Liahona
Ko Hono Toe Tō ʻa e Tenga ʻo e Tuí
Māʻasi 2024


“Ko Hono Toe Tō ʻa e Tenga ʻo e Tuí,” Liahona, Māʻasi 2024.

Ko Hono Toe Tō ʻa e Tenga ʻo e Tuí

Ngaahi lēsoni meiate kinautolu ne toe foki ki he tuí.

ʻĪmisi
ngaahi sinoʻi ʻakaú mo e laú

ʻI ha māmani ʻoku faʻa fakalahiʻi ai ʻa e ngaahi talanoa ʻo e mole ʻa e tuí, ʻoku ʻikai faʻa fakatokangaʻi ai ʻa e ngaahi fononga fakalongolongo ʻo e foki ki he tuí. Ka ʻoku fakahoʻata ʻe he ngaahi talanoa ʻo e toe uluí ʻa e founga hono ikunaʻi ʻe he houʻeiki tangata mo fafine ʻi he ongoongoleleí ʻa ʻenau ngaahi veiveiuá neongo kuo nau ʻosi mavahe mei he Siasí. ʻOku fakatātaaʻi ʻe honau ngaahi talanoá ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻe ʻAlamā fekauʻaki mo hono tō ʻo e tengaʻi ʻakaú. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ʻAlamā ha founga ʻo e tuí ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene tokoni ke fakamālohia ʻa kinautolu ʻoku feinga ke fakatupulaki ʻenau tuí, ka ʻokú ne toe tokoni foki ki he niʻihi ʻoku fefaʻuhi mo haʻanau ngaahi fehuʻi pea mo haʻanau ngaahi hohaʻá.

  • ʻUluakí, ʻoku fiemaʻu ke mahino kiate kitautolu “ʻoku ʻikai ko e tuí ʻa e maʻu ha ʻilo haohaoá” (ʻAlamā 32:21).

  • Pea tau toki ngāue ʻaki ha kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí” pea naʻa mo ha “holi pē ke tu픓 (veesi 27).

  • ʻOku tau tō ʻa e tengaʻi ʻakaú—ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá—ʻi hotau lotó (vakai, veesi 28).

  • ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau fafangaʻi ai ha ngaahi aka fakalaumālie ʻaki ʻa e faʻa kātakí mo tali ʻa e ngaahi tokoni mei he ngaahi kaungāmeʻa ʻi he ongoongoleleí ke tō ha fuʻu ʻakau ʻia Kalaisi, ke “tupu hake ki he moʻui taʻengatá” (veesi 41).

“ʻOku ʻikai ko e tuí ʻa e maʻu ha ʻilo haohaoa ki he ngaahi meʻá; ko ia kapau ʻoku mou maʻu ʻa e tuí ʻoku mou ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai, ʻa ia ʻoku moʻoni” (ʻAlamā 32:21).

ʻĪmisi
Alba Fonesca

Naʻe mamata ʻa ʻAlapa Lūsia Fonisekā, ko ha mēmipa ʻo e Siasí mei he ʻIunaiteti Siteití, ki ha fakamatala ʻi he ʻinitanetí naʻá ne fakatupu ha hohaʻa fekauʻaki mo ʻene tui fakalotú, pea vave ai ha mole ʻene tuí. ʻI he kamataʻangá, naʻá ne siʻaki ʻa e tuí koeʻuhí ko ʻene veiveiuá, ka naʻe toe kamata ke ne talanoa mo ha mēmipa tokanga mo ʻilo lahi peá ne fakatokangaʻi ʻoku toe fakatupu ʻe heʻene taʻetuí ha ngaahi fehuʻi.

ʻOkú ne pehē, “Ko ʻeku mahino ki he ngaahi fakamatala ʻo e ongoongoleleí pea mo e hisitōlia ʻo e Siasí naʻe ʻikai ke fuʻu kakato fēfē ʻo hangē ko ʻeku fakakaukaú. Naʻe ʻai au ʻe he meʻa ko iá ke u loto-fakatōkilalo mo tokoni ke u fakatokangaʻi ʻoku kei toe lahi ʻa e meʻa ke u akó pea ʻoku ʻikai ko e tuí ʻa e maʻu ʻo e tali ki he ngaahi fehuʻí kotoá.” Naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻAlapa ko e ngaahi “meʻa mahuʻinga kehe ʻi he moʻuí—hangē ko e fāmilí, akó, ngāue maʻuʻanga moʻuí—ʻoku kau ai ha meʻa ʻe fakatuʻutāmaki, ko ha feilaulau, ko ha meʻa ʻe taʻepau, mo ha ngāue ʻi he kotoa ʻo e moʻuí. Naʻá ku foki mai ki he Siasí peá u lava ke fakapapauʻi ʻoku ʻaonga ʻaupito ʻa e faʻahinga ngāue ko ʻení ki hono tauhi maʻu ʻo e tuí.”

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Nalesoni, “ʻOku ʻikai ke fiemaʻu ʻe he ʻEikí ha tui haohaoa meiate kitautolu kae toki lava ke maʻu Hono mālohi haohaoá .” Ka ʻokú ne toe fakamahino mai foki, ʻoku fiemaʻu heʻetau tuí ha ngāue taʻetuku ke hokohoko atu ʻene tupulakí.1 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Nalesoni, neongo naʻe kei ngāue lelei pē ʻa e fakavaʻe ʻo e Temipale Sōleki Sití ʻo laka hake ʻi he senituli ʻe tahá, ka ʻoku fiemaʻu ʻe he [temipalé] he taimí ni ha fuʻu fakaleleiʻi lahi. Kuo pau ke tau fakamālohia hotau fakavaʻe fakalaumālié ʻi he taimi ʻe niʻihi “ke ne matuʻuaki ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki mo e ngaahi haʻahaʻa ʻe hokó.”2 ʻI heʻetau faʻa fehangahangai he taimi ʻe niʻihi mo e ngaahi meʻa faingataʻá ʻo hangē ko ʻAlapá, ʻe lava ke taki kitautolu ʻe heʻetau holi ke fakapapauʻí mei he kiʻi tuí ki ha kiʻi taʻetui, ʻo liʻaki ai ʻa e ngāue ʻoku fiemaʻu ke fakamālohia mo fakafefeka ʻaki hotau fakavaʻe fakalaumālié.

Kuo ʻilo ʻe kinautolu ʻoku nau ako e ngaahi talanoa ʻo e foki-ki he-tuí, hono ʻaonga ke lau ʻa e tuí ko ha fonongaʻanga ʻoku fai ʻi he moʻuí kotoa pea lahi hono ngaahi foungá.3 Te tau ala kamata ʻaki ha kihiʻi tui hangē ʻokú te kei siʻí, ka ʻe aʻu ki ha tuʻunga ʻe fehangahangai ai ʻa e tui fakakei-siʻi ko iá mo ha ngaahi fehuʻi mo ha ngaahi hohaʻa. Neongo naʻe ngāue lelei pē ʻetau tui taʻe-siviʻí ko ha fakavaʻe fakalaumālie, ka kuo pau ke tau hiki ʻeni mei he tui peé ʻo foua ʻa e faingataʻá ki ha tui mālohi ʻokú ne lava ke matuʻuaki ʻa e ngaahi pole ʻo e kahaʻú.4 Mahalo ʻe ngali faingofua ange ke siʻaki ʻa e tuí, ʻo meimei hangē ha fakafiemālié, ka ʻoku maʻu ʻa e ngaahi pale maʻongoʻongá ʻi he ngaahi fononga ʻa kinautolu ʻoku tafoki ki he ʻOtuá pea hoko atu hono tanumaki ʻenau ngaahi tengaʻi ʻakau ʻo e tuí.

Naʻe kamata ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e tuí kia Samuela Hokilani ʻo Suētení ʻi he taimi naʻe ʻohake ai ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ha ngaahi fehuʻí. ʻOkú ne fakamatalaʻi, naʻá ne foua ha tūkunga ʻo e “ʻosi atu hono tali e fehuʻi ʻe taha kae toe fehangahangai mo ha fehuʻi ʻe tahá. Naʻe fetōʻaki ʻeku tuí, ʻo aʻu ki heʻeku fakatokangaʻi kuo ʻikai toe lava ke fakatōliʻa ʻeku fiemaʻu ke fakapapauʻí.” Naʻe pehē leva ʻe Samuela ke ne ako ʻa e ngaahi fehuʻi mahuʻingá—ʻa ē ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ki ha fakavaʻe fefeka ʻia Sīsū Kalaisí—kae ʻoua ʻe feinga ke tali ʻa e kihiʻi fehuʻi kotoa pē. Naʻe hoko ʻa e fekumi ʻa Samuelá, fakataha mo e lotú mo e ako folofolá, ke akoʻi ai ia ki he lahi ʻo e meʻa naʻe kei toe ke ne akó pea ke ne fakatupulaki ai ha tui ʻoku fakapotopoto angé, ʻo hangē ko ʻAlapá. ʻOkú ne pehē, “Naʻe fakamālohia lahi ʻe he meʻá ni ʻeku tuí pea mo akoʻi foki au ko e meʻa ʻokú ke fekumi moʻoni ki aí te ke maʻu ia.”

“Kapau te mou ʻā hake ʻo fakaake homou ʻatamaí, ʻo ʻahiʻahiʻi ʻa ʻeku ngaahi leá, pea ngāue ʻaki ha kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí, ʻio, kapau foki ʻoku ʻikai te mou lava ʻo fai ha meʻa lahi ange ʻi he holi pē ke tuí, tuku ʻa e holí ni ke ngāue ʻiate kimoutolu” (ʻAlamā 32:27).

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, “ʻE lava ke ngali fuʻu lahi hono ngāue ʻaki e tuí. ʻOku ʻi ai e taimi te tau fifili ai pe ʻoku tau malava ke maʻu ha tui feʻunga ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tau fuʻu fiemaʻu moʻoní.”5 Ka naʻa mo e fanga kiʻi sitepu iiki ʻo e tuí, ʻo kamata ʻaki “ha kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí,” ʻe lava ʻo “ngāue ʻiate [koe]” mo kamata ha toe fanauʻi foʻou fakalaumālie.

Hili ʻa e hē fano ʻa ʻAmanitā Filipeeni ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi hono ngaahi taʻu he ʻunivēsití, naʻá ne fakahoko ʻa e kiʻi sitepu siʻisiʻi ʻo e lotú, ʻo fakaiku ai ki heʻene muimui ki ha ueʻi ke ʻalu ki he kelekele ʻo e temipale ʻi honau feituʻú. ʻOkú ne pehē, “Naʻe hanga ʻe heʻeku ongoʻi ʻa e Laumālié ʻi aí ʻo toe tafunaki ʻeku tuí.” Naʻe hoko ʻene foki ki he siasí mo ʻene tali ha fatongia ke faiako ʻi he Palaimelí, ke fakalahi ai ʻene tuí, pea hokohoko atu mo ʻene fakahoko ʻa e ngaahi sitepu ke ne tali kakato ai ʻa e ongoongoleleí. Lolotonga iá, ʻoku pehē ʻe ʻAmanitā, “Naʻá ku ʻilo ʻa e tali ki he ngaahi fehuʻi naʻá ku fuʻu fiemaʻu vivilí.”

ʻĪmisi
Dan Ellsworth

ʻI ha taimi ʻe taha, naʻe ʻikai fakapapauʻi ai ʻe Teni ʻEliuefi mei he ʻIunaiteti Siteití ai pē, pe naʻá ne kei maʻu ha kihiʻi tui ke ne fakaʻaongaʻi. Naʻe holoki ʻe heʻene fuofua ʻilo fakaʻatamai mo fakahisitōlia ki he Fuakava Motuʻá ʻa ʻene tui ki he Tohi Tapú pea uesia ai mo ʻene tui ki he folofolá kotoa. Ka naʻe kei maʻulotu pē ʻa Teni peá ne fakakaukau ke ne ʻahiʻahi ha palani māhina ʻe ono ke lotu, ʻaukai, mo fua fatongia ʻi he Siasí. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻá ne kole ki hono ngaahi ʻofefine īkí ke nau lotua foki ʻa e tui ʻa ʻenau tangataʻeikí.

Hili ha kiʻi taimi siʻi, naʻe kamata ke maʻu ʻe Teni ha ngaahi aʻusia fakalaumālie mo maʻu ha tali ki ha niʻihi ʻo e ngaahi fehuʻi naʻá ne hohaʻa lahi taha ki aí. ʻI ha ʻaho ʻe taha, lolotonga ʻene ʻi ha laipeli, naʻá ne ongoʻi naʻe ueʻi ia ke ne luelue atu ʻi ha ʻū ʻotu tohi pea fili mei ai ha tohi ʻe taha. Naʻá ne ʻilo ʻi he tohí ha ngaahi fakafepaki lahi ʻa ia naʻe tupunga ai ʻene fehuʻia ʻene tui ki he Tohi Tapú ʻi he kamataʻangá. Neongo naʻe ʻikai fakaleleiʻi ʻe he aʻusia ko ʻení ʻa e fehuʻi kotoa pē, ka naʻá ne akoʻi kia Teni ha ngaahi lēsoni mahuʻinga: “ʻUluakí, naʻe fiemaʻu ke u loto-fakatōkilalo fekauʻaki mo e lahi ʻo e meʻa te u lava ʻo ʻiloʻi moʻoni ʻiate au peé. Pea ko hono uá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi founga kehe ki hono kumi ʻo e moʻoní, fakataha mo ha ʻuhinga: ngaahi ongo fakalaumālie, ngaahi ola lelei mei he ngaahi fua ʻo e Laumālié, mo e ngaahi fakakaukau ʻoku nau ohi mai ha ngaahi ʻilo foʻou fakaeʻatamai, ʻoku fakaiku kotoa ia ki ha fakamoʻoni mo ha tui mālohi ange ʻo laka ange ʻi ha tui naʻá ku maʻu kimuʻa.”

ʻĪmisi
Seki Māsolo mo e fāmilí

Kia Seki Māsolo mei ʻIngilaní, ko e kiʻi sitepu faingofua ko ia ʻo e mamata ʻi ha vitiō fakaako fekauʻaki mo e Tohi ʻa Molomoná, naʻe fakatupunga ai ʻene fakakaukau ʻoku ngali moʻoni pē ʻa e tohí. ʻOkú ne fakamatala ʻo pehē, “Naʻá ku ʻosi lau ia kimuʻa ʻi he ako folofola fakafāmilí pea ʻiate au pē ka naʻe ʻikai ʻi he loto ʻaki. Ka naʻe ʻikai ke u toe mālohi he Siasí ʻi heʻeku taʻu hongofulu tupú, ko ia naʻe hanga ʻe he ngaahi fakamoʻoni naʻá ku sio ai ʻi he foʻi vitioó ʻo fakatupunga ʻeku fuofua lau fakamātoato ʻa e Tohi ʻa Molomoná.” Hili hono ʻahiʻahi lau ʻe Seki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, naʻe kamata leva ke ne fetongi ʻa e veiveiuá ʻaki ʻa e tui. ʻOkú ne pehē he taimí ni, “Ko e Siasi naʻá ku ʻuluaki pehē ʻoku fakapōpulá ʻoku ou lau ia he taimí ni ʻoku fakatauʻatāina ʻo tatau mo e folofola ʻa Sīsuú, ʻʻE fakatauʻatāinaʻi ʻa kimoutolu ʻe he moʻoní’ [Sione 8:32].”

“Kapau te mou taʻetokangaʻi ʻa e fuʻu ʻakaú, ʻo ʻikai tokanga ke tauhi ia, vakai he ʻikai ke tupu hano aka” (ʻAlamā 32:38).

Lolotonga ʻetau fanga kiʻi gāue ke tanumaki ʻa e tuí, ʻoku toe fiemaʻu foki ke tau ʻilo ʻa e founga ʻoku hanga ai ʻe heʻetau fakakaukaú ʻo fakafeʻātungiaʻi mo fakakāsiaʻi ʻa e tuí. Naʻe pehē ʻe ʻĒliki mo Sela ʻEvekine, ko ha ongo palōfesa he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–ʻAitahoó, ʻi heʻena fakatotoloʻi e ʻū talanoa ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e foki mai ki he tuí ʻi he ngaahi fonua kehekehe, “ʻe lava ke mahuʻinga tatau pē ʻa e founga ʻo ʻetau fakakaukaú mo e meʻa ʻoku tau fakakaukauʻí.” Hangē ko ʻení, ko ʻetau ʻamanaki ʻe fakahaofi kitautolu ʻe he māteakiʻi ʻo e lotú mei he taʻe-fiemālie mo e ngaahi faingataʻa fakamamahi ʻo e moʻuí, ʻoku ʻikai moʻoni ia pea ʻokú ne fakatupu ha ngaahi fakamahamahalo ʻoku ʻikai moʻoni. Naʻe palōmesi ʻa Sīsū Kalaisi he ʻikai ke Ne teitei liʻaki kitautolu ka naʻá Ne fakatokanga “te mou maʻu ʻa e mamahí ʻi māmani” (Sione 16:33). ʻOku kei lava pē ke hoko e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí, hangē ko e lau ʻa Selá, “ʻo taki ke tau lau ʻoku kovi ʻa e ongoongoleleí. ʻOku tau siʻaki he taimi ʻe niʻihi ʻa e meʻa totonú ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e meʻa ʻoku siʻi hifo ʻi he totonú.”

Naʻe fehangahangai ʻa e taha faʻu tohi mo faihisitōlia tauʻatāina ko Toni Peletilī ʻo e ʻIunaiteti Siteití mo ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e hisitōlia ʻo e Siasí lolotonga ia ha taimi ʻokú ne pehē, “Naʻe ʻikai pē ke u fiefia pea naʻá ku taʻetui. ʻE ala uesia kovi ʻe he taʻefalala ki ha tahá ha vā fetuʻutaki, pea naʻe mole heni ʻeku tuí mo ʻeku fetuʻutaki ʻOtuá.” Hili ha ngaahi taʻu mei ai, kuo kamata ngāue ʻa Toni ke ne maʻu ha ʻamanaki mo e loto-houngaʻia ʻi heʻene moʻui fakafoʻituituí.

Naʻe kamata foki ke ne vakaiʻi a e ngaahi fakatotolo ki he ngaahi ʻaonga fakaʻatamai mo fakaesino ʻo e lotu kuo fokotuʻutuʻú. ʻOku manatuʻi ʻe Toni, “Naʻe ʻikai ke u lava ʻo fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi fakatotolo ko iá. Naʻá ku fakatokangaʻi māmālie kuó u fetongi ʻa e taʻetuí ʻaki ʻa e fakakaukau lelei, mo fakakaukau ʻamanaki lelei ange ki he moʻuí, naʻe toe maʻu ʻeku tui ki he ʻOtuá mo Sīsū Kalaisí.” Naʻe toe foki ʻa Toni ki he fakamatala fakahisitōlia naʻá ne maʻu kimuʻá, ka ʻi he taimi ní naʻe fakaiku ʻa e fakamatala tatau ko ʻení ki ha tui ko Siosefa Sāmitá naʻe hoko ko e palōfita ʻa e ʻOtuá.

“Kapau te mou tauhi ʻa e folofolá, ʻio, tauhi ʻa e fuʻu ʻakaú ʻi heʻene kamata ke tupú, … te mou toki utu ʻa e ngaahi totongi ʻo hoʻomou tuí, mo hoʻomou faivelengá, mo e faʻa kātakí, mo e kātaki fuoloá” (ʻAlamā 32:41, 43).

Naʻa mo e loto-fiemālie ke ʻahiʻahiʻi e folofola ʻa e ʻOtuá mo maʻu ha fakakaukau ʻoku fakatupu ʻamanaki leleí, ʻe lava ke hoko ʻa e foki ki he tuí mo e maʻulotú ko ha ngāue fakalotofoʻi, mo meimei ke taulōfuʻu. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he fiemaʻu ʻi he ngāué ni ʻa e faʻa kātakí, loto-toʻá, mo e loto-fakatōkilaló ka ʻoku fiemaʻu foki mo e ʻofa ʻa e ngaahi kaungāmeʻá mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí. ʻOku tanumaki ʻe he tali e tokoni ʻa e ngaahi kaungāmeʻa moʻoní ʻa e tengaʻi ʻakaú pea tuku ia ke aka kae ʻikai mae.

ʻĪmisi
Leo Winegar

ʻI he fuofua fetaulaki ʻa Leo Uainekā ʻo e ʻIunaiteti Siteití mo e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e hisitōlia ʻo e Siasí, naʻá ne ako ai ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi kaungāmeʻa loto-ʻofá. ʻOkú ne fakamatala ʻi haʻane foua ha vahaʻa taimi ʻo e “tuenoa mo siva e ʻamanakí ʻi heʻeku fāifeinga ke lotú, naʻe hōloa ʻeku fakamoʻoní.” Naʻe ongoʻi ʻe Leo ʻi ha ʻaho ʻe taha ke fetuʻutaki ki ha palōfesa ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí. Naʻe ʻikai ngata ʻi hono fakalotolahiʻi [ʻe he palōfesá] ʻa Leo ke toe fakakaukau ki heʻene loto-veiveiuá ka naʻá ne toe hoko foki ko ha kaungāmeʻa ofi. Naʻe foki māmālie mai ʻa e fakamoʻoni ʻa Leó ʻi he tokoni ʻa e faiako ʻa Leó mo e ngaahi taʻu lahi ʻo ʻene ako fakatuʻamelié. Naʻe aʻu ki ha taimi naʻá ne ʻilo ai ʻa e ngaahi tali ki ha ngaahi fehuʻi lahi. ʻOkú ne fakamatala ʻo pehē, “ʻOku ou ongoʻi houngaʻia maʻu ai pē ki hoku Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻi hono tataki mai aú, pea mo e ngaahi kaungāmeʻa naʻa nau fakafofongaʻi Iá.”

Naʻe faleʻi ʻe Palesiteni Nalesoni, “Ka mavahe ho ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí mei he Siasí, hokohoko atu pē hoʻo ʻofa ʻiate kinautolú. ʻOku ʻikai ʻoʻou ke fakamāuʻi ha fili ʻa ha taha ʻo ʻikai toe kehe ia mei hano fakaangaʻi koe ʻi hoʻo tui faivelengá.”6

ʻĪmisi
Letita Lula

Naʻe mavahe ʻa Letita Lula, ko ha mēmipa ʻi ʻIngilani, mei he ongoongoleleí ʻi ha taʻu ʻe 20. Naʻá ne faʻa fakaʻamu ke foki mai, ka naʻá ne “manavasiʻi ke hū mai ʻi he matapaá, mo ongoʻi ʻoku fakamāuʻi pea hangē kuo ʻikai ke tonu ʻeku moʻuí.” Ka naʻá ne puke ʻi ha mahaki naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻene moʻuí peá ne maʻu ai ʻa e loto-lahi ke ne fakahoko ʻa e sitepu faingataʻa ko iá. Naʻe feʻiloaki ʻa e kāingalotú mo ia ʻi he loto-māfana mo e ʻofa, ʻo tokoniʻi ia ke ne toe fie kau mai ki he ongoongoleleí.

“Tō ʻa e folofolá ni ʻi homou lotó, pea ʻi heʻene kamata ke tupú, tauhi ia ʻaki hoʻomou tuí. Pea vakai, ʻe hoko ia ko ha fuʻu ʻakau, ʻo tupu hake ʻiate kimoutolu ki he moʻui taʻengatá” (ʻAlamā 33:23).

ʻI he fakaʻosi ʻe ʻAlamā ʻene malangá, ʻokú ne fakamahinoʻi ai neongo ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi ngāue ke tanumaki ʻa e tengaʻi ʻakaú, ka ʻoku ʻikai ko e tengaʻi ʻakaú pē. Ka ʻoku tau tō ʻa e tengaʻi ʻakau moʻoní ʻi he taimi ʻoku tau “kamata ke tui ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá, pea mo ʻene hāʻele mai ke huhuʻi ʻa hono kakaí, mo ʻene mamahiʻia mo e pekia ke ne fai ʻa e fakalelei maʻa ʻenau ngaahi angahalá” (ʻAlamā 33:22).

Naʻe ako ʻe Maikolo ʻAulasi mei Siamané ha ngaahi lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ke fakamuʻomuʻa ʻo e ongoongoleleí, hili haʻane hē [mei he ongoongoleleí] ʻi heʻene kei toʻu tupú. ʻOkú ne fakamatalaʻi, “ʻOku lahi fau ha ngaahi meʻa lelei mo ha ngaahi feohi ʻoku maʻu ʻi he ongoongoleleí, ka ko e tui pē kia Sīsū Kalaisí te ne pukepuke ʻa ʻetau fakamoʻoní. Naʻe fakatou tūkia ʻeku tuí mo ʻeku tangataʻeikí ʻi ha vahaʻa taimi ʻi ha ngaahi fehuʻi kehekehe, ka naʻá ma foki mai ʻi he taimi naʻe fakatefito ai ʻema tuí ʻia Sīsū Kalaisi, ʻo laka ange ʻi ha toe meʻa.”

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe Palesiteni Nalesoni, “ʻOku toe ofi ange ʻa e Fakamoʻuí he taimi ʻokú ke fehangahangai ai pe feinga ke ikunaʻi ha faingataʻa ʻaki e tuí.”7 Naʻe talaʻofa tonu mai ʻa Sīsū, “ʻOku ou ʻiate kimoutolu maʻu ai pē, ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo māmaní” (Mātiu 28:20). Te Ne ʻaʻeva mo kitautolu, ʻofa ʻiate kitautolu “ʻaki ʻa e ʻofa taʻengata” (Selemaia 31:3), mo foaki ke tau maʻu ʻo lahi ʻaupito ʻa e moʻuí (vakai, Sione 10:10). ʻE ʻilo ʻe kinautolu ʻoku loto-fiemālie ke tō ʻa e tengaʻi ʻakau ko ʻení naʻa mo ʻenau kihiʻi tuí, ʻo fakafou ʻi he Fakamoʻuí, ʻe lava ʻo hoko ia “ko ha fuʻu ʻakau, ʻo tupu hake ʻiate [kinautolu] ki he moʻui taʻengatá” (ʻAlamā 33:23).

ʻOku nofo ʻa e tokotaha ʻaʻana ʻa e fakamatalá ʻi ʻIutā, ʻIunaiteti Siteiti ʻo ʻAmeliká.