Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 24 Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí: ʻOku maʻá e Taha Kotoa, Ka ʻOku Fakatāutaha Hono ʻAongá


Vahe 24

Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí: ʻOku maʻá e Taha Kotoa, Ka ʻOku Fakatāutaha Hono ʻAongá

“ʻOku ou fakamoʻoni ki he Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ka ne taʻeʻoua ia ʻe taʻeʻuhinga ʻa e moʻuí. Ko e maka-tuʻu-loto ia he matapā ʻo ʻetau moʻuí.”

Mei he Moʻui ʻa Kōtoni B. Hingikelií

ʻI he ʻaho 1 ʻo Sānuali 2000, ne taki ai ʻe Palesiteni Hingikelī ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi hono pulusi ʻenau fakamoʻoni fakataha ki he Fakamoʻuí. Naʻa nau pehē ʻi he pōpoaki ko ʻeni, ne ui “Ko e Kalaisi Moʻuí”: “ʻOku mau fakahoko atu ai ʻemau fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo ʻEne moʻui taʻe mafakatatauá, pea mo e haohaoa ʻo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻongá. Kuo teʻeki ke ʻi ai ha taha kuo ʻi ai hano mālohi pehē kia kinautolu kotoa kuo moʻui, pe ʻe moʻui he funga ʻo māmaní.”1

Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe Palesiteni Hingikelī ʻa e ivi tākiekina lahi ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻene moʻuí, ʻi ha malanga konifelenisi lahi ʻi he ʻosi ha māhina ʻe tolu mei ai. Naʻe fakamatala ongo mo fakafoʻituitui, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻe faingataʻa ke lea.

“ʻI he ngaahi meʻa kotoa ʻoku ou houngaʻia ai ʻi he pongipongi ní, ʻoku ʻi ai ha taha ʻoku mahuʻinga makehe. Ko ha fakamoʻoni moʻui kia Sīsū Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua Māfimafí, ko e Pilinisi ʻo e Melinó, ko e Tokotaha Māʻoniʻoní. …

“Ko Sīsuú ko hoku kaungāmeʻa. Kuo teʻeki ha taha kuó Ne foaki lahi fau pehē maʻaku. ʻKuo ʻikai ha tangata ʻe lahi hake ʻene ʻofá ʻi he meʻá ni, ke ne foaki ʻene moʻuí koeʻuhí ko hono kāingá” (Sione 15:13). Naʻá Ne foaki ʻEne moʻuí maʻaku. Naʻá Ne fakaʻatā ʻa e hala ki he moʻui taʻengatá. Ko ha ʻOtua pē te Ne lava ʻo fakahoko ʻeni. ʻOku ou fakatauange ʻe lau ʻoku ou feʻunga ke hoko ko Hano kaungāmeʻa.

“Ko Ia hoku faʻifaʻitakiʻangá. ʻOku hoko kotoa ʻEne tōʻonga moʻuí, ʻEne taʻesiokita kakató, ʻEne tokoni kiate kinautolu masivá, pea mo ʻEne feilaulau fakaʻosí ko ha sīpinga kiate au. He ʻikai ke u lava ʻo feʻunga kakato, ka te u lava ʻo feinga. …

“Ko Ia hoku fai fakamoʻuí. ʻOku ou ʻaʻapa ʻi Heʻene ngaahi mana fakaofó. Ka ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku nau hoko. ʻOku ou tali e moʻoni ʻo e ngaahi meʻá ni, koeʻuhí he ʻoku ou ʻilo ko e ʻEiki ia ʻo e moʻuí mo e maté. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi mana ʻo ʻEne ngāué ʻa e ʻofa mamahi, ʻofa, mo e ongoʻi ʻo e lelei ʻa e tangatá ʻoku fakaʻofoʻofa ke mamata ki ai.

“Ko Ia hoku takí. ʻOku ou lāngilangiʻia ke hoko ko e taha ʻi he kakai tokolahi ʻoku ʻofa mo muimui ʻiate Ia he lolotonga ʻo e ongo uaafeʻi taʻu kuo maliu atu talu mei Hono ʻaloʻí. …

“Ko Ia hoku Fakamoʻui mo hoku Huhuʻí. Kuó Ne ala hifo ʻi he foaki ʻEne moʻuí ʻi he mamahi mo e faingataʻaʻia taʻemafakamatalaʻi, ke hiki hake au pea mo kitautolu kātoa pea mo e kotoa ʻo Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné mei he vanu ʻo e fakapoʻuli taʻengata ʻi he hili ʻo e maté. Kuó Ne foaki ha meʻa ʻoku lelei ange—ko ha ʻātakai ʻo e maama mo e mahino, tupulaki mo e fakaʻofoʻofa te tau lava ai ke laka atu ʻi he hala ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá. ʻOku ʻikai ha ngataʻanga ʻo ʻeku houngaʻiá. ʻOku ʻikai ha ngataʻanga ʻo ʻeku fakamālō ki hoku ʻEikí.

“Ko Ia hoku ʻOtuá mo hoku Tuʻí. ʻE pule mei he taʻengatá ki he taʻengatá ko e Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻi mo e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻEiki. He ʻikai ha ngataʻanga ʻo ʻEne pulé. He ʻikai ha fakapoʻuli ʻi Hono nāunaú.

“He ʻika lava ʻe taha ke fetongi Hono tuʻungá. Pea he ʻikai ha taha te ne lava. Ko e Lami ia ʻa e ʻOtuá, ʻoku ou fakaʻapaʻapa ki ai pea mo fou ai ʻeku fakataufolofola ki heʻeku Tamai ʻi he Langí, ʻoku taʻe Hano mele mo ʻikai Haʻane fehālaaki. …

“ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi meʻá ni ʻi Hono huafa māʻoniʻoní, ʻi he loto houngaʻia mo e ʻofa taʻe-tūkua.”2

ʻĪmisi
Christ praying in Gethsemane

“ʻOku fakafalala e meʻa kotoa kiate Ia—ki Heʻene feilaulau fakaleleí. … Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻi he matapā ʻo e palani maʻongoʻonga [ʻa e] Tamaí.”

Ngaahi Akonaki ʻa Kōtoni B. Hingikelií

1

ʻOku fakafōtunga e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻi he meʻaʻofa ʻo Hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú.

ʻOku momou hoku lotó ʻi he taimi ʻoku ou fakakaukau ai ki he ʻofa lahi ʻa ʻeku Tamai Hēvaní. ʻOku ou houngaʻia ke ʻiloʻi ʻoku ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻiate kitautolu. ʻOku hāsino e loloto ʻo e ʻofa ko iá ʻi he meʻaʻofa Hono ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupu ke hāʻele mai ki māmani ke ʻomi ha ʻamanaki lelei ki hotau lotó, ke ʻomi ha angaʻofa mo ha fakaʻatuʻi ke fakahaofi kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá pea mo tataki kitautolu ʻi he hala ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá.3

Ko e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he moʻui kimuʻa ʻi he māmaní.

Naʻe foaki ʻe he Tamai ʻatautolú kotoa, mo ha ʻofa kiate kitautolu ko ʻEne fānau, ha … palani ke tau lava ai ʻo maʻu ʻa e tauʻatāina ke fili ʻa e hala ʻo ʻetau moʻuí. Ko e kī ki he palani ko iá ko Hono ʻAlo Lahí, ko hotau Tokoua Lahi. ʻE maʻu ʻe he tangatá ʻene tauʻatāina ke filí, pea ʻe ʻalu fakataha ʻa e tauʻatāina ko iá mo e haʻisia. ʻE fononga ʻa e tangatá he ngaahi hala ʻo e māmaní pea faiangahala mo humu. Ka ʻe ʻai ʻe he ʻAlo ʻo e ʻOtuá kiate Ia ʻa e kakanó mo foaki Ia ko ha feilaulau fakalelei maʻá e angahala ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻE hoko ko e Huhuʻi maʻongoʻonga, ko e Fakamoʻui ʻo e faʻahinga kotoa e tangatá, ʻi ha mamahi ʻoku ʻikai mafakamatalaʻi.4

Ko e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he māmaní.

Kuo teʻeki ai ha anga fakatuʻi ʻe tatau mo Ia ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá. Naʻe āfeitaulalo, ʻa Sihova ke ʻaloʻi ki he moʻui fakamatelié ʻi he ʻaiʻangakai ʻo e manú ʻi Pētelihema. Naʻe tupu hake ko ha talavou ʻi Nāsaleti pea “tupulaki ʻa e potó … [mo] lahi, pea naʻe ʻofeina ia ʻe he ʻOtuá mo e tangatá” (Luke 2:52).

Pea naʻe papitaiso Ia ʻe Sione ʻi he vai ko Soataní, “pea vakai, kuo mavaeua ʻa e langí kiate ia, pea mamata ia ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻoku maliu hifo ʻo hangē ko e lupé, ʻo tuʻu mai kiate ia:

“Pea ʻiloange ko e leʻo mei he langí, naʻe pehē, Ko hoku ʻAlo ʻofaʻangá ʻeni, ʻa ia ʻoku ou fiemālie lahi aí” (Mātiu 3:16–17).

Naʻá Ne fakahoko ʻi he lolotonga e taʻu ʻe tolu ʻo ʻEne ngāue ʻi māmaní, ha meʻa naʻe teʻeki fakahoko ʻe ha taha kimuʻa; naʻá Ne akoʻi ha meʻa naʻe teʻeki ai akoʻi ʻe ha taha kimuʻa.

Pea toki hoko Hono taimi ke feilaulauʻi aí. Naʻe fakahoko ʻa e ʻohomohe fakaʻosí ʻi he Loki he Fatá, ko ʻEne fakaʻosi ia mo e Toko Hongofulu Mā Uá he moʻui fakamatelié. Naʻá Ne akoʻi ha lēsoni ʻi he loto fakatōkilaló mo e tokoní he ʻikai toe ngalo ʻiate kinautolu, ʻi Heʻene fufulu honau vaʻé.5

Ko e Faingataʻaʻia ʻi he Ngoue ko Ketisemaní

Naʻe hoko ai mo e faingataʻaʻia ʻi Ketisemaní, ʻa e “mamahi,” ʻa ia naʻá Ne pehē “naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahi pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí, mou mamahiʻia ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi” (T&F 19:18).6

Naʻá Ne faingataʻaʻia lahi fau ʻi he Ngoue ko Ketisemaní pea tautaʻa ko e taʻataʻa ʻi Heʻene tautapa ki Heʻene Tamaí. Ka ko ha konga kotoa ʻeni ʻo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻongá.7

[Naʻá ku tangutu ʻi he taimi ʻe taha] ʻi ha malumalu ʻo ha fuʻu ʻōlive motuʻa [ʻi he Ngoue ko Ketisemaní] ʻo laukonga ki he fefaʻuhi faingataʻa ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻi Heʻene fehangahangai mo ha kahaʻu pau, pea tautaʻa ko e taʻataʻa mo lotu ki Heʻene Tamaí ke tuku ke fakalaka ʻa e ipú—kae folofola pē, kae fai pē Ho finangaló, kae ʻikai hoʻokú. … Naʻá ku maʻu ha ongoʻi moʻoni naʻe ʻikai ko ʻEne tautapá, koeʻuhí ko e mamahi fakaesino naʻe ʻamanaki fehangahangai mo iá, ʻa e tutuki fakalilifu mo fītaʻa ʻi he kolosí. ʻOku ou tui pau ko hano konga pē ia. Ka te u pehē ko hano konga lahi, ko ʻEne ongoʻi e tafaʻaki ʻi Hono tufakanga ʻi he tuʻunga taʻengata ʻo e ngaahi foha mo e ʻofefine kotoa ʻo e ʻOtuá, ʻi he ngaahi toʻu tangata kotoa ʻo lauikuongá.

Naʻe fakafalala ʻa e meʻa kotoa kiate Ia—ki Heʻene feilaulau fakaleleí. Ko e kií ia. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻi he matapā ʻo e palani maʻongoʻonga kuo ʻomi ʻe he Tamaí ki he moʻui taʻengata ʻa Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné. Neongo ʻene fakalilifu ke fehangahangai mo iá, mo mafatukituki ke ʻiloʻí, ka naʻe fehangahangai mo ia, naʻá Ne fakahoko, pea ko ha meʻa fakaofo mo fakaʻofoʻofa ia. ʻOku ou tui, ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo mākupusi ia. Ka, ʻoku mahino hano kiʻi konga siʻi kiate kitautolu pea kuo pau ke tau ako ke fakahoungaʻi lahi ange ia pea mo toe lahi ange.8

Puke pōpulá, tutukí, mo e pekiá

Naʻe puke ia ʻe ha ngaahi nima fakamālohi mo taʻeʻofa, pea naʻa nau ʻomi ia ʻi he poʻulí, ʻo fehangahangai mo e fonó, ki he ʻao ʻo ʻAnanasí pea kia Kaiafasi, ko e ʻōfisa kākā mo kovi ʻo e kau Sanitaliné. Naʻe hoko mai ai ʻi he pongipongi hono hokó ʻEne tuʻu ʻi he ʻao ʻo e tangata palani fakafufū mo angataʻeʻofa ko ʻení. Pea toki ʻave ia kia Pailato, ko e kōvana Lomá, ʻa ia naʻe lea fakatokanga ki ai hono uaifí, “ʻOua naʻá ke kau ʻi ha meʻa ki he tangata māʻoniʻoní na” (Mātiu 27:19). Naʻe fakakaukau ʻa e tangata Lomá, ke kalo mei he fatongiá, ʻo ne fekau Ia kia Hēlota, ko e kaungā kōvana kākā, fakalusa, mo kovi ʻo Kālelí. Naʻe ngaohikovia mo tā ʻa Kalaisi. Naʻe fakakalauni ia ʻaki ha ʻakau talatala mo māsila; pea hilifaki atu mo ha pulupulu manuki lanu fisiʻi fekika ki Hono tuʻá kuo fetoto’i. Pea toe taki ia ki he ʻao ʻo Pailató, ʻa ia naʻe kalanga ki ai ʻa e kakaí, “Tutuki ki he ʻakaú, tutuki ia ki he ʻakaú” (Luke 23:21).

Naʻe hāʻele ʻo tō mo humu ki Kolokota, ʻa ia naʻe tutuki ai Hono sino kuo kafó ki he kolosí ʻi he founga taʻeʻofa taha mo fakamamahi taha ʻo e tautea ʻe ala maʻu ʻe ha ʻatamai anga taʻeʻofa.

Ka naʻá Ne kalanga ʻo pehē, “ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí” (Luke 23:34).9

ʻOku ʻikai ha toe ʻata fakatupu mamahi ange ia ʻi he hisitōlia kotoa ʻo e tangatá ka ko ia ʻo Sīsū ʻi Ketisemaní mo e funga kolosí, liʻekina: ko e Huhuʻi ʻo e faʻahinga e tangatá, ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní, Heʻene fakahoko ʻa e Fakaleleí.

ʻOku ou manatuʻi haʻaku ʻi he Ngoue ko Ketisemaní ʻi Selusalema … mo Palesiteni Hāloti B. Lī. Kapau pē ā ne ma lava ʻo ongoʻi hano kiʻi konga siʻi, ʻo e fefaʻuhi faingataʻa naʻe hoko aí, ko ha fefaʻuhi ne mātuʻaki kāfakafa, ʻi he fāinga tokotaha ʻa Sīsū ʻi he laumālié, pea tafe ʻa e taʻataʻá ʻi he ava kotoa ʻo e kilí (vakai, Luke 22:44; T&F 19:18). Kuo tau poupouʻi foki ʻi heʻetau hikinimaʻí, ha kau tangata kuo uiuiʻi ki ha ngaahi fatongia foʻou. Naʻá ma manatu naʻe puke fakamālohi ʻe he kau tangata koví ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Naʻá ma manatu ki he tokotaha tuēnoa ʻi he funga kolosí, Siʻene kalanga ʻi he mamahi, “Ko hoku ʻOtua, ko hoku ʻOtua, ko e hā kuó ke liʻaki ai aú?” (Mātiu 27:46). Ka, naʻe lototoʻa pē ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní ke fakahoko ʻa e Fakaleleí maʻatautolu.10

Naʻe fakalau atu ha ngaahi houa mo fakaʻauʻauhifo Siʻene moʻuí ʻi he mamahi. Naʻe ngalulu ʻa e māmaní; mavaeua mo e veili ʻo e temipalé. Pea tō mei Hono fofongá ʻa e lea “E Tamai, ʻoku ou tuku hoku laumālié ki ho nimá: pea hili ʻene lea peheé, pea pekia ia” (Luke 23:46).

Kuo ʻosi. Kuo ngata ʻEne moʻui fakamatelié. Naʻá Ne foaki Ia ko ha totongi huhuʻi maʻá e taha kotoa. Kuo siva e ʻamanaki ʻa kinautolu naʻe ʻofa kiate Iá. Ngalo mo e ngaahi talaʻofa naʻá Ne fakahokó. Naʻe ʻoatu fakavavevave Hono sinó ʻo tuku fakalelei ʻi ha fonualoto naʻe kole, ʻi he efiafi ʻo e ʻaho Sāpate Faka-Siú.11

Toetuʻú

Naʻe omi ʻa Mele Makiteline mo ha kau fafine kehe ki he fonualotó ʻi he hengihengi ʻo e pongipongi Sāpaté. Naʻa nau fifili ʻi heʻenau fakavavevave atú pe naʻe tekaʻi fēfē nai e maká mei he matapā ʻo e fonualotó. Naʻa nau mamata, ʻi heʻenau aʻu atú ki ha ʻāngelo ʻa ia naʻe pehē ange kiate kinautolu: “ʻOku ou ʻilo ʻokú mo kumi ʻa Sīsū, ʻa ia naʻe tutuki ki he ʻakaú.

“ʻOku ʻikai ʻi heni ia: he kuo toe tuʻu, ʻo hangē ko ʻene leá” (Mātiu 28:5–6).

Kuo teʻeki ai hoko pehē ʻi muʻa. Ne hoko ʻa e fonualoto ne ʻikai ke ʻi ai ha tahá ko e tali ki he fehuʻi ʻo e ngaahi kuongá kotoa. Naʻe fakamatalaʻi lelei ia ʻe Paula ʻo pehē: “ʻE mate, kofaʻā [ho] huhú? ʻE faʻitoka, kofaʻā ho mālohí?” (1 Kolinitō 15:55).12

ʻĪmisi
garden tomb

“ʻOku ʻikai ʻi heni ia: he kuo toe tuʻu, ʻo hangē ko ʻene leá” (Mātiu 28:6).

2

ʻE toe tuʻu ʻa e kakai kotoa pē mei faʻitoka, tuʻunga ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí.

Ko e mana ʻo e pongipongi toetuʻu ko iá … ko ha mana ia maʻá e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá. Ko e mana ia ʻo e mālohi ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ne foaki ai ʻe Hono ʻAlo ʻOfaʻangá ʻa ʻEne moʻuí ke fai ha fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa e kakai fulipē, ko ha feilaulau ʻo e ʻofa ki he foha mo e ʻofefine kotoa pē ʻo e ʻOtuá. ʻI heʻene fai iá, naʻá ne maumauʻi ai ʻa e haʻi ʻo e maté.13

ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻe aofaki lahi ange ka ko e maté, pea hala ha meʻa ʻe lahi ange ai ʻa e ʻamanakí ka ko e pau ʻo e moʻui taʻefaʻamaté. Ko e loto mamahi kāfakafa ko ia ʻoku hoko mai mo e maté, ʻa e mamahi ʻoku muiaki ʻi he mālōlō siʻa ʻofaʻanga, ʻoku toki huʻi atu pē ia ʻi he mahino ʻo e Toetuʻu ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. …

Ko e fē pē taimi ʻoku aʻu mai ai ʻa e nima ʻo maté, ʻoku fakafiemālieʻi ʻa e kakaí ʻi he houa faingataʻa mo fakapoʻuli ko iá ʻe he ʻīmisi ngeingeia ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa Ia, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, naʻe ikunaʻi ʻi Hono mālohi taʻefakatataua mo taʻengatá ʻa e maté. Ko Ia ʻa e Huhuʻi ʻo māmaní. Naʻá Ne foaki ʻEne moʻuí maʻatautolu kātoa. Naʻá Ne toe toʻo ia pea hoko ai ko e polopolo ʻo kinautolu kotoa pē ne maté. ʻI Heʻene hoko ko e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻí, ʻoku mahulu hake hono ngeiá ʻi he tuʻi kotoa pē. ʻI Heʻene hoko ko e ʻOtua Māfimafí, ʻoku mahulu hake Ia ʻi he kau pule kotoa pē. Ko Ia hotau fakafiemālie, ko hotau fakafiemālie moʻoni ʻi he taimi ʻoku takaofi mai ai ʻa mate kiate kitautolu he mavahe atu ʻa e laumālié mei he sino ʻo e tangatá.

ʻOku mahulu hake ʻa Sīsū ko e Kalaisí ʻi he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.14

ʻOku ou manatuʻi haʻaku lea ʻi ha meʻafakaʻeiki ʻo ha tangata lelei, ko ha kaungāmeʻa naʻe ʻai ʻe heʻene ngaahi leleí ke u toe lelei ange. Naʻá ku fakatokangaʻi ʻi he ngaahi taʻú ʻene malimalí, ʻene ngaahi leaʻofá, ʻa e taopeope atu ʻene ʻatamai leleí, mo e hulu fau ʻo ʻene tokoni ki he niʻihi kehé. Pea fakafokifā pē kuo siʻi mālōlō ʻa e tokotaha ko ʻeni naʻe poto mo leleí. Naʻá ku vakai ki siʻono sino kuo pekiá. Naʻe ʻikai ke ne fakatokangaʻi au pe ngaue pe ha toe faʻahinga lea. …

Naʻá ku vakai ki siʻono uaifí mo e fānaú ʻi heʻenau mamahí. Naʻa nau ʻiloʻi, ʻo tatau pē mo au, he ʻikai ke nau toe ongona hono leʻó ʻi he moʻui fakamatelié. Ka naʻe ʻomi ʻe ha faʻahinga meʻa fakafiefia mo ʻikai mafakamatalaʻi ha nonga mo ha lotolahi. Naʻe hangē ʻokú ne pehē, “Mou longo pē, pea ʻilo ko au ko e ʻOtuá” (Same 46:10).

Naʻe hangē ʻokú ne toe pehē, “ʻOua ʻe tokanga ki ai. Ko e konga kotoa ʻeni ʻo ʻeku palaní. He ʻikai hao ha taha mei he maté. Naʻa mo Hoku ʻAlo ʻOfaʻangá naʻe pekia ʻi he kolosí. Ka, ʻi Heʻene fai iá, naʻe hoko Ia ko e polopolo nāunauʻia ʻo e Toetuʻú. Naʻá Ne toʻo mei he maté hono huhú pea mei he faʻitoká hono mālohí.”

Naʻá ku lava ʻo fanongo ʻi hoku ʻatamaí ki he folofola ʻa e ʻEikí kia Maʻata ʻi heʻene mamahí: “Ko au ko e toetuʻu mo e moʻui: ko ia ʻoku tui kiate aú, ka ne mate ia, ʻe moʻui pē ia: Pea ko ia ʻoku moʻui mo tui kiate aú ʻe ʻikai ʻaupito mate ia” (Sione 11:25–26).15

3

ʻOku foaki mai ʻa e faingamālie ʻo e hākeakiʻí mo e moʻui taʻengatá kiate kitautolu ʻo fou ʻi he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

Fakafetaʻi ki he Fungani Māfimafí. Naʻe maumauʻi ʻe hono ʻAlo nāunauʻiá ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté, ko e ikuna maʻongoʻonga taha ia ʻi he ikuna kotoa pē. … Ko Ia hotau ʻEiki lāngilangí. Ko Ia hotau Huhuʻi, naʻá Ne fai e fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá. ʻE toe tuʻu ʻa e kakai kotoa pē mei faʻitoka, tuʻunga ʻi Heʻene feilaulau huhuʻí. Kuó Ne fakaava ʻa e hala he ʻikai ke ngata pē ai ʻetau maʻu ʻa e moʻui taʻefaʻamaté ka mo e moʻui taʻengatá foki.16

ʻOku ou ongoʻi ha kiʻi konga e ʻuhinga ʻo ʻEne Fakaleleí. He ʻikai lava ʻo mahino kakato kiate au. ʻOku maʻá e taha kotoa, ka ʻoku fakatāutaha hono ʻaongá ʻo ʻikai faʻa lava ke fakamatalaʻi.17

Ko e kāfakafa ʻo e Fakaleleí ʻoku ʻikai lava ke tau mākupusi kakato. ʻOku ou ʻiloʻi pē naʻe hoko, pea naʻe fai ia maʻaku mo koe. Naʻe hulufau ʻa e mamahí, tautaʻa mo e faingataʻa, he ʻikai lava ʻo mahino ki hatau taha ʻa e taimi naʻe foaki ai ʻe he Fakamoʻuí Ia ko e totongi huhuʻi ki he angahala ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.

ʻOku fakafou ʻiate Ia ʻa ʻetau maʻu e fakamolemolé. ʻOku fakafou ʻiate Ia ʻa e hoko mai e talaʻofa, ʻe foaki ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí, mo e toetuʻu mei he maté. ʻOku fakafou ʻiate Ia mo ʻEne feilaulau maʻongoʻongá hono foaki mai ʻo e faingamālie ʻo e hakeakiʻí mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he talangofuá.18

ʻOku ʻikai ʻapē ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine maumau-koloa kotoa kitautolu ʻoku fie maʻu ke fakatomala mo maʻu e ʻaloʻofa fakamolemole ʻe ʻetau Tamai Hēvaní mo muimui Heʻene sīpingá?”

ʻOku tokoni mai Hono ʻAlo ʻOfaʻanga, ko hotau Huhuʻí ʻi he fakamolemole mo e ʻaloʻofa, ka ʻi Heʻene fai iá, ʻokú Ne tuʻutuʻuni ke fakatomala. … Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, pea ʻoku ou lau ia mei ha fakahā naʻe fai ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá:

“Ko ia ʻoku ou fekau kiate koe ke ke fakatomala—fakatomala telia naʻá ku taaʻi koe ʻaki ʻa e tokotoko ʻo hoku ngutú, pea ʻi heʻeku lilí, pea mo ʻeku ʻitá, pea ʻe lahi ʻaupito hoʻo ngaahi mamahí—ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono fuʻu fakamamahi faú, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono fuʻu lahi fakamanavaheé, ʻio, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono faingataʻa ke kātakiʻí.

“He vakai, ko au ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhí ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala;

“Ka ʻo kapau ʻe ʻikai te nau fakatomala kuo pau ke nau mamahi ʻo hangē pē ko aú;

“ʻA ia ko e mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahi, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí, mo e mamahiʻia ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi. …

“Ako ʻiate au, pea fanongo ki heʻeku ngaahi leá; ʻaʻeva ʻi he angamalū ʻo hoku Laumālié, pea te ke maʻu ʻa e melinó ʻiate au.” (T&F 19:15–18, 23).19

Ko e aofangatukú, ka hili hono vakaiʻi ʻo e hisitōliá, ʻosi mo hono vakili e ngaahi fakakaukau kotoa ʻa e tangatá, ʻoku ʻikai ha meʻa ia ʻe fakaʻofoʻofa, fakaʻeiʻeiki, pe toe kāfakafa ange ʻo tatau mo e tōʻonga ʻofa ʻo e foaki ʻa e ʻAlo ʻo e Fungani Māfimafí, ʻa e Pilinisi ʻo e fale ʻEne Tamaí, ʻa ē naʻe ui ko Sihová, naʻe āfeitaulalo ke hifo mai ki māmani ko ha valevale ne ʻaloʻi ʻi Pētelihema, ʻa Siʻene moʻuí ʻi ha founga fakamā mo fakamamahi kae lava e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻi he toʻu tangata kotoa ʻo e moʻuí, ʻa e taha kotoa kuo pau ke maté, ʻo ʻaʻeva mo moʻui ʻo taʻengata. Naʻá Ne fai maʻatautolu ʻa e meʻa he ʻikai lava ʻe hatau taha ʻo fai maʻatautolú. …

Naʻe pehē ʻe he palōfita ko ʻĪsaiá:

“Ko e moʻoni kuó ne toʻo kiate ia ʻa ʻetau ngaahi vaivaí, ʻo ne fua ʻetau ngaahi mamahí: …

“… Ka naʻe lavea ia koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá, naʻe fakavolu ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi hiá; naʻe ʻiate ia ʻa e tauteá koeʻuhí ke tau fiemālie; pea ʻi hono ngaahi taá ʻoku tau moʻui ai. (ʻĪsaia 53:4–5).

Ko e talanoa fakaofo mo moʻoni ʻeni ʻo e Kilisimasí. ʻOku fakafeʻiloaki ai ʻa e ʻaloʻi ʻo Sīsū ʻi Pētelihema ʻi Siuteá. ʻOku talamuʻaki ai ʻa e taʻu ʻe tolu ʻo e ngāue ʻa e ʻEikí. Ko e ʻelito mahuʻinga ʻo e talanoá ko ʻEne feilaulaú, ʻa e ngāue taʻesiokita kakato ʻo ʻEne pekia mamahi he kolosi ʻi Kalevalé ke fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá kotoa.

Ko e konga mahuʻinga ne hoko aí ko e Toetuʻú, ʻo fakapapauʻi mai ai “ʻoku mate kotoa pē ‘ia ʻĀtama, ʻe pehē foki, ʻe moʻui kotoa pē ʻia Kalaisi” (1 Kolinitō 15:22).

He ʻikai ha Kilisimasi kapau naʻe ʻikai ha Toetuʻu. Naʻe mei hoko pē valevale ko Sīsū ʻo Pētelihemá ko ha toe pēpē angamaheni pē ka ne taʻeʻoua e Kalaisi huhuʻi ʻo Ketisemani mo Kālevalé, pea mo e foʻi moʻoni fakaʻeiʻeiki ʻo e Toetuʻú.

ʻOku ou tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua Moʻui mo Taʻengatá. ʻOku hala ha taha maʻongoʻonga pehē kuo moʻui ʻi māmani. Kuo ʻikai ha toe taha kuó ne fai ha feilaulau pe foaki ha tāpuaki taʻemafakatataua pehē. Ko Ia ʻa e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e māmaní. ʻOku ou tui kiate Ia. ʻOku ou fakahā Hono fakalangí ʻikai ha toe veiveiua pe momou. ʻOku ou ʻofa ʻiate Ia. ʻOku ou takua Hono huafá ʻi he ʻaʻapa mo e vīkiviki. ʻOku ou hū kiate Ia ʻo tatau mo ʻeku hū ki Heʻene Tamaí, ʻi he laumālie mo e moʻoni. ʻOku ou fakafetaʻi kiate Ia mo tūʻulutui ʻi he ʻao Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ē naʻe fuoloa ʻEne kakapa mo folofola mai kiate kitautolu kotoa, “Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālie kiate kimoutolu” (Mātiu 11:28).

… ʻOku ou fakatauange ke mou takitaha tuku ha taimi, mahalo ko ha houa pē taha, ke fakalaulauloto fakalongolongo ai ki he fakaofo mo e fakaʻeiʻeiki ʻo e tokotahá ni, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.20

ʻOku ou fakamoʻoni ki he Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ka ne taʻeʻoua ia ʻe taʻeʻuhinga ʻa e moʻuí. Ko e maka-tuʻu-loto ia he matapā ʻo ʻetau moʻuí. ʻOkú ne fakapapauʻi naʻa tau muʻaki moʻui ʻi muʻa pea naʻe fāʻeleʻi mai kitautolu ʻi he moʻui fakamatelié. Ko e moʻui fakamatelié ko ha fouʻanga pē ia ki ha moʻui nāunauʻia ange ʻi he kahaʻú. ʻOku holoki ʻa e mamahi ʻo e maté ʻe he talaʻofa ʻo e Toetu’ú.21

Ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e ʻAlo naʻe tomuʻa fakanofo ʻo e ʻOtuá naʻe āfeitaulalo ke hāʻele mai ki māmani, naʻe ʻaloʻi ia ʻi he ʻaiʻangakai ʻo e manú, ʻi ha puleʻanga ʻo ha kakai liua ʻe ha puleʻanga kehe, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí ʻi he kakanó, ko e ʻAlo Lahi Taha ʻo e Tamaí pea mo e Tupuʻanga hotau fakamoʻuí. Ko Ia hotau Huhuʻí, ko hotau Fakamoʻui, ne tuʻunga ʻi Heʻene Fakaleleí ʻa e ʻatā ʻo e moʻui taʻengatá kiate kitautolu kātoa ʻe ʻaʻeva talangofua ki Heʻene ngaahi akonakí.22

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Ngaahi fehuʻi

  • Ko e hā ne foaki mai ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e “meʻaʻofa ʻo Hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú”? (Vakai ki he konga 1.) Ko e hā te ke lava ʻo fai ke fakahaaʻi ai hoʻo houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ko ʻení? Ko e hā hoʻo ongo mo e fakakaukau ʻi hoʻo lau e fakamatala ʻa Palesiteni Hingikelī ki he meʻa kuo fai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú?

  • Fakafehoanaki ʻa e ngaahi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Palesiteni Hingikelī ʻi he konga 2 ke fakamatalaʻi ʻa e maté mo e ngaahi lea naʻá ne fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻa e toetuʻú. Ko e hā ʻokú ke ako mei he faikehekehe ʻi he ngaahi lea ko iá? ʻOku tokoniʻi fēfē hoʻo moʻuí ʻe hoʻo fakamoʻoni ki he Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí?

  • Ko e hā ʻokú ke ako mei he fakamoʻoni ʻa Palesiteni Hingikelī ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí? (Vakai ki he konga 3.) Kuo tāpuekina fakafoʻituitui fēfē koe ʻe he Fakaleleí? Ko e hā e ngaahi ongo ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo fakalaulauloto ki he feilaulau ne fai ʻe he Fakamoʻuí maʻaú? Palani ha taimi ke ke “fakalaulauloto mo fakakaukau fakalongolongo ai” ki he Fakamoʻuí.

Ngaahi Potufolofola Fekauʻaki

ʻĪsaia 53; Sione 3:16; 11:25; 2 Nīfai 9:6–13; ʻAlamā 7:11–13; 34:8–10; Hilamani 14:13–19; T&F 18:10–12

Tokoni Fakafaiako

“ʻI hoʻo teuteu ko ia ʻi he faʻalotu ke faiakó, … ʻe lava ke tākiekina koe ke ke fakamamafaʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni pau. Te ke lava ʻo maʻu ha mahino ki he founga lelei taha ke fakahoko ʻaki ha ngaahi fakakaukau pau. Te ke lava ʻo ʻiloʻi ha ngaahi sīpinga, ngaahi lēsoni fakataumuʻa mo ha ngaahi talanoa fakalaumālie ʻi he ngaahi ʻekitivitī pe ngāue faingofua ʻo e moʻuí. Te ke ongoʻi mālohi ke fakaafeʻi ha tokotaha makehe ke tokoni atu ʻi he lēsoní. ʻE fakamanatu kia[te] koe ha meʻa fakatāutaha te ke lava ʻo vahevahe” (ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó [1999], 52).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “The Living Christ: The Testimony of the Apostles,” Liahona, Apr. 2000, 2.

  2. “My Testimony,” Ensign, May 2000, 69, 71.

  3. “The Wondrous and True Story of Christmas,” Ensign, Dec. 2000, 2.

  4. “We Look to Christ,” Ensign, May 2002, 90.

  5. “The Victory over Death,” Ensign, Apr. 1997, 2.

  6. “The Victory over Death,” 2.

  7. “The Things of Which I Know,” Ensign pe Liahona, Mē 2007, 83–84.

  8. Teachings of Gordon B. Hinckley (1997), 29–30.

  9. “The Victory over Death,” 2, 4.

  10. “Living with Our Convictions,” Ensign, Sept. 2001, 2.

  11. “The Victory over Death,” 4.

  12. “The Victory over Death,” 4.

  13. “The Victory over Death,” 4.

  14. “This Glorious Easter Morn,” Ensign, May 1996, 67.

  15. “The Wondrous and True Story of Christmas,” 2, 4.

  16. “He Is Not Here, but Is Risen,” Ensign, May 1999, 72.

  17. “The Wondrous and True Story of Christmas,” 2.

  18. “Forgiveness,” Ensign pe Liahona, Nov. 2005, 84.

  19. “Of You It Is Required to Forgive,” Ensign, June 1991, 5.

  20. “The Wondrous and True Story of Christmas,” 4–5.

  21. “The Things of Which I Know,” 84.

  22. ʻI he Sheri L. Dew, Go Forth with Faith: The Biography of Gordon B. Hinckley (1996), 560.