Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 20: Ko Hono Moʻuiʻaki ʻa e Fono ʻo e Anga-maʻá


Vahe 20

Ko Hono Moʻuiʻaki ʻa e Fono ʻo e Anga-maʻá

Ko e hā ha meʻa te tau lava ʻo fai ke maluʻi ʻaki ʻa hotau anga-maʻa mo ia ʻa hotau ngaahi fāmilí?

Talateú

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī, “Kapau ʻoku mou loto ke nofoʻia ʻakimoutolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí, kuo pau ke mou tauhi homou sinó, ʻa ia ko e temipale ʻo e ʻOtuá, ke maʻa mo haohaoa.“1

Naʻá ne fakaʻaongaʻi ha tohi fakaloto-mamahi mei ha tangata naʻá ne maumauʻi e fono ʻo e anga- maʻá ke fakatātaaʻi ʻaki ʻa e mahuʻinga ʻo e faleʻi ko ʻení: “Ko e taimi ko ē ne u maʻu ai ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí peá u moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí, naʻe ma-fola hake ʻa e ngaahi peesi ʻo e folofolá kiate au mo e mahino foʻou pea naʻe mahinongofua ki hoku laumālie ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi peesi he folofolá. Kae talu hono tuʻusi au mei he Siasí mo e ʻikai ke kei mahino kiate au e meʻa naʻa ku laú; naʻá ku lau loto-veiveiua pē ʻa e ngaahi potu tohi ko ia ne u pehē naʻe mahino lelei kiate au kimuʻá. Naʻá ku fiefia kimuʻa ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ki heʻeku fānaú, ʻa hono tāpuakiʻi ʻeku fanga kiʻi pēpeé, papitaiso mo faingāue kia kinautolu ʻi heʻe-nau puké. Ka ko e taimí ni kuo pau ke u tuʻu ai pē ʻo mamata ki hano fakahoko ʻe ha tangata kehe ʻa e ngaahi ouau ko ʻení. Naʻá ku faʻa fiefia he ʻalu ki he temipalé, ka ko e ʻaho ní ʻoku mapuni e ngaahi matapā ʻo e temipalé kiate au. Naʻá ku faʻa lāunga he ngaahi foaki naʻe kole mai ʻe he Siasí, ʻa e totongi vahehongofulú, foaki ʻaukaí, tokoni ki he meʻa ko ʻení mo e meʻa ko ʻená, pea ko ʻeni kuo tuʻusi au, ʻoku ʻikai toe ngofua ke u totongi vahehongo-fulu; ʻoku tāpuniʻi mai ʻa e ngaahi langí kiate au he taimí ni koe- ʻuhí he ʻoku ʻikai lava ke u totongi vahehongofulu. He ʻikai ha taimi ʻi hono kotoa ʻo ʻeku moʻuí te u toe lāunga ʻi ha kole mai ʻa e Siasí ke u feilaulau ʻaki ʻeku koloá. ʻOku anga-lelei mai ʻaupito ʻeku fānaú kiate au, ka ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku nau ongoʻi ʻi honau lotó ʻa ʻenau maaʻi e tamai ʻoku ui ʻaki kinautolu hono hingoá.”2

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Lī, “Ko e tangata pe fefine ko ia ʻoku sio fakamamaʻu ki he taumuʻa taʻengata ʻo e moʻui taʻengatá, ʻoku ko-loaʻia ia he ʻoku fakafonu hono laumālié kotoa ʻaki ʻa e afi ʻa ia ʻoku hoko mai kiate ia kuó ne tauhi ʻene moʻuí ke tāú.”3

Ngaahi Akonaki ʻa Hāloti B. Lií

Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke talangofua ki he fono ʻo e anga-maʻá?

Koeʻuhí ke lava ʻo fakatahaʻi e tangatá mo e fefiné ʻi he fetuʻu-taki toputapu ko ʻeni ʻo e malí, ʻa ia ʻoku teuteu ʻi ai e ngaahi sino fakamatelié ko ha ngaahi tāpanekale moʻoe ngaahi laumālie faka-langí, ko ia kuo tuku ai ʻe he ʻEikí ʻi he fatafata ʻo e talavou mo e finemui kotoa pē ha holi ke na feohi. Ko ha ngaahi holi toputapu mo māʻoniʻoni ʻeni ka ʻoku fuʻu mālohi fau. Koeʻuhí ke ʻoua naʻa taku ko ha meʻa maʻamaʻa pē ʻa e moʻuí pe pāʻusiʻi e ngaahi founga ko ʻeni ki hono faʻu ʻo e moʻuí ko hano fakafiemālieʻi pē ʻo e ngaahi holi-kovi fakaetangatá, ko ia kuo fokotuʻu ai ʻe he ʻOtuá ke muʻomuʻa ʻi he fakahokohoko ʻo e ngaahi hia mamafa tahá, ʻa ia ʻoku fakatokanga mai ki ai e Ngaahi Fekau ʻe Hongofulú, ʻo ʻulu-aki ʻa e fakapoó pea ua hake ki ai ʻa e ngaahi angahala fakaseki-sualé. “ʻOua naʻá ke fakapō! ʻOua naʻá ke tono-fefine!” (Vakai ki he ʻEkesotosi 20:13–14.) … ʻOku faleʻi kimoutolu ʻe he Siasí ke mou taau ʻi homou teungá mo e ʻulungāngá pea taʻofi ʻa kimou-tolu mei he ngaahi fakakaukau fulikivanu te ne ueʻi kimoutolu ke mou kapekape mo lea kovi mo ʻulungāanga taʻefeʻunga mo fai taʻengali aí. Kuo pau ke tauhi ke maʻa e matavai ʻoku mapuno-puna mei ai ʻa e moʻuí kae leva ke maʻu e fiefia taupotu tahá ʻi he mali māʻoniʻoní.4

Ke mou anga-maʻa. Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi fekau lalahi tahá.

“Tuku foki ke fonu ʻa ho lotó ʻi he manavaʻofa ki he kakai fulipē, pea ki he fale ʻo e tuí pea tuku ke ngaohi ke fakaʻofoʻofa maʻu ai pē ʻe he anga-maʻá ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú; pea ʻāsili mālohi ʻa hoʻo falalá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá; pea ko e akonaki ʻo e lakanga taulaʻeikí ʻe mokulu ia ki ho laumālié ʻo hangē ko e ngaahi hahau mei he langí.

“ʻE hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko ho takaua maʻu ai pē, pea ko ho tokotokó, ko e tokotoko taʻefaʻaliliu ʻo e māʻoniʻoní mo e moʻoní; pea ko hoʻo pulé ʻe hoko ia ko e pule taʻengata, pea ʻe tafe mai ia kiate koe taʻe ʻi ai ha fakamālohiʻi ʻo taʻengata pea taʻengata.” (T&F 121:45–46.)

Ka ʻe ʻikai ha taimi te tau maʻu ai ʻi he māmaní ʻa e pule, mā- lohi, mo e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní kae ʻoua leva kuo tau ako ke anga-maʻa ʻi he fakakaukau, ʻulungāanga, pea mo ʻetau ngaahi ngāué.5

ʻAi kiate koe ʻa e teunga tau ʻo e māʻoniʻoní. ʻOua naʻá ke tuku-lolo ʻi ha momeniti ʻokú ke vaivai ai. Maluʻi ʻa e kolotau ko e anga-maʻá. Ko ho sinó ko e temipale ia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo kapau te ke tauhi ia ke maʻa mo haohaoa.6

Moʻui ʻaki e fono ʻo e anga-maʻá ke haohaoa ange ia ʻi ha toe taimi kuó ke fai ʻi muʻa, ʻaki haʻo fakakaukau maʻa. Manatu ki he folofola ʻa e ʻEikí naʻe pehē, “Kuo mou fanongo naʻe pehē kiate kinautolu ʻi muʻá, ʻOua naʻá ke tono fefine: Ka ʻoku ou tala atu kiate kimoutolu, Ko ia ʻoku fakasio ki ha fefine ke holi ki aí, ʻoku tonoʻi ia ʻe ia ʻi hono lotó” (Mātiu 5:27–28). Kuo pau ke maʻa ʻa ʻetau ngaahi fakakaukaú. Ikunaʻi homou ngaahi ʻulungāanga te nau fakatupu ha ngaahi tōʻonga ʻoku fakahehema ki he angaʻulí, pea taʻofi ʻaupito e anga-ʻuli te ne hanga ʻo fakaʻauha hoʻomou moʻuí.7

Ko e hā e ngaahi nunuʻa ʻo hono maumauʻi e fono ʻo e anga-maʻá?

Kuo teʻeki ai ha taimi kimuʻa kuo ʻahiʻahiʻi peheʻi ai e akonaki ʻo e anga-māʻoniʻoní, anga haohaoá pea mo e anga-maʻá. Kuo ke-ina ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga maʻá ʻe he mālohi ʻo e tēvoló. ʻOku ʻikai mo ha toe meʻa mahuʻinga ange ke tau fai ka ko ʻetau akoʻi ʻi he mālohi taha te tau lavá, ʻi hono tataki kitautolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí, ke fakalotoʻi ʻa hotau kakaí ke nau moʻui ʻo ofi ki he ʻEikí ʻi he taimi ko ʻeni ʻoku lahi ai ʻa e ʻahiʻahí. 8

Ko e fakamanamana lahi taha ʻa Sētane he ʻaho ní ke fakaʻauha ʻa e fāmilí, pea ke fakamaʻamaʻaʻi ʻa e fono ʻo e anga-maʻá pea mo e māʻoniʻoni ʻo e fuakava ʻo e malí. 9

Naʻe fakaʻosi ʻaki e taha ʻo ʻemau ngaahi konifelenisi fakasiteiki naʻe toki ʻosí ha pōpoaki mālie. … ʻI he tuʻu hake ʻa e palesiteni fakasiteikí ke fakaʻosi e konifelenisí, naʻá ne hanga hake ki he tafa- ʻaki ki ʻolunga ʻo e falé naʻe fonu ai ʻa e toʻu tupú ʻo ne pehē ange, “ʻOku ʻi ai e meʻa ʻoku ou fie lea ʻaki kia kimoutolu kau talavou ʻi ʻolungá. Mahalo ʻi he lolotonga ko ia ʻeku hoko ko homou pa-lesiteni fakasiteikí, ne mou haʻu kotoa pē ke fai ha ʻinitaviu mo au—ʻi ha hiki hake he lakanga fakataulaʻeikí, pe ki ha fatongia ʻe uiuiʻi kimoutolu ki ai, pe ke maʻu haʻamou lekomeni temipale— pea mavahe mei he ngaahi meʻa kehé te u fai atu ha foʻi fehuʻi mamafa ʻaupito ʻe taha. ʻOkú ke anga-maʻa? Kapau te mou lava ke tali moʻoni mai ʻo pehē, ‘ ʻIo, Palesiteni, ʻoku ou anga- maʻa,’ te mou fiefia. Kapau te mou tali mai, ‘ ʻIkai, ʻoku ʻikai ke u anga-maʻa,’ te mou loto mamahi; pea kapau te mou loi mai kia au, ʻe fonu ma-mahi homou laumālié ʻi hono kotoa ʻo hoʻomou moʻuí.” …

ʻE ʻi ai ʻa e ʻaho te [tau] feʻiloaki ai mo hotau Tupuʻangá ʻo hangē ko e lau ʻa Molonaí—pea ko e lea mamafa ʻeni naʻ ne faka- ʻaongaʻí, “ʻOku mou mahalo koā te mou faʻa fiefia ke nofo fakataha mo e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí pea mou ongoʻi halaia koeʻuhí ko hoʻomou taʻe maʻá?” Naʻá ne pehē, “Te mou fiefia ange ke nofo fakataha mo e ngaahi laumālie malaʻiá ʻi heli ʻi haʻamou nofo ʻi he ʻao ʻo e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí ʻi hoʻomou taʻe maʻá mo hoʻomou kei ʻulí.” [Vakai ki he Molomona 9:3–4.]10

Ko e taimi ko ē ʻoku tau maumauʻi ai ʻa e ngaahi fekaú, ʻoku tau fakamamahiʻi ai kitautolu mo e niʻihi kehé foki. ʻOku faʻa iku pē ʻa e fehalākí ki he loto mamahi, loto mafasia, fakafili, pe ʻikai toe feohi mo e niʻihi kehé, ʻo kapau ʻe ʻikai ke tau fakatomala. Ko e meʻa ʻoku hoko aí ko e ʻikai ke tau toe mahuʻinga ʻiate kitautolu; ʻoku tau hanga ʻo tuku hifo kitautolu ki lalo ʻi hotau ngaahi fatongia ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá; pea ʻe aʻu pē ki haʻatau feinga ke hola mei heʻetau ʻiloʻi ko ia pe ko hai moʻoni kitautolú!

Ko e taimi ko ē ʻoku tau fai angahala aí ʻoku tau hoko ko ha niʻihi ʻo e fāmili ʻo e tangatá ʻoku siʻi ange hotau ʻaongá. … ʻE lava ke tau fakalaveaʻi e niʻihi kehé; ʻe aʻu pē ki haʻatau loto sāuni ki he fāmili ʻo e tangatá ko e tupu pē mei heʻetau ngaahi taʻe lavameʻá, pea ʻoku toe lahi ange ai pē ʻa e fakamamahi ʻoku hoko ki he tangatá. ʻE lava pē ʻe he taʻe anga-maʻa ʻa e ngaahi mātuʻá ʻo uesia hokohoko ha ngaahi toʻu tangata neongo pē ʻe hā mai ʻa e tāufe-hiʻa mo e loto mamahi ʻa e fānaú ʻi ha fōtunga kehe ia. ʻOku fakatupu ʻe he ʻikai ke ʻi ai ha ʻofa ʻi ʻapí, ha fanga kiʻi tōʻonga ʻokú ne uesia kotoa kitautolu; ko e totongi lahi ʻoku fai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ki he faʻahinga fehālaaki ko ʻení. He ko e hā mo ha toe meʻa ʻe toe mahuʻinga ange ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e fāmili ʻo e tangatá, ka ko haʻatau anga-maʻa mo fakatupulaki e ʻofá ʻi ʻapi—ko hono moʻoní, ke tauhi ʻa e fekau kotoa pē?11

Kuo teʻeki ai ha tangata pe fefine ʻi ha tuʻunga māʻolunga ʻi he siasí ni kuó ne tō mei he ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻoku ʻamanaki atu te ne moʻui ʻakí, taʻe te ne fusi fakataha hifo mo ia ha tokolahi ne nau falala kiate ia. Kuó ne fakalaveaʻi honau lotó; kuó ne fusi hifo ai mo kinautolu ʻoku vaivai ange ʻenau tuí, pea ʻoku fakalau ʻe he tokolahi ʻenau fehiʻa ki he siasí ni he taimi ʻoku tō lalo ai ha taha ne nau falala ki ai, mei he tūʻunga ʻulungāanga ne nau ʻama-naki atu te ne tauhi maʻú.12

Kuó u ʻosi fakamahinoʻi atu ʻa hono fakalilifu ʻo e fai angahalá; ko e totongi ʻo e angahalá ko e mate, pea ʻoku makatuʻunga ʻi he fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ha lava ʻa e tokotaha kuo faiangahalá ʻo maʻu ha fakamolemole pea mo e hala ki he fiefia ʻi he mo- ʻuí ni mo ha fonu ʻi he maama kahaʻú, ʻo kapau te ne fakatomala moʻoni.13

Ko e hā e fatongia ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻene fekauʻaki mo e fono ʻo e anga-maʻá?

ʻE kāinga, kuo pau pē ke tau toe fakapapau foʻou te tau tauhi ʻa e fono ʻo e anga-maʻá: pea kapau naʻa tau fai ha ngaahi fehālaaki, tau kamata he taimí ni ke fakatonutonu ʻa e ngaahi fehālaaki ko ʻení. Tau ʻaʻeva atu muʻa ki he māmá; pea ʻoku ou kole atu kia ki-moutolu ʻe kāinga, ʻoua muʻa te mou ngāue kovi ʻaki ʻa e faingamālie fakaʻofoʻofa ʻoku mou maʻu ko e houʻeiki tangatá, hoʻomou hoko ko e faʻahinga ʻe fetakinima mo e Tupuʻangá ʻi hono kaungā fakatupu ʻo e tangatá, ʻaki haʻamou kau ʻi ha faʻahinga fetuʻutaki taʻe fakalao ʻe iku ki he fakamā pea mo hono fakamamahiʻi ʻo e loto ʻo homou uaifí pea mo hoʻomou fānaú. ʻE kāinga, ʻoku mau kole atu ke mou anga-maʻa, pea mou ʻaʻeva ʻi he hala ʻo e moʻoní mo e māʻoniʻoní, pea te mou maʻu ai ʻa e fakamālō ʻa ha Tamai Hēvani, ʻa ia ko hono ngaahi fohá ʻa kimoutolu.14

ʻOku ou fie fai ha fakatokanga ki he lakanga fakataulaʻeiki ma- ʻongoʻongá ni ʻo kau ki he angahala mamafa ʻa Sōtoma mo Komolá, ʻa ia naʻe lau ko e angahala ʻoku fika ua hake hono ma-mafá ki he angahala ko e fakapoó. Ko ʻeku leá ki he angahala ʻo e tono fefiné, ʻa ia ʻoku mou ʻosi ʻiloʻi ko e hingoa ia naʻe fakaʻao-ngaʻi ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene folofola kau ki he ongo angahala faka-sekisuale ko e feʻauakí pea mo e tono fefiné; pea ʻikai ko ia pē, ka ko e angahala fakamamahi ko ia ʻo e nonofo pē ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné he kuo fakaʻau pē ke lahi ange hono tali lelei ʻi he nofo fakasōsialé ʻi he Pāpilone ʻo māmaní, pea kuo pau ke ʻoua naʻa kau ki ai ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí.

Lolotonga ʻetau ʻi he māmaní, kuo pau ke ʻoua naʻa ʻo māmani kitautolu. ʻOku feinga ha ngaahi ʻapiako pe ngaahi feituʻu faka-fiefiaʻanga ke nau fakakataʻaki hono fai ʻo e ngaahi tōʻonga faka-sekisualé, ʻa ia ʻoku ʻikai ha meʻa ia ʻe maʻu ai ka ko hono fakaʻaiʻai pē ʻa e tokotahá ke ne ʻahiʻahiʻi iá, ka kuo pau ke hanga ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻi he siasi ko ʻení ʻo [fakafepakiʻi] fe-feka mo mālohi ia ʻi he ngaahi founga fakalao kotoa pē ʻe ala faka- ʻaongaʻí.15

Ki ha fānau ʻa e ʻOtuá, tautautefito ki ha taha ʻokú ne maʻu e la-kanga fakataulaʻeikí mo ne ngāue mālohi he Siasí, kapau te ne lau e meʻa-foaki kuo foaki ange ʻe he ʻOtuá, ʻa e mālohi ke faka-tupú, ko ha meʻa-vaʻinga pē pe ko haʻane fakataumuʻa ʻene feohi mo hono ʻofaʻangá ke fakafiemālieʻi ʻaki pē ʻene holi koví, ʻokú ne fai ʻe ia e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe Sētané, he ʻoku ʻilo ʻe Sētane ko e faʻahinga ʻulungāanga peheé pē ʻe lava ke fakaʻauha ai e ʻulungā- anga maʻa ko ia ʻoku fie maʻu kae toki maʻu e takaua ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí.16

ʻE lava fēfē ʻe he ngaahi mātuʻá ʻo akoʻi ke mahino ki heʻe-nau fānaú ke nau moʻui ʻaki e fono ʻo e anga-maʻá?

Ko e ʻakoʻi lelei taha ʻoku fai ʻi he siasí, ʻoku fai ia ʻi he fāmilí ʻa ia ko e fatongia ʻo e tamaí mo e faʻeé ʻi ʻapi ke akoʻi ki heʻena fā- naú ʻi heʻenau kei īkí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tuí, faka-tomalá, tui ki he Fakamoʻuí, ʻa e ngaahi fuofua tefitoʻi moʻoni ʻo e anga-maʻá, anga-leleí, fakaʻapaʻapá, mo e hā fua. Ko e mālohi lahi taha ʻe lava ke maʻu ʻe he fānaú ke nau fakamamaʻo ai mei he ngaahi meʻa ʻo e māmaní, ko haʻanau manavasiʻi naʻa mole ʻa ho-nau tuʻunga ʻi he siakale ʻo e fāmili taʻengatá. Kapau naʻe akoʻi kinautolu ʻi heʻenau kei tupu haké ʻo aʻu ki heʻenau lalahí ke nau ʻofa ʻi he fāmilí pea nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa ʻapi, te nau toe fakakau-kau tuʻo ua leva pea nau toki fie fai ha faʻahinga meʻa te ne taʻofi kinautolu ʻo taʻengata mei haʻanau kau ki he ʻapi ʻo e fāmili taʻengata ko iá. Kiate kitautolu, ko e nofo malí, fanauʻi ʻo e fānaú, anga-maʻá, mo e anga-leleí ko ha niʻihi kinautolu ʻo e ngaahi moʻoni pelepelengesi taha ʻoku tau maʻú—ʻa e ngaahi meʻa mahu- ʻinga tahá.17

Kuo tau ʻosi fakapapauʻi koā ko ʻetau fakatupulaki ko ia e kiʻi laumālie kuo fakafalala mai ke tau tokangaʻí, ʻoku ʻikai ke tau tu-kunoaʻi ia taʻe te tau fakaʻaongaʻi ʻa hotau ngaahi taʻu matuʻotuʻá ke akoʻi kiate ia e ngaahi “founga” totonú ʻo fakatatau mo e ngaahi meʻa kuo tau aʻusiá? Lolotonga ko ia ʻene tupu haké, naʻa tau fakatoka ha ʻa e makatuʻunga ki ha moʻui ʻoku mālohi, lava-meʻa pea mo fiefia, pe naʻa tau tuku kotoa ia ki he ngaahi founga taʻe pau ʻo e toki hoko mai pē ʻa e ngaahi palōpalemá pea fai hano veteki mo e ʻamanaki pē ʻe hanga ʻe he Tauhi Anga-ʻofá ʻo maluʻi ʻetau fānau ʻofeiná ʻi ha faʻahinga founga lolotonga ʻene ako ke poto ʻi he meʻa ʻokú ne aʻusiá?

Mahalo ʻe mahino e fakakaukau ʻoku ou feinga ke ʻoatú ʻi ha meʻa naʻe hoko moʻoni. … Naʻe puna tokotaha hake ha talavou pailate ʻi he malaʻe vakapuná ko ʻene akoako puna pē… faka-fokifā kuo ongo mai ʻene kaila ʻi he letiō fakafetuʻutakí ki he ʻōfisa ʻi he taua ʻokú ne puleʻi e malaʻe vakapuná: “ʻOku ʻikai ke u lava ʻo sio! Kuó u kui!.“ Kapau naʻe lelea mo e loto ʻo e tokotaha he tauá, kuo pau pē ke hoko ha fakatamaki ia ki he pailate kei tala-voú ni mo e vakapuna mahuʻinga ko ʻení; kae meʻa mālie ko e ʻōfisa taukei moʻoni ʻeni he naʻá ne ʻilo mei he ngaahi meʻa kuó ne aʻusiá ʻoku ʻi ai ʻa e taimi ʻoku lava ai pē ke hoko ha kui fakataimi ki ha tokotaha akoako ʻoku lahi e meʻa ʻoku hohaʻa ki ai ʻene faka-kaukaú. Naʻe talanoa fiemālie pē ʻa e ʻōfisá ki he talavou ʻi he vaka-puná, ʻo ne fakahinohino ange ʻa e founga ke ne puna takai holo ke tō māmālie hifo ai ki lalo ka ʻi he taimi tatau pē naʻá ne tala hake ʻa e meʻangāue talifaki ke fakaʻaongaʻi he taimi pē ko iá ka- pau ʻe hoko ʻo tō ʻa e vakapuná. Hili ha ngaahi miniti siʻi ʻo e faka-mānava loloa mo e manavasiʻi ʻa ia ne hangē ia ha fuʻu taimi lō- loa kia kinautolu naʻe mamatá, naʻe fakatō hifo ʻe he pailate ko ʻeni ne kuí ʻa ʻene vakapuná ki he tōʻanga vaká pea faai pē ʻo tuʻu. Naʻe leleakiʻi fakavavevave atu ʻe he kau ngāue he meʻalele fale-mahakí ʻa e talavoú ni ki he falemahaki ʻo e kau sōtiá ke nau sio ki ai.

Ko e hā e meʻa naʻe mei hokó kapau naʻe lelea e loto ʻo e ʻōfisa he tauá pe te ne taʻe tokanga ki hono fatongiá, pe ʻikai ke ne ʻilo e meʻa ke fai ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha meʻa fakatuʻupakē pehení? Ko e talí, ko e meʻa tatau pē naʻe mei hoko ki ha [finemui] ʻo ka-pau naʻe ʻikai ke ne maʻu ha e faleʻi fakapotopoto ʻa ha taha tau-kei ʻi he taimi ʻokú ne fehangahangai ai mo ha faʻahinga meʻa fakaʻohovale ʻa ia ʻoku ʻikai ke ne maheni ai. ʻI he ongo meʻá ni, ʻe lava ke maumau ai ha moʻui ʻo kapau he ʻikai ke ʻauha, pea uesia ai mo e faingamālie ke aʻusia e lavameʻa taupotu tahá. …

ʻOku ou fakaʻamu ange naʻe ongoʻi ʻe he ngaahi faʻē kotoa pē e tangi mamahi mo e ngaahi fehuʻi ʻa ha taʻahine anga-lelei mo ʻofe-ina naʻá ne mei aʻusia pē ʻa e meʻa naʻá ne fakaʻamua talu ʻene tupu haké, ʻa ia ko haʻane mali temipale, ka kuó ne maumauʻi ʻe ia e fono ʻo e anga-maʻá peá i. … ne ongoʻi halaia maʻu pē. Ko ʻene ngaahi fehuʻí ʻeni: “He naʻá ku mei ʻilo fēfē ʻa e tuʻunga faka-tuʻutāmaki ne u ʻi aí? Ko e hā naʻe ʻikai ke u maʻu ai ha mālohi ke u matuʻuaki iá?” Hangē ko e pailate naʻe kuí, naʻá ne puna kui pē, kae meʻa pangó naʻe ʻikai ha taha ia ʻi he taua fakahinohinó ke fakahinohinoʻi ia ke ne tūʻuta hao hifo mei he faingataʻa naʻá ne tofanga aí. ʻOiauē, ka ne siʻi talanoa pē ā ki heʻene palōpalemá mo ha faʻē naʻe fakapotopotó!

Naʻe fuʻu femoʻuekina nai ʻa e faʻeé ʻi heʻene ngāue faka-Siasí, fakaʻapí pe ʻi he ngaahi meʻa fakasōsialé pe fakakalapú, ke ne tanumaki ʻa e vāofi fakakaumeʻa naʻá ne mei lava ʻo ueʻi ai ʻene tamá ke ne fakahā ange ki ai ʻa e fanga kiʻi meʻa fakapulipuli taha ʻi he ngaahi meʻa toputapu peheé? Mahalo ko ha faʻē ʻeni ia naʻe fiemālie pē ia ke fakahinohinoʻi ʻene tamá ʻi he ngaahi faʻahinga ako fakaʻatamai ʻo kau ki he ngaahi tefito pelepelengesi ko ʻeni ʻoku faʻa lahi ʻenau fakaʻaiʻai e kau akó ke nau ʻahiʻahiʻí. Mahalo naʻe ʻikai ke ne ʻiloʻi ʻa e hū fakaʻaho mai ki hono loto-falé ʻi he letioó, ngaahi makasiní, mo e televīsoné ʻa e ngaahi ʻata kuo fakakeheʻí pea fakapuli mai ʻi he ngaahi fakakaukau ʻo e ʻofá, moʻuí, pea mo e malí, ʻa ia ʻoku faʻa maʻu hala ʻe he toʻutupú ʻo pehē ko e hala ia ki he fiefiá.18

ʻAkimoutolu ko e ngaahi faʻeé, mou vāofi mo hoʻomou fānau fefiné. ʻOua naʻa mou tuku ke fakamatala ange ʻe ha taha kehe kia kinautolu ʻi heʻenau kei īkí ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e faka-tupú. Ko e taimi pē ʻoku kamata ke fai atu ai ʻe hoʻo fānaú ha ngaahi fehuʻi, ʻo aʻu ai pē ki he ngaahi meʻa pelepelengesi tahá, peá ke tangutu hifo ʻo talanoa mo kinautolu ki he ngaahi meʻa ko iá ʻo fakatatau pē ki he fakangatangata ʻo e poto mo e ʻilo ʻoku nau maʻú. Ko ʻene ʻosi pē iá te nau pehē atu, “ʻE fineʻeiki, ʻoku lelei ia.” Pea ko ʻene fuoloa siʻi pē mei ai ʻi heʻenau aʻu ki he taʻu hongo-fulu tupú, te nau toe ō tuʻo ua atu, ka kuo nau matuʻotuʻa ange he taimí ni. Pea ʻe hoko atu leva te nau kamata ke fakakaumeʻa [pe teiti], pea ko e fē leva ʻa e feituʻu te nau ō ke maʻu faleʻi mei aí? Kapau ne ke fai ho fatongiá, te nau omi ʻo fehuʻi ki he faʻeé ke maʻu ʻene faleʻi fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku hokó, pea ʻi he pō ʻokú ne mali aí, te ne kumi faleʻi mei heʻene faʻeé, kae ʻikai ko e kakai fefine he halá.

Pea kia kimoutolu ngaahi tamaí, mou anga fakafaingofua ke fe-ohi mo hoʻomou ngaahi fohá. ʻOua ʻaupito naʻa mou taʻofi hamou foha ʻi he taimi ʻokú ne fie maʻu ai haʻamou faleʻi ki he ngaahi meʻa ʻokú ne fie maʻu ke talanoa ange ʻaki ʻe ha tamaí. Ko ia ʻa e malu- ʻanga ʻi he ʻapí. Ko e maluʻanga ia ʻo hoʻomou toʻu tupú. ʻAkimoutolu ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē, ʻoua naʻa mou faka-fisinga e nofo malu ko iá meiate kinautolu.19

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa kuo pau ke tau fai ʻi hono akoʻi ʻo ʻetau kau talavoú ko hono teuteuʻi kinautolu ke ʻilo e meʻa ke fai ʻi ha hoko taʻeʻamanekina mai ha ʻahiʻahí. …

Ko e tefitoʻi fatongia ia e tamai ʻa e tamasiʻí. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ke ʻā hake ʻa e tamaí ʻi he pongipongí ʻo ui mai hono fohá ki hono veʻe mohengá pea ne fakamatalaʻi ange ki ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e fakatupú ʻi he miniti pē ʻe hongo-fulu mā nima. ʻOku ʻikai ko e meʻa ia ʻoku fie maʻu ʻe he tamasiʻí. ʻOkú ne fie maʻu ha tamai ke ne fai ha tali ʻi he taimi ʻokú ne fie fai ai ha ngaahi fehuʻi ʻoku pelepelengesí. ʻOkú ne fuʻu fie maʻu lahi ke ne ʻilo; ʻokú ne fie ʻilo ki he ngaahi meʻa ʻoku hokó

Kapau ʻe lea moʻoni mo faitotonu ʻa ʻene tamaí pea fakamatala ange pē ʻo fakatatau ki he ngataʻanga ʻo hono potó mo ʻene ʻiló ʻi heʻene tupu haké, ko e tamaí pē ʻe toe foki mai ki ai ʻa hono fohá ke maʻu ha faleʻi ʻi he ngaahi taʻu hokohoko mai aí. ʻE hoko e tamaí ko ha fakamaʻunga ki he laumālie ʻo e foha ko iá ʻi hono toʻo ʻe he tamaí ha ngaahi meʻa kuó ne aʻusiá ke hoko ko ha lē- soni te ne lava ke ʻoange ki hono fohá ke tokoni ʻi hono teuteuʻi ia ki ha taimi ʻe tō ai ki ha tauhele fakatuʻutāmaki ʻi ha momeniti taʻe ʻamanekiná.20

Pehēange mai te u lava ʻo fakatō kia kimoutolu he ʻahó ni, ʻa kimoutolu kuo pau ke mou ʻaʻeva fakaʻaho atu ʻi he hala fakakava-kava ʻoku ngaungaue [ʻi he funga] ʻo e māmaní mo e fai angahalá ʻa ia ʻoku tafe atu ʻo hangē ha vaitafe hoú, pehē ange mai ʻe au ko e taimi ʻoku mou ongoʻi veiveiua mo manavasiʻi ʻo tupu ai haʻa-mou mavahe mei he lotú, tuí mo e ʻofá, ke mou fanongo ki hoku leʻó, ko ha leʻo ʻoku ui kia kimoutolu mei he tafaʻaki ʻe taha ʻo e hala- fakakavakava ʻo e moʻuí, “Mou tui—ko e halá ʻeni—he ʻoku lava ke u vakai ʻo mamaʻo atu ʻiate kimoutolu.” Fakatauange ki he ʻOtuá ʻoku mou lava ke ongoʻi he ʻahó ni ʻa e ʻofa ko ia ʻoku tafe atu mei hoku laumālié kia kimoutolú, pea mou ʻilo ʻa e manava- ʻofa lahi ʻoku ou maʻu kia kimoutolu takitaha lolotonga hoʻomou fehangahangai mo hoʻomou ngaahi palōpalema ʻo e ʻaho ní. Kuo hokosia e taimi ke mou tuʻu ʻiate kimoutolu pē. Kuo hokosia e taimi ʻe ʻikai toe moʻui ai ha tangata pe ha fefine ʻi he maama ʻa ha taha kehe. Kuo pau ke tataki ʻa e tokotaha takitaha ʻe he maama pē ʻoku ʻiate iá. Kapau ʻoku ʻikai te ke maʻu ʻa e maama ko iá, ʻe ʻikai feʻunga ke ke tuʻu.21

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā kuo pau ai ke tau fakakaukau ʻaki ha ngaahi fakakau-kau maʻá ʻo kapau ʻoku tau fie moʻui ʻaki e fono ʻo e anga-maʻá?

  • Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku anga-maʻa mo anga-leleí?

  • Ko e hā ʻoku hoko ai e anga-ʻulí ko e hala ki he ʻauha fakatuʻa-sino mo fakalaumālié? ʻOku fakafofongaʻi fēfē ʻe he anga-ʻulí ʻa ʻetau hola “mei heʻetau ʻiloʻi ko ia pe ko hai moʻoni kitautolú”?

  • Ko e hā e fatongia ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻi hono maluʻi nautolu mo e niʻihi ʻoku nau ʻofa aí mei he ngaahi faka-tuʻutāmaki ʻo e anga-ʻulí?

  • Ko e hā e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke akoʻi ange ʻe he ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ki heʻenau fānaú ʻo kau ki he maʻa faka-sekisualé? Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ke faka-papauʻi ʻoku ongoʻi fiemālie feʻunga ʻa ʻenau fānaú ke vahevahe mo kinautolu ʻa e fanga kiʻi meʻa ʻoku ʻikai faʻa fai hano talanoaʻí?

  • Ko e hā e ngaahi mālohi ʻi he māmaní he ʻahó ni ʻoku nau lava ke fakasiʻisiʻi ange ʻa ʻetau malava ko ia ke matuʻuaki e ngaahi ʻahiʻahi ke anga ʻulí? Ko e hā ʻoku kaunga tonu ai ʻa e faleʻi ko ia “ʻe ʻikai ha tangata pe ha fefine ʻe moʻui ʻi ha maama ʻa ha taha kehé” ki hono tauhi e fono ʻo e anga-maʻá ʻi māmani he ʻahó ni?

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, Mexico and Central America Area Conference 1972, 103.

  2. The Teachings of Harold B. Lee, ʻātitaʻi ʻe Clyde J. Williams (1996), 105.

  3. By Their Fruits Shall Ye Know Them, Brigham Young University Speeches of the Year (12 ʻOkatopa 1954), 8.

  4. The Teachings of Harold B. Lee, 213–14.

  5. Stand Ye in Holy Places (1974), 215.

  6. The Teachings of Harold B. Lee, 215.

  7. The Teachings of Harold B. Lee, 608.

  8. The Teachings of Harold B. Lee, 85.

  9. The Teachings of Harold B. Lee, 227.

  10. Lea naʻe fai ki he kau taki ʻo e fānau ako ʻi he Kolisi Likí (Ricks College), 3 Māʻasi 1962, ʻĀkaivi ʻa e Potungāue ki he Ngaahi Meʻa Fakahisitōliá, Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 19–20.

  11. The Teachings of Harold B. Lee, 226–27.

  12. The Teachings of Harold B. Lee, 504.

  13. Decisions for Successful Living (1973), 219.

  14. The Teachings of Harold B. Lee, 218.

  15. The Teachings of Harold B. Lee, 232.

  16. The Teachings of Harold B. Lee, 224.

  17. ʻInitaviu mo Tom Pettit maʻá e NBC, 4 Mē 1973, ʻĀkaivi ʻa e Potungāue ki he Ngaahi Meʻa Fakahisitōliá, Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 22–23.

  18. “My Daughter Prepares for Marriage,” Relief Society Magazine, Sune 1955, 348–49.

  19. The Teachings of Harold B. Lee, 227–28.

  20. The Teachings of Harold B. Lee, 228.

  21. “Fortifying Oneself against the Vices of the World,” lea naʻe fai ʻi he foaki mataʻitohi ʻa e Kolisi Likí (Ricks College) 6 Mē 1970, ʻĀkaivi ʻa e Potungāue ki he Ngaahi Meʻa Fakahisitōliá, Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 18–19.