ʻilo kuó u fokotuʻu ha pisinisi ʻi he ʻinitanetí kuó u motuʻá. Naʻe pehē mai ʻe haku ngaahi kaungāmeʻa ʻe niʻihi ʻi heʻeku fuofua kamatá, ʻKo e hā e meʻa ʻoku ʻilo ʻe ha fefine Haʻamoa ʻoku ʻikai fuʻu taukei ʻi he ngāué fekauʻaki mo e pisinisi fakamāketí?’”

ʻOku saiʻia ʻa Sisitā Paeuai ke pehē, ʻoku ʻikai ha fakangatangata ia ʻi he taʻu motuʻá ki he akó. ʻIkai ngata aí, ʻokú ne maʻu ʻi heʻene ngāue mei ʻapi he taimi ní ha paʻanga hū mai ʻoku lahi angé pea mo ha ngaahi tuʻunga ngāue lelei ange ʻi he tuʻunga naʻá ne maʻu kimuʻa ko ha taha ngāue fakatauhi ʻapi ʻi Nuʻu Silá. Naʻe faingataʻa ke kamataʻi ha pisinisi foʻou, ka naʻá ne ako ʻi he fakalau ʻa e taimí pea naʻá ne loto-fiemālie ke kole tokoni ki he niʻihi kehé ʻi he taimi naʻe fiemaʻu aí. ʻOkú ne pehē, “Naʻe ʻomi ʻe he BYU–Pathway Fakaemāmani Lahi ha loto-falala kiate au ke u toe ʻahiʻahiʻi foki ha meʻa foʻou.”

Naʻe kamataʻi ʻe Simi ʻAivini ha meʻa foʻou ʻi heʻene maʻu vāhenga mālōlō mei he loeá. Naʻá ne kamata fakamatamataleleiʻi ʻo ʻikai ngata pē ʻi hono ʻapí ka ne kau mo ha ngaahi ʻapi lahi foki ʻo ʻene fānaú. ʻOkú ne manatu ʻo pehē: “Naʻá ku fakakaukau ki he meʻa naʻá ku fie tuku maʻanautolu ko ha tukufakaholó. ʻI he mālōlō hoku uaifí, naʻe mahino kiate au ko ha meʻa ʻeni te u lava ʻo fai maʻanautolu. Naʻe ʻikai ke u fetuku maka ʻataʻatā pē, ka naʻá ku ako e ngaahi founga fakamatamataleleiʻi ʻo e ʻapí peá u ʻahiʻahiʻi ʻi ha ngaahi founga kehekehe. ʻI he taimi ʻoku ʻaʻahi mai ai hoku makapuná pe te u ʻalu ʻo sio kiate kinautolú, ʻoku ʻikai ke mau talanoa ʻataʻata pē; ʻoku mau ako ha ngaahi founga kehekehe mo ngāue fakataha ki ai.”

Naʻe fakaʻamu maʻu pē ʻa Lōlie Teili ke tā piano ʻi heʻene kei siʻí, pea ako tā piano hono tehiná ʻoʻona kae ʻikai ako tā piano ia. Ko ia ʻi heʻene maʻu vāhenga mālōloó, naʻá ne kamata ako tā piano leva. Naʻá ne pehē, “Hangē ko ha toe faʻahinga meʻa pē, ʻoku fiemaʻu pē ke te akoako mo loto-fiemālie ke ako.” Hili ʻeni ha ngaahi taʻu siʻi mei ai, ʻokú ne tā piano maʻa ha kau hiva solo tokotaha ʻi he lotú pea mo tā pē ke fiefia ai. ʻOkú ne pehē, “ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke hoko ʻa e meʻa kotoa ko ha fakaʻaliʻali. Taimi ʻe niʻihi ko koe pē ʻa e tokotaha mamata lelei tahá.”

ʻI he lea ʻa Sisitā Papulā B. Sāmita ko e Palesiteni Lahi ʻo e Fineʻofá, ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 1978, naʻá ne fakamatala ai ki ha tangata naʻe maʻu vāhenga mālōlō ʻi hono taʻu 63 pea naʻe ʻikai ke ne fakapapauʻi pe ko e hā ha meʻa te ne lava ʻo foaki taʻe ʻi ai haʻane ngāue taimi kakató. ʻI he taimi ko iá, naʻá ne pehē, “naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻane ngāue, ʻikai ha meʻa ʻokú ne saiʻia ai, ʻikai ha meʻa makehe ʻe saiʻia ai, pea ʻikai ha palani ki he kahaʻú.” Naʻá ne hoko atu ʻo pehē, “Naʻe pau leva ke feinga [ʻa e tangatá] ke maʻu ha moʻui foʻou maʻana pe ko haʻane nofo taʻeoliʻia pē ʻo aʻu ki haʻane mālōlō. Ko e meʻa fakamamahí naʻá ne mate ʻi ha kiʻi taimi nounou pē mei ai.”1

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe lea ʻa ʻEletā Lōpeti L. Pakimani fekauʻaki mo hono tuʻunga foʻou ko ha Taki Māʻolunga mālōlō ʻi heʻene lea fakaʻosi ʻi he konifelenisi lahí. Naʻá ne pehē naʻe ʻikai ke ne fie hangē ko e kau maʻu vāhenga mālōlō ʻa ia naʻe pehē, “Naʻá ne mālōlō ʻi hono taʻu fitungofulú ka naʻá ne tatali ke toki tanu ia ʻi hono valungofulu mā nimá.” Ka, naʻá ne fiemaʻu ke hokohoko atu ʻene tupulakí mo ako mo fakatupulaki ha ngaahi pōtoʻi ngāue mo ha ngaahi meʻa ʻokú ne manako ki ai.

Naʻe fehuʻi leva ʻe ʻEletā Pakimani ʻo pehē, “Ko e hā e meʻa ʻoku totonu ke u faí?” peá ne tali ʻa e fehuʻi mahuʻinga ko iá ʻi he founga ko ʻení:

“ʻOku ʻi ai ha potufolofola ʻe taha ʻi he Fuakava Foʻoú kotoa ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e moʻui ʻa e Fakamoʻuí ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu hongofulu mā uá pea mo e taimi naʻe kamata ai ʻene ngāue fakafaifekaú. Kuo tuʻo lahi ʻeku lau ʻa e potufolofola ko iá ʻi heʻeku lea ki he toʻu tupú. ʻOku ou fifili pe ʻoku ʻikai nai ʻi ai hano ʻaonga tatau ki he toenga ʻo kitautolú, kae tautautefito kiate kinautolu kuo maʻu vāhenga mālōloó. Naʻe tohi ʻe Luke ʻo pehē: ‘Pea tupulaki ʻa e potó ʻia Sīsū mo e lahí, pea naʻe ʻofeina ia ʻe he ʻOtuá mo e tangatá.’ (Luke 2:52.)”2

Naʻe poupouʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ʻa e faʻahinga ako mo e tupulaki tatau ko ʻení, neongo pe ko e hā ʻa e taʻu motuʻa ʻo ha taha. ʻI heʻene lea ki he kāingalotu matuʻotuʻa angé, naʻá ne pehē: “ʻOku mau fakatauange ʻoku fakafonu homou ngaahi ʻahó ʻaki ha ngaahi meʻa ke fai pea ʻi ha ngaahi founga te mou lava ai ʻo fai ha tokoni ki ha niʻihi. … ʻOku meimei ke ʻuhinga maʻu pē e motuʻa angé ko e lelei ange, he ʻe lava ʻe homou potó mo e ngaahi taukeí ke kei fakalahi mo tupulaki ʻi hoʻomou tokoni ki he niʻihi kehé.” Naʻe hoko atu ʻa Palesiteni Penisoni ke lau mei he Tohi ʻa Molomoná, “Ke mou nofo ʻi he fakafetaʻi fakaʻaho koeʻuhi ko e ngaahi ʻaloʻofa mo e ngaahi tāpuaki lahi kuo foaki kiate kimoutolu [ʻe he ʻOtuá]” (ʻAlamā 34:38.3

ʻOku maʻu ʻa e ngaahi ʻaloʻofa mo e ngaahi tāpuaki peheé ʻi he hanganaki atu ʻi he ʻamanaki lelei mo e fakaʻānaua pea mo ha ngaahi palani. ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku tau tui ki he fakalakalaka taʻengatá, ʻa ia ʻoku kau ai hono maʻu ha ngaahi taukei foʻou mo fakatupulaki ha ngaahi talēniti foʻou ʻi he moʻuí ni, kae ʻikai ko e moʻui hokó pē. Ko hono moʻoní, ʻe lava ke hoko ʻa e fakalakalaka fakafoʻituitui mo e sio mamaʻo peheé ko ha kī ki he moʻui fuoloá.4

ʻĪmisi
tangata ʻi ha tesi ngāue

Hili e maʻu vāhenga mālōlō ʻa Brother mo Sisitā Petasoní, naʻá na foki ki he akó ke ako ha ngaahi pōtoʻi ngāue foʻou: ngaohi meʻafaná mo e ngāue fakatufungá.

Laʻitaá ʻi he angalelei ʻa e ongomātuʻa Petasoní

Hili ha taʻu ʻe 40 ʻo e hoko ʻa Keli Petasoni ko ha toketā fakafaitoʻo mo ha ʻōfisa fakakautaú, naʻá ne kafo lolotonga haʻane ngāue fakakautau angamaheni ʻi ʻAfikānisitani. ʻI he pau ke ne fili ke maʻu vāhenga mālōlō leva mei he ngāue fakakautaú, naʻá ne fekumi ki ha ngaahi meʻa ke fai. Naʻe ʻikai fiemālie ke fakamoleki hono ngaahi ʻahó he taumātaʻú pē, ka naʻá ne foki mo hono uaifi ko Linitaá ki he akó ʻi ha kolisi fakalotofonua.

ʻOkú ne fakamatala ʻo pehē, “Naʻá ku toʻo ha kalasi ngāue (shop class) ʻi he ako māʻolungá ka naʻe ʻikai ha toe ako fakaengāue talu mei ai. Ka neongo ia, naʻá ku fakakaukau ke u ako ʻa e ngaohi meʻafaná. Naʻá ku saiʻia ʻi hono tokoniʻi ʻo e kakaí ʻi heʻeku hoko ko ha toketaá peá u fakakaukau ʻe lelei fakaʻatamai kiate au haʻaku ako e founga ke monomono ai e meʻa ʻoku fiemaʻu ke matuʻaki tonu fakamīsiní. Naʻe faingataʻa ange ia ʻi he meʻa ne u fakakaukau ki aí ʻa e ako ki ha meʻa matuʻaki foʻou mo kehé.” Ka ko hono taʻu 71 ʻeni, ʻi he hili ʻene fakakakato kotoa e ngaahi kalasi ʻoku fiemaʻú pea mo maʻu e ngaahi laiseni ʻoku fiemaʻú, ʻoku lahi ange ʻene ngāue fakapisinisí ʻi he meʻa ʻokú ne lavá. Kuó ne fakangāueʻi foki mo ha tokotaha ako ngāue ke vahevahe ʻa e ngāué mo ako ʻa e fefakatauʻakí.

ʻĪmisi
fefine ʻoku ngāue fakatufunga

Laʻitaá ʻi he angalelei ʻa e ongomātuʻa Petasoní

Naʻe toʻo ʻe Linitā ha ngaahi kalasi kehe ʻi he kolisi fakakoló ʻi he taimi tatau mo hono husepānití. Koeʻuhí kuo lalahi ʻena fānau ʻe toko onó, kuó ne maʻu ʻeni ha taimi ke tulifua ki he meʻa naʻá ne manako ai ʻi he ngāue fakatufungá mo e faʻu naunau falé. ʻOkú ne pehē, “Ko au toko taha pē ʻa e fefine pea mo e mēmipa matuʻotuʻa taha ʻi he kalasí, ka naʻe ʻikai ke u tuku ia ke ne taʻofi au. Naʻe ʻi ai ha ngaahi ngāue naʻe lōloa ange kiate au ke u fakakakato ʻi he kau ako kehé, ka naʻá ku kei fakakakato pē ia.” Hili ha taʻu ʻe ua ʻo ʻene akó, ʻokú ne faʻu he taimí ni ha ʻū kapineti maʻá e kau mēmipa ʻo e fāmilí mo ha niʻihi kehe. “ʻOku ou lava he taimí ni ʻo tokoni ki he fānaú ke fakaleleiʻi honau peitó mo tokoni ki ha kau mēmipa ʻo e koló ʻoku fiemaʻu ha kiʻi tokoni ʻi heʻenau ngaahi ngāue fakasanisani ʻi ʻapí.”

Naʻe ʻikai tuku ʻe Peti Mōleli ke hoko hono taʻu motuʻá ko ha meʻa ia ke taʻofi ai ia mei hano kamataʻi ha meʻa foʻoú. ʻI heʻene fiemaʻu ke tokoni ki he paʻanga hū mai ʻa e fāmilí, naʻá ne foki ki he akó hili e lalahi ʻene fānaú ʻo ako ke ne hoko ko ha neesi. Hili ha ngaahi taʻu mei ai, naʻá ne ʻosi mei he ako nēsí pea ʻokú ne fakahoko ʻeni ʻa e ngāue kuó ne fiemaʻu maʻu pē ke ne fakahokó. ʻOkú ne pehē, “Naʻe ʻikai ko ha tokotaha ako lelei au ʻi he akoʻanga māʻolungá, ko ia naʻe ʻikai ke u fakapapauʻi pe te u lava ʻo fakakakato e ngaahi fiemaʻu ke hoko ko ha nēsí. Naʻe feʻunga mo ha taʻu ʻe ono ʻeku toʻo ha ngaahi kalasi fakataha pē mo ha ngāue fakamaau fale lolotonga e ʻahó pea mo hono tokangaekina ʻo e niʻihi kehé, ke fakaʻosi hoku mataʻitohí. Makehe mei he taimí, naʻe fiemaʻu foki ʻa e vilitakí, faʻa kātakí, mo e poupou mei he niʻihi kehé—pea mo ha ngaahi tāpuaki lahi.”

Neongo he ʻikai ke tau kamata kotoa ha ngaahi pisinisi foʻou pe ako ke tā e pianó pe faʻufaʻu ha ngaahi founga fakamatamatalelei ʻapi, ka ʻoku ʻikai ha fakangatangata ki he meʻa te tau lava ʻo akó pe ko e founga te tau lava ai ʻo fakalahi ʻetau ʻiló ʻi he taimi ʻoku tau faʻa maʻu ʻamui ange ʻi he moʻuí.

ʻOku tau ako maʻu pē ha ngaahi moʻoniʻi meʻa foʻou kae mahalo ʻoku ʻikai ko ha ngaahi pōtoʻi ngāue foʻou. ʻI he fakaʻau ke tau motuʻa angé, mahalo he ʻikai ke tau ongoʻi te tau lava ʻo toe hoko ko ha kakai ke toe kamata foʻou, ʻo fakakaukau mahalo kuo ʻikai ha toe taimi mo e faingamālie maʻatautolu. Ka kuo ʻikai pehē ia. ʻOku fakatatali mai ha māmani foʻou ʻo e akó mo e feingá mo e lavameʻá kapau ʻoku tau loto-fiemālie pē ke feinga.

ʻOku maʻu ʻe kinautolu ʻoku vakai ki honau taʻu motuʻá ko ha mataʻifika pē kae ʻikai ko ha fakangatangatá ha fiefia lahi ange, fetuʻutaki lelei ange mo e makapuná mo e ngaahi kaungāʻapí, pea fiefia ʻi he faingamālie ke hangē ko e Fakamoʻuí, “ʻa ia naʻe faʻa feʻaluʻaki ʻo fai lelei” (Ngāue 10:38) ʻi Heʻene moʻuí kotoa.

Ko e tokotaha naʻá ne faʻú ko ha tokoni palōfesa ia ʻi he Senitā Pālati maʻá e Liliu Fakasōsialé ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Barbara B. Smith, “In the Time of Old Age,” Ensign, May 1978, 85.

  2. Robert L. Backman, “The Golden Years,” Ensign, Nov. 1992, 13.

  3. Ezra Taft Benson, “To the Elderly in the Church,” Ensign, Nov. 1989, 4, 6.

  4. Vakai David Shultz, “Cheer Up! Optimists Live Longer,” Science, Aug. 26, 2019, science.org.