Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 10: Ko Hono Tanumaki ʻo e Hoa Ngāue Taʻengata ʻi he Nofomalí


Vahe 10

Ko Hono Tanumaki ʻo e Hoa Ngāue Taʻengata ʻi he Nofomalí

“ʻOku fisikituʻa e ongo fakafiefia taha ʻo e moʻuí, mo e ngaahi ongoʻi ʻofa mo fakafiemālie taha ʻo e loto ʻo e tangatá ʻi ha nofomali ʻoku haohaoa mo taʻemele mei he kovi ʻo e māmaní.”

Mei he Moʻui ʻa Kōtoni B. Hingikelií

ʻI ha efiafi ʻe taha ʻi ha tangutu fakalongolongo fakataha ʻa Palesiteni mo Sisitā Hingikelī, kuo pehē ange ʻa Sisitā Hingikelī, “Kuó ke tuku maʻu pē ke u fai hoku lotó, pea kuó u ʻofa kiate koe he meʻa ko iá.”1 Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hingikelī fekauʻaki mo e lea ko ia hono uaifí, “Kuó u feinga ke u fakatokangaʻi fakafoʻituitui pē [ia], hono ʻulungāngá, ʻene ngaahi fie maʻú, hono puipuituʻá, mo ʻene ngaahi fakaʻamú. Tuku ke ne tauʻatāina. ʻIo, tuku ke ne tauʻatāina! Tuku ke ne fakatupulaki hono ngaahi talēnití. Tuku ke ne fai e meʻá ʻi heʻene foungá. Mavahe ki he tafaʻakí, peá ke ofo ʻi he meʻa ʻokú ne faí.”2 Naʻe poupou pehē mo Sisitā Hingikelī ki hono husepānití—ʻi hono tuʻunga ko e tamaí, meʻa naʻe mahuʻingaʻia fakafoʻituitui aí, pea mo ʻene ngaahi ngāue kehekehe ʻi he Siasí.

Ko e konga lahi taha ʻo e ngaahi taʻu ʻo ʻena tupu haké, naʻe nofo ʻa Kōtoni B. Hingikelī mo Māsilī Pei ʻi he uooti tatau, pea ʻi ha ngaahi taʻu lahi, naʻá na nofo fehāngaaki he ongo kauhalá. Naʻe pehē ki mui ʻe Palesiteni Hingikelī, “Naʻá ku fuofua fakatokangaʻi ia ʻi he Palaimelí.” “Naʻá ne fai ha laukonga. ‘ʻOku ʻikai ke u ʻilo pe ko e hā e meʻa naʻe hoko kiate aú, ka naʻe ʻikai toe ngalo ia. Pea tupu ai ʻo hoko ko ha finemui hoihoifua, peá u maʻu e fakakaukau lelei ke mali mo ia.”3

Naʻá na fuofua teiti—ʻi ha hulohula faka-Siasi—ʻi he taʻu 19 ʻa [Kōtoní] kae taʻu 18 ʻa [Māsilī]. Naʻe talaange ʻe Māsilī ki heʻene faʻeé ʻi heʻene ʻosí, “ʻE hoko e talavoú ni ko ha taha mahuʻinga.”4 Naʻe hoko atu e tupulaki ʻena feohí ʻi he lolotonga ako ʻa Kōtoni he ʻUnivēsiti ʻo ʻIutaá. Pea ʻi he 1933, ko e ʻosi ia e taʻu ʻe taha ʻene ʻosi mei he akó, kuo ui ia ke ngāue fakafaifekau ki ʻIngilani. Ko e taimi naʻe foki mai ai ʻi he 1935, ne hoko atu ʻena kaumeʻá, pea ʻi he 1937, naʻá na mali ai ʻi he Temipale Sōlekí. Naʻe pehē ʻe Sisitā Hingikelī ʻi heʻene manatu ki he konga kimuʻa ʻo ʻena nofo malí:

“Naʻe siʻi ʻa e paʻangá, ka naʻá ma fonu ʻi he ʻamanaki mo e fakatuʻamelie. Naʻe ʻikai fakafiefia maʻu pē ngaahi fuofua ʻaho ko iá, ka naʻe fonu ʻi he loto fakapapau mo e holi lahi ke fokotuʻu ha ʻapi fiefia. Naʻá ma feʻofaʻaki, ʻoku ʻikai ha veiveiua he meʻa ko iá. Ka naʻe pau foki ke ma feʻilongaki. Te u pehē kuo pau ke feʻilongaki ʻa e mātuʻa mali kotoa pē.

“Naʻá ku fakatokangaʻi ʻi he kamataʻangá pē ʻe sai ange ke u feinga lahi ke ma feangainga kae ʻikai feinga taʻetuku ke feliliuaki—he naʻá ku ʻiloʻi naʻe taʻemalava. … Kuo pau ke ʻi ai ha kiʻi fefakaʻatuʻiʻaki, pea mo ha femahinoʻaki lahi, kae maʻu ha ʻapi fiefia.”5

Naʻe ui ʻa Palesiteni Hingikelī ko ha Taki Māʻolunga ʻi he 1958, pea ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi fuofua taʻu ʻo ʻene ngāué, naʻe meimei ke nofo pē ʻa Sisitā Hingikelī ʻi ʻapi ʻo tokangaʻi ʻena fānau ʻe toko nimá kae fefonongaʻaki [ʻa Palesiteni Hingikelī] ia ʻi he ngaahi ngāue ʻa e Siasí. Ko e taimi naʻe lalahi ai ʻena fānaú, naʻe faʻa fononga fakataha ʻa e fāmili Hingikelií—ko ha meʻa naʻa nau mataʻikoloa ʻaki. Naʻe hoko e taʻu 40 ʻo ʻena nofomalí ʻi ʻEpeleli 1977, lolotonga haʻana fononga lōloa ke feʻiloaki mo e Kāingalotu ʻi ʻAositelēliá. Ko e ʻaho ko iá, naʻe tohi ʻe Palesiteni Hingikelī ʻi heʻene tohinoá ʻo pehē:

“Ko e ʻaho ní ʻokú ma ʻi Peefi ʻi ʻAositelēlia, pea ʻoku fakafofongaʻi ʻe heʻema ʻi hení ʻa e meʻa kuo fakahoko ʻe he ngaahi taʻu kuo hilí kiate kimauá. Naʻá ma fakamoleki ʻe ʻahó he fakataha mo e kau faifekau ʻo e Misiona ʻAositelēlia Pēfí. Ko ha ʻaho fakaʻofoʻofa he ne ma fanongo ai ki ha ngaahi fakamoʻoni mo ha fakahinohino. Naʻe foaki ʻe he kau faifekaú kia Māsilī ha pine matalaʻiʻakau, ko ha meʻa naʻe ʻikai keu maʻu ha taimi ke fakatau maʻana.

“Ne ma mei lava ke hiki ha tohi lōloa ʻo e taʻu ʻe 40 kuo hilí. … Ne ma fekuki mo ha ngaahi faingataʻa mo e ngaahi palopalema. Ka ko e fakalūkufuá, ne lelei ʻa e moʻuí. Kuo tāpuekina fakaofo kimaua. ʻOku kamata ha taha ʻi he faʻahinga taʻu ko ʻení ke ne ongoʻi ʻa e ʻuhinga ʻo ʻitānití pea mo e mahuʻinga ʻo e feohi taʻengatá. Kapau ne ma ʻi ʻapi he pooni, mahalo te ma fakahoko ha faʻahinga maʻu meʻatokoni fakafāmili efiafi. Ka, ʻokú ma mamaʻo mei ʻapi ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí, pea ko ha aʻusia fakafiefia ia.”6

ʻOsi ha taʻu ʻe uofulu mā ua mei ai, lolotonga ʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, ne fai ʻe Palesiteni Hingikelī ha tohi kia Sisitā Hingikelī ʻo fakahaaʻi ʻene ngaahi ongo ʻi he ʻosi ʻeni e taʻu ʻe 60 ʻo ʻena nofomalí. Naʻá ne pehē, “Kuó u fakamahuʻingaʻi lahi hoʻo hoko ko hoku hoá.” “Kuó ta fakaʻau fakataha ʻeni ʻo motuʻa, pea kuo hoko ia ko ha aʻusia fakafiefia. … Kapau ʻe aʻu mai e nima ʻo maté ki ha taha ʻiate kitaua ʻi ha ʻaho he kahaʻú, ʻe ʻi ai ʻa e loʻimata, ʻio, ka ʻe ʻi ai foki mo e fakamahino fakalongolongo mo pau ʻo ha toe fakataha mo e feohi taʻengata.”7

ʻI he konga kimuʻa ʻo e 2004, lolotonga e foki mai ʻa e fāmili Hingikelií mei hono fakatapui ʻo e Temipale ʻAkalā Kaná, ne tō ʻa Sisitā Hingikelī heʻene ongosiá. Naʻe ʻikai toe foki mai hono iví peá ne mālōlō ai pē he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 2004. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hingikelī ʻi he ʻosi ha māhina ʻe ono mei ai, ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopá:

“ʻI heʻeku puke hono nimá mo sio ki he mahuʻi atu ʻa e moʻui fakamatelié mei hono ʻuluʻulutuhú, te u talaatu, naʻe ongo kiate au. Naʻá ne hoko ko e taʻahine naʻá ku fakaʻānaua ke u mali mo iá, kimuʻa peá ma malí. … Naʻe hoko ia ko hoku hoa ʻofaʻanga ʻo laka hake ʻi ha vahetolu ʻe ua ʻo ha senituli, ko hoku hoa tuʻunga tatau ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, ka ko hoku pule moʻoní. Ka ʻi hoku taʻu motuʻa ko ʻení, kuó ne toe hoko pē ko e taʻahine moʻoni ʻoku ou fakaʻānaua ki aí.”8

Naʻe fakamālohia ʻa Palesiteni Hingikelī ʻi heʻene mamahí, ʻe heʻene ʻilo kuo ʻosi silaʻi ia mo Māsilī ki ʻitānití. Naʻá ne pehē, “ʻOku mātuʻaki fakamamahi moʻoni ke mole siʻa hoa ʻofeina lahi ne te kaungā fononga lōloa mo ia ʻi he ʻalomālié mo e ʻalotāmakí.” “ʻOku ʻi ai ha faʻahinga taʻelata lahi ʻoku fakaʻau ke toe lahi ange. ʻOkú ne fakamamahiʻi taʻetuku e moʻui ʻa ha taha. Ka ʻi he lōngonoa ʻo e poó, ʻoku ongona ha fanafana leʻosiʻi ʻoku pehē, ʻ‘Oku lelei e meʻa kotoa. ʻOku lelei ʻa e meʻa kotoa.’ Pea ʻoku ʻomai ʻe he leʻo ko ia mei he taʻeʻiloá ha nonga, ha fakapapau mahino, mo taʻetūkua ʻoku ʻikai ko e ngataʻangá ʻa e maté, ʻoku hoko atu ʻa e moʻuí, mo ha ngāue ke fakahoko mo ha ikuna ke feia. ʻOku ʻomai ʻe he leʻo siʻi ko iá, neongo e ʻikai ongoʻi ʻe he telinga fakamatelié, ha fakapapau, ʻo tatau tofu pē mo e māvaé, ʻe ʻi ai ha toe fakataha fiefia.”9

ʻĪmisi
President and Sister Hinckley

Naʻe maʻu ʻe Palesiteni mo Sisitā Hingikelī ha nofomali fiefia mo ʻofa pea naʻe fakamālohia kinaua ʻe he “fakamahino fakalongolongo mo pau ʻo ha toe fakataha mo e feohi taʻengata.”

Ngaahi Akonaki ʻa Kōtoni B. Hingikelií

1

Naʻe fokotuʻu ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e nofomalí mei he kamataʻangá.

Toki meʻa fakaʻofoʻofa moʻoni ko e mali ʻi he palani ʻa ʻetau Tamai Taʻengatá, ko ha palani ʻokú ne ʻomi ʻi Hono poto faka-ʻOtuá ʻa e fiefia mo malu ʻa ʻEne fānaú pea [mo e] kei hokohoko atu [ʻa] e faʻahinga ʻo e tangatá.

Ko Ia hotau Tupuʻangá, pea naʻá Ne fokotuʻu ʻa e nofomalí talu mei he kamataʻangá. ʻI he taimi hono ngaohi ʻo ʻIví, “Naʻe pehē ʻe ʻĀtama, Ko e hui ʻeni ʻo hoku ngaahi huí, mo e kakano ʻo hoku kakanó: … Ko ia ʻe tukuange ai ʻe he tangatá ʻa ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pīkitai ki hono [uaifí]; pea te na kakano taha pē.” (Sēnesi 2:23–24.)

Naʻe tohi ʻa Paula ki he Kāingalotu Kolinitoó, “Ka ko ʻeni ʻoku ʻikai ai ʻa e tangatá kae ʻi he fefiné, pea ʻoku ʻikai ai ʻa e fefiné kae ʻi he tangatá, ʻi he ʻEikí.” (1 Kolinitō 11:11.)

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻi he fakahā ʻi onopōní, “Pea ko e tahá, ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ʻilonga ia ʻe fekau ke ʻoua ʻe malí, ʻoku ʻikai ke tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, he kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofomalí ki he tangatá. (T&F 49:15.) …

He ʻikai moʻoni ha taha ia te ne lau e folofolá, tatau pē ʻi he kuonga muʻá mo onopooni, ʻe toe veiveiua ʻi he fakakaukau fakalangi ʻo e nofomalí. ʻOku fakahaaʻi ʻa e ongo fakafiefia taha ʻo e moʻuí, ʻa e ngaahi ongoʻi ʻofa mo fakafiemālie taha ʻo e loto ʻo e tangatá, ʻi ha nofomali ʻoku tuʻu haohaoa mo taʻemele ʻo mavahe hake mei he ngaahi kovi ʻo e māmaní.

ʻOku ou tui ko e faʻahinga nofomali peheé, ko e holi—fakaʻānaua, fakaʻamu mo e fie maʻu [ia ʻoku] lotua—ʻe he kakai tangata mo fafine ʻi he feituʻu kotoa pē.10

2

ʻE lava ke silaʻi fakataha ha husepāniti mo ha uaifi ʻi he temipalé ki ʻitāniti kotoa.

ʻOku ʻomi ʻe he temipalé … ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku ʻikai toe maʻu ʻi ha feituʻu. Ko e meʻa kotoa pē ʻoku fakahoko ʻi he ngaahi fale toputapú ni ʻoku fekauʻaki ia mo e natula taʻengata ʻo e tangatá. ʻOku silaʻi fakataha heni ʻa e husepānití mo e uaifí pea mo e fānaú ko e fāmili ki ʻitāniti kotoa. Ko e nofomalí ʻoku ʻikai ko e “kae ʻoua kuo fakamāvae kitaua ʻe he maté.” ʻOku taʻengata ia, kapau ʻe moʻui taau fakatouʻosi mo e tāpuakí.11

Kuo ʻi ai ʻapē ha tangata ne ʻofa moʻoni ʻi ha fefine, pe ha fefine ne ʻofa moʻoni ʻi ha tangata, naʻe ʻikai lotu ke lava ʻo hoko atu ʻena feohí ʻo fakalaka atu ʻi he maté? Kuo tanu nai siʻa fānau ʻe ha ongomātuʻa naʻe ʻikai ke na taʻe fakaʻānaua ki he fakamahino ʻe toe ʻanaua pē hona ʻofaʻangá ʻi ha maama kahaʻú? ʻE lava nai ke fakaveiveiua ha taha ʻoku tui ki he moʻui taʻengatá ʻe foaki ʻe he ʻOtua ʻo e langí ki Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ʻa e ʻulungāanga mahuʻinga taha ʻo e moʻuí, ʻa e ʻofa ko ia ʻoku mahuʻingamālie taha hono fakahaaʻí ʻi he ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí? ʻIkai, ʻoku fie maʻu ʻe he ʻuhingá ia ke hoko atu ʻa e ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí ʻi he hili ʻa e maté. ʻOku fakaʻānaua ia ʻe he loto ʻo e tangatá, pea kuo ʻosi fakahā ʻe he ʻOtua ʻo e langí ha founga ke lava ʻo maʻu ai ʻeni. ʻOku fakahoko ʻe he ngaahi ouau toputapu ʻi he fale ʻo e ʻEikí e meʻa ko iá.12

Hono ʻikai fakafiefia ʻene mahinó, fakafiemālie ʻa e nonga ʻoku maʻu mei he ʻilo kapau te tau mali totonu mo moʻui totonu, ʻe hoko atu ʻetau feohí, neongo e pau ke hoko ʻa e maté pea mo e lōloa ʻo e māvaé. ʻE ala faʻu ʻe he tangatá ha ngaahi hiva ʻofa mo hivaʻi kinautolu. Te nau ala fakaʻānaua mo fakaʻamu pea mo misi ki ai. Ka ʻe hoko kotoa pē ʻeni ia ko ha fematematei he feʻofaʻakí tukukehe kapau ʻe fakaʻaongaʻi ʻa e mafai ʻoku ʻi ai e ngaahi mālohi ki taimi pea mo e maté.13

3

ʻOku kaungā fononga fakataha ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi ha halafononga taʻengata.

Ko e taimi naʻe fuofua ngaohi ai ʻe he ʻOtuá ʻi Heʻene palani kāfakafá, ʻa e tangatá, naʻá Ne ngaohi ko e tangata mo e fefine. ʻOku hāsino e fakaʻeiʻeiki ʻo e meʻá ni ʻi he toko ua ʻo e nofo malí. ʻO tokoniʻi ʻe he taha ʻa e taha.14

ʻOku ʻikai ha moʻulaloa ia pe māʻolunga ʻi he feohi ʻo e nofo malí. ʻOku ʻikai muʻomuʻa ʻa fefine ʻi he tangatá; pe ʻe muʻomuʻa e tangatá he fefiné. ʻOkú na kaungā fononga fakataha ko e foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻi ha halafononga taʻengata.15

Ko hono ʻuhinga moʻoni ʻo e nofomalí, ko ha kaungā ngāue tuʻunga tatau, ʻo ʻikai pule ʻa e tahá ki he tahá, ka, ʻokú na fefakalotolahiʻaki mo fepoupouaki ʻi ha fatongia pē mo ha fakaʻānaua te na takitaha maʻu.16

Uaifi, lau ho husepānití ko ho hoa mahuʻinga fau pea moʻui taau mo e feohi ko iá. Husepāniti, lau ho uaifí ko hoʻo koloa mahuʻinga taha ʻi taimi mo ʻitāniti, ko e ʻofefine takitaha ʻo e ʻOtuá, ko ha hoa te ke lava ʻo fononga fetākinima mo ia, ʻi he tokamālié mo e tokatāmakí, ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki mo e ikuna ʻo e moʻuí.17

ʻOku ou fakakaukau ki ha ongo [kaungāmeʻa] naʻá ku ʻilo … ʻi he ngaahi taʻu ʻo e ako māʻolungá mo e ʻunivēsití. Ko ha tamasiʻi ia mei ha kolo ki ʻuta, teuteu feʻunga pē, kae ʻikai ha paʻanga pe ha ʻamanaki fēfē. Naʻá ne tupu hake ʻi ha faama, pea kapau naʻe ʻi ai haʻane lelei naʻe fakamānako, ko ʻene lava ko ia ke ngāué. … Ka neongo hono fōtunga tukuʻutá kotoa, naʻe ʻi ai ʻene malimali mo hano ʻulungaanga naʻe hangē naʻá ne fakamahinoʻi ʻene leleí. Ko ha taʻahine kolo ia naʻe tupu ʻi ha ʻapi tuʻumālie. …

Naʻe hoko ha faʻahinga meʻa fakaofo ʻi hona vaá. Naʻá na feʻofaʻaki. … Naʻá [na] kakata mo hulohula pea mo ako fakataha ʻi he ngaahi taʻu ko iá. Naʻá na mali neongo naʻe fifili ʻa e kakaí pe ʻe founga fēfē haʻana maʻu ha meʻa feʻunga ke na moʻui ai. Naʻe fāinga e tamasiʻí mo ʻene ako fakapalofesinalé pea ʻosi ofí naʻá ne kau he tuʻukimuʻa he kau maaka maʻolunga taha heʻene kalasí. Naʻá ne moʻui fakapotopoto [hono uaifí] mo fakahū paʻanga pea ngāue mo lotu. Naʻá ne fakalotolahi mo poupouʻi hono husepānití pea ʻi he taimi naʻe faingataʻa lahi aí, naʻá ne pehē leʻosiʻi pē, “ʻE ʻi ai pē founga te ta lavaʻi ai.” Naʻe ngāue taʻetuku ʻi he ngaahi taʻu faingataʻa ko iá, ʻi hono pouaki ia he falala ange hono uaifí. Naʻe fāʻeleʻi ʻena fānaú, peá na ʻofaʻi mo fafangaʻi kinautolu mo ʻoange ʻa e malu naʻe maʻu ʻi heʻena tā-sīpinga he ʻofa mo e fetauhiʻaki faimateakí. Kuo ʻosi ʻeni ha taʻu ʻe fāngofulu mā nima mei ai. Kuo lalahi ʻena fānaú pea ko e lāngilangi kiate kinaua, ki he Siasí, pea ki he kolo ʻoku nau nofo aí.

Lolotonga haʻaku heka ʻi ha vakapuna kimuí ni mai, mei Niu ʻIoke, naʻá ku lue atu ʻi he vahaʻa seá ʻi he fakapoʻupoʻuli ʻo e loto vaká, ʻo u fakatokangaʻi ha fefine, ʻuluhinā, ʻoku ʻolunga ki he uma hono husepānití ʻi heʻene tulemohé ka naʻe pukepuke ia ʻe hono husepānití. Naʻe kei ʻā pē tangatá peá ne fakatokangaʻi mai au. Naʻe ofo hake hono uaifí ʻi he taimi naʻe kamata fakalea mai ai [hono husepānití]. Ko ʻena foki mo kinaua mei Niu ʻIoke, naʻe fai ai ʻe he husepānití ha ako ki ha fakatotolo ʻi he taha ʻo e ngaahi sosaieti poto taha ʻo e fonuá. Naʻe siʻi haʻane [husepānití] lea kau ki ai, ka naʻá ne [uaifi] fakamatala fiefia ki he fakalāngilangi ne fai ki hono malí. …

Naʻá ku fakakaukau ki ai ʻi heʻeku foki ki hoku tangutuʻanga he vakapuná. Peá u pehē pē kiate au, naʻe sio pē hona ngaahi kaungāmeʻa ʻi he ʻaho ko iá ki ha tamasiʻi faama mei ʻuta pea mo ha taʻahine fotu malimali mo ihu ʻileʻila. Ka naʻe fakatokangaʻi ʻe he ongo meʻá ni ʻiate kinaua ʻa e ʻofa, mateaki, nonga, tui, pea mo e kahaʻú. Te mou pehē ko hona fika; mahalo naʻe ʻi ai pē, ka naʻe toe mahulu hake ai. Naʻe tupulaki mei ai ha faʻahinga meʻa fakalangi, naʻe tōkaki ʻe he Tamai ko hotau ʻOtuá. Naʻá na moʻui taau mo e tupulaki ko iá, ʻi heʻena kei akó. Naʻá na moʻui angamaʻa mo tui, pea mo fakahaaʻi ʻiate kinaua ʻa e houngaʻia mo e fakaʻapaʻapa. ʻI he ngaahi taʻu ʻo ʻena faingataʻaʻia fakapalofesinale mo fāifeinga fakaʻekonōmiká, naʻá na maʻu hona ivi lahi taha ʻi he māmaní mei heʻena feohí. ʻI heʻena taʻu motuʻa ko ʻení, ʻokú na maʻu e nongá ʻi heʻena nofo fiemālie fakatahá. Pea ʻikai ngata aí, naʻe fakapapauʻi ange ha feohi fiefia lahi ʻi ʻitāniti ʻi he ngaahi fuakava kuo fuoloa hono fakahokó pea mo e ngaahi talaʻofa kuo fuoloa hono fai ʻi he fale ʻo e ʻEikí.18

4

He ʻikai taʻofi ha tāpuaki ʻe he ʻOtuá mei he niʻihi fakafoʻituitui moʻui taau ʻoku teʻeki malí.

ʻOku hangē kuo tau fakaʻilongaʻi ʻi ha faʻahinga founga ha kulupu mahuʻinga ʻi he Siasí. ʻOku pehē “Kau Tāutaha.“ ʻOku ou fakaʻamu ke ʻoua te tau fai ia. Ko e niʻihi fakatāutaha kimoutolu, ko e houʻeiki tangata mo fafine, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, ka ʻoku ʻikai ko ha kulupu “fōtunga tatau” pe “tōʻonga tatau.” ʻOku ʻikai ʻai ʻe hoʻomou teʻeki malí ke mou kehe fēfē ai mei he toengá. Ko kitautolu kātoa ʻoku meimei ke tau tatau ʻi he fōtungá, mo e ongo fakaelotó, ʻi heʻetau malava ke fakakaukaú, ke fakaʻuhingá, ke loto mamahí, ke fiefiá, ke ʻofa pea mo ʻofaʻí.

ʻOkú ke mahuʻinga tatau mo ha toe taha pē ʻi he palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, pea ʻi Heʻene ʻaloʻofá, he ʻikai ha tāpuaki ʻoku ʻi ai haʻo totonu ki ai, ʻe taʻofi meiate koe ʻo taʻengata.19

Tuku ke u lea siʻi atu kiate kinautolu kuo teʻeki ke nau maʻu e faingamālie ke malí. ʻOku ou fakapapauʻi atu ʻoku mau ongoʻingofua ʻa e tuenoa/taʻelata ʻoku ongoʻi ʻe hamou tokolahi. Ko e tuenoá/taʻelatá ko ha meʻa taʻeoli mo fakamamahi lahi. ʻOku ou mahalo kuo ongoʻi ia ʻe he kakaí kotoa ʻi ha faʻahinga taimi. ʻOku tuku atu homau lotó ʻiate kimoutolu ʻi he loto mahino mo e ʻofa. …

… ʻE lava ke fakaʻofoʻofa ʻa e taimi ko ʻeni hoʻomou moʻuí. ʻOku mou matuʻotuʻa. ʻOku mou fakakaukau lelei. Ko homou tokolahi tahá kuo ʻosi maʻu ha ako mo ha taukei. ʻOku mou maʻu ʻa e ivi fakatuʻasino, fakaʻatamai, mo fakalaumālie ke hiki hake mo tokoni, pea mo poupou.

ʻOku tokolahi fau e niʻihi ʻoku nau fie maʻu kimoutolú. … Pukepuke ho ivi fakalaumālié ke mālohi moʻoni pea tutu e maama ʻa e niʻihi kehé.20

Kiate kimoutolu ʻoku teʻeki malí, … kuo foaki atu ʻe he ʻOtuá ha ngaahi talēniti kehekehe kiate kimoutolu. Kuó Ne foaki atu ha ivi ke ke tokoniʻi e fie maʻu ʻa e niʻihi kehé mo tāpuekina ʻenau moʻuí ʻaki hoʻo angaʻofá mo e loto tokangá. Ala atu ʻo tokoni ki ha taha ʻoku fie maʻu tokoni. …

Hoko atu hono fakatupulaki hoʻo ʻiló. Fakatupulaki ho ʻatamaí mo e pōtoʻi ngāue ʻi ha malaʻe pe lēsoni kuó ke fili. ʻOku ʻi ai ha ngaahi faingamālie lahi fau maʻamoutolu kapau ʻoku mou mateuteu ke ngāueʻaonga ʻaki. … ʻOua te ke pehē kuo liʻaki koe ʻe he ʻOtuá koeʻuhí ʻoku teʻeki ai ke ke mali. ʻOku fie maʻu koe ʻe he māmaní. ʻOku fie maʻu koe ʻe he Siasí. ʻOku ʻi ai ha kakai tokolahi fau pea mo ha ngaahi ngāue ʻoku nau fie maʻu ho iví mo ho potó mo e ngaahi talēnití.

Faʻa lotu, pea ʻoua ʻe siva hoʻo ʻamanakí. … Moʻui ʻi he tuʻunga lelei taha ʻokú ke malavá, pea ʻe foaki atu ʻe he ʻEikí ʻi hono poto maʻongoʻongá pea ʻi hono taimi fakalangi totonú ʻa e tali ki hoʻo ngaahi lotú.21

Kiate kimoutolu kuo vete malí, kātaki ʻo ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke mau siolalo kiate kimoutolu ʻo pehē kuo mou kovi koeʻuhí ko e ʻikai ola lelei hoʻomou nofo malí. … Ko hotau fatongia ke ʻoua ʻe tukuakiʻi, ka ke fakamolemoleʻi mo fakangaloʻi, ke hiki hake mo tokoniʻi. Tafoki ki he ʻEikí ʻi homou houa liʻekiná, ʻa ia ʻokú Ne pehē: “Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu. … He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻamaʻa ʻeku kavengá.” (Mātiu 11:28, 30.)

He ʻikai fakasītuʻaʻi pe tuli koe ʻe he ʻEikí. Mahalo he ʻikai fuʻu eʻa e tali ki hoʻo ngaahi lotú; mahalo he ʻikai mahino vave pe fakahoungaʻi. Ka ʻe hokosia ʻa e taimi te ke ʻiloʻi ai kuo tāpuekina koé.22

5

ʻOku maʻu e fiefia ʻi he nofo malí mei hono fakahaaʻi ʻo e ʻofa mo e tokanga ki he lelei ʻo hoto hoá.

Fakaili mo tanumaki hoʻomo nofo malí. Leʻohi mo ngāue ke mālohi mo fakaʻofoʻofa. … Ko e malí ko ha aleapau, ko ha felotoi, ko ha fakatahaʻi ia ʻo ha tangata mo ha fefine ʻi he palani ʻa e Fungani Māfimafí. ʻE lava pē ke fuʻu pelepelengesi. ʻOku fie maʻu ke tanumaki pea fai ki ai mo ha ngāue lahi fau.23

Hili haʻaku fehangahangai mo ha ngaahi tūkunga vete mali ʻe laungeau he ngaahi taʻu kuo maliu atú, ʻoku ou tui ʻe ʻaonga ange hano fakaʻaongaʻi ha kiʻi founga faingofua pē taha ke fakaleleiʻi ʻa e palopalema lahi ko ʻení ʻi ha toe meʻa.

Kapau ʻe fai maʻu pē ʻe he husepāniti mo e uaifi kotoa ha meʻa pē te ne ala fakapapauʻi e fiemālie mo fiefia ai hono hoá, ʻe siʻi ʻaupito ha toe meʻa, ʻo kapau ʻe kei ʻi ai, ke na vete ai. He ʻikai teitei ongona ʻa e keé. He ʻikai teitei fai ha fetūkuaki. He ʻikai hoko ha lea ʻita. Ka, ʻe fetongi ʻe he ʻofá mo e tokangá ʻa e ngaohikoviá mo e angataʻeʻofá. …

ʻOku ʻikai ko e vete-malí e faitoʻo ki he konga lahi ʻo e palopalema fakamalí. ʻOku maʻu ia ʻi he fakatomalá mo e faʻa-fakamolemolé, ʻi he fakahaaʻi ʻo e angaʻofá mo e tokangá. ʻE maʻu ia ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e Lao Koulá.

Ko ha meʻa fakaʻofoʻofa lahi ʻa e taimi ʻoku fepikinima ai ha talavou mo ha finemui ʻi he ʻōlitá ʻi he fuakava he ʻao ʻo e ʻOtuá te na fefakaʻapaʻapaʻaki mo feʻofaʻakí. Pea hono ʻikai nenefu e ʻata ko iá ʻi ha ʻosi pē ha ngaahi māhina siʻi mei ai, mo ha ngaahi taʻu siʻi, ʻoku fai ha ngaahi lea fakatupu ʻita, taʻeʻofa mo fakatupu maumau, leʻo lalahi, mo fetukuakikovi ʻaki.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku ʻikai fie maʻu ke pehē. Te tau lava ʻo lelei ange ʻi he ngaahi ʻelemēniti taʻeʻofa mo taʻemahuʻinga ko ʻeni ʻi heʻetau moʻuí (vakai, Kalētia 4:9). Te tau lava ʻo kumi mo fakatokangaʻi e natula fakalangi ʻiate kitautolú, ʻa ia ʻoku tau maʻu ko e fānau ʻa ʻetau Tamai Fakahēvaní. Te tau lava ʻo nofo fakataha ʻi he palani kuo foaki ʻe he ʻOtuá ʻo e nofo malí ʻo fakahoko ʻa e meʻa ʻoku tau malavá kapau te tau mapuleʻi kitautolu pea fakaʻehiʻehi mei he feinga ke puleʻi hotau hoá.24

ʻĪmisi
woman and man

“Fakaili mo tanumaki hoʻomou nofo malí. Leʻohi pea ngāueʻi ia ke mālohi mo fakaʻofoʻofa.”

ʻOku moʻulaloa e nofomali kotoa pē ki he faingataʻá. Ka ʻi he faʻa-kātakí, fefakaʻapaʻapaʻakí, mo e laumālie ʻo e faʻa-ʻūkumá, te tau lava ʻo matuʻuaki ʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻení. Ka kuo hoko ha fehālaaki, ʻe lava ke fai ha kole fakamolemole, fakatomala, pea fakamolemoleʻi. Ka kuo pau ke ʻi ai ha loto fiemālie ke fakahoko ia ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi. …

Kuó u ʻilo ko e ʻelito moʻoni ʻo e fiefia ʻi ha nofomali ʻoku maʻu ia … ʻi he tokanga moʻoni ki he fiemālie mo e tuʻunga lelei ʻo hoto hoá. He ʻikai ke langaki ʻe he fakakaukau siokitá mo hono fakaai ʻo e ngaahi holi fakafoʻituituí ha falala, ʻofa, pe fiefia. Ko e toki taimi pē ʻe moto mo matala ai e ʻofá mo hono ngaahi fungani leleí, ʻo ka ʻi ai ʻa e taʻesiokitá.25

ʻOku fie maʻu ki hatau tokolahi ke tuku ʻetau fesiosiofaki ʻo siofi ʻa e fehālākí ka tau kamata siofi ʻa e ngaahi leleí. … Meʻapango, he ʻoku ʻi ai ha kakai fefine ʻoku nau loto ke liliu mai honau husepānití ki heʻenau fakakaukaú. ʻOku lau ʻe ha ngaahi husepāniti ʻe niʻihi ko ʻenau totonu ke teke honau uaifí ke tatau mo e tuʻunga ʻoku nau pehē ko e leleí. He ʻikai teitei iku lelei ia. ʻOku fakaiku pē ia ki he fekeʻikeʻí, taʻefemahinoʻakí, pea mo e loto mamahí.

Kuo pau ke fefakaʻapaʻapaʻaki e ongo tafaʻakí. Kuo pau ke ʻi ai ha ngaahi faingamālie mo ha fakalotolahi ke fakatupulaki mo fakahaaʻi e talēniti fakafoʻituituí.26

Faitotonu mo tauhi faivelenga kakato ki ho hoa kuo filí. ʻE hoko ia koe koloa maʻongoʻonga taha kuo faifaiangé peá ke maʻu, ʻi he moʻuí ni mo ʻitāniti. ʻOku taau ke ne maʻu e lelei taha ʻoku ʻiate koé.27

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Ngaahi fehuʻi

  • Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Hingikelī naʻe palani ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné “ke fiefia mo malu ʻEne fānaú” (konga 1). ʻE lava fēfē ʻe he ʻilo ko ʻení ʻo tokoniʻi e feohi ʻa ha husepāniti mo ha uaifi? ʻE founga fēfē ke lava ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻo tauhi ʻena nofo malí ke “maʻa mo taʻemele mei he kovi ʻo e māmaní”?

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengatá ʻi he moʻuí ni pea mo e nofo taʻengatá? (Vakai ki he konga 2.) Ko e hā ha ngaahi aʻusia kuó ke fakahoungaʻi lahi ange ai hoʻomo feohi taʻengatá? ʻE founga fēfē ke tau lava ʻo akoʻi ki heʻetau fānaú e mahuʻinga ʻo e mali taʻengatá?

  • Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ʻa e nofo malí ke hoko ko “ha kaungā ngāue tuʻunga tataú”? (Vakai ki he konga 3.) Ko e hā ʻokú ke ako mei he talanoa ʻi he konga 3? ʻE founga fēfē ke lava ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻo tanumaki ʻa e faʻahinga ivi ko ʻení ʻi heʻena nofo malí?

  • ʻE lava fēfē ʻe he ngaahi palōmesi mo e faleʻi ʻa Palesiteni Hingikelī ʻi he konga 4 ʻo tokoniʻi ha kakai ʻoku ʻikai mali? ʻOku kaunga fēfē ʻa e ngaahi akonaki ʻi he konga ko ʻení ki he kotoa ʻo e kakaí? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakaʻaongaʻi hotau ngaahi talēnití mo e potó ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻo “fakaili mo tanumaki” ʻena nofo malí? (Vakai ki he konga 5.) Ko e hā kuó ke ako fekauʻaki mo e founga ʻe lava ai ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻo ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻá mo maʻu fakataha ha fiefia lahi ange? Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke mamata ai?

Ngaahi Potufolofola Fekauʻaki

1 Kolinitō 11:11; Mātiu 19:3–6; T&F 42:22; 132:18–19; Mōsese 2:27–28; 3:18, 21–24

Tokoni ki he Akó

“ʻI hoʻo fakatapui ha taimi, fakatāutaha mo fakafāmili, he ʻaho kotoa pē ke ako e folofola ʻa e ʻOtuá, te ke maʻu e nongá ʻi hoʻo moʻuí. He ʻikai maʻu e nonga ko iá mei he māmaní. ʻE maʻu ia mei homou ʻapí, mei homou lotoʻi fāmilí pea mei ho lotó.” (Richard G. Scott, “Fakamuʻomuʻa Hoʻo Ngāueʻi e Tuí,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2014, 93).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. In “The Women in Our Lives,” Ensign or Liahona, Nov. 2004, 85.

  2. ʻI he “At Home with the Hinckleys,” Ensign, Oct. 2003, 22.

  3. ʻI he Jeffrey R. Holland, “President Gordon B. Hinckley: Stalwart and Brave He Stands,” Ensign, June 1995, 10–11.

  4. ʻI he Glimpses into the Life and Heart of Marjorie Pay Hinckley, ed. Virginia H. Pearce (1999), x.

  5. ʻI he Glimpses, 184.

  6. Gordon B. Hinckley journal, Apr. 29, 1977.

  7. ʻI he Gerry Avant, “A Tender Farewell to an Elect Lady,” Church News, Apr. 17, 2004, 4.

  8. “The Women in Our Lives,” 82.

  9. ʻI he Marjorie Pay Hinckley, Letters (2004), 264; see also R. Scott Lloyd, “Apostle’s Work Continues beyond Veil,” Church News, July 31, 2004, 3.

  10. “What God Hath Joined Together,” Ensign, May 1991, 71.

  11. “The Things of Which I Know,” Ensign or Liahona, May 2007, 85.

  12. “Why These Temples?” Ensign, Oct. 2010, 24; vakai foki, Ensign, Aug. 1974, 39–40.

  13. “The Marriage That Endures,” Ensign, July 2003, 6–7; vakai foki, Ensign, May 1974, 24.

  14. “The Women in Our Lives,” 84.

  15. “Personal Worthiness to Exercise the Priesthood,” Ensign, May 2002, 54.

  16. “I Believe,” Ensign, Aug. 1992, 6.

  17. “What God Hath Joined Together,” 74.

  18. “And the Greatest of These Is Love” (Brigham Young University devotional, Feb. 14, 1978), 2–3, speeches.byu.edu.

  19. “To Single Adults,” Ensign, June 1989, 72.

  20. “To Single Adults,” 72–73.

  21. “Live Up to Your Inheritance,” Ensign, Nov. 1983, 82–83.

  22. “To Single Adults,” 74.

  23. “Walking in the Light of the Lord,” Ensign, Nov. 1998, 99.

  24. “The Women in Our Lives,” 84.

  25. “I Believe,” 5–6.

  26. Cornerstones of a Happy Home (tohitufa, 1984), 5–6.

  27. “Thou Shalt Not Covet,” Ensign, Mar. 1990, 6.