Li k’a’ru moko tiik ta li nach’a’ajko’ wi’ qach’ool

Sa’ li chihab’ 1994, ki’uxman jun nimla kamsink sa’ li tenamit Rwanda sa’ li ch’och’ Africa, li kitikla xb’aan li najteril raaxiik’ ke’wan wi’ li jalan jalanq teepal chi kristiaan. K’oxlanb’il naq xe’kam numenaq mero millon li kristiaan.¹ A’ut chirix a’an, eb’ laj Rwanda xe’xyal xq’e chixk’amb’al wi’chik rib’ sa’ usilal,² us ta toj na’eek’aman li k’a’ru kik’ulman.

Lajeeb’ chihab’ chaq, naq yooko chi nume’k aran Rwanda, laa’in ut li wixaqil xoo’ok chi aatinak rik’in jun kristiaan sa’ li aeropuerto aran Kigali. A’an kiraho’ xch’ool naq moko tiik ta li kik’ulman naq kiwan li kamsink, ut kixpatz’, “Wi ta wan jun li Dios, ma ink’a’ raj xb’aanu k’a’ruhaq re xraqb’al?” Choq’ re li winq a’in—ut choq’ reheb’ naab’al—li nimla rahilal ut li k’a’ru moko tiik ta chanchan naq ink’a’ naxk’am rib’ rik’in li na’leb’ naq wan jun qaChoxahil Yuwa’ aj rahonel ut chaab’il xch’ool. A’ut li Dios wan ajwi’, chaab’il xch’ool chi yaal, ut naxraheb’ li ralal xk’ajol chi tz’aqal re ru. Chalen chaq xtiklajikeb’ li winq wanjenaq li ch’a’ajkilal a’in, ut ink’a’ naru xtuqub’ankil ru yal rik’in kok’ aatin.

Re xtawb’al xyaalal a’in, qak’oxlahaq junjunq paay chi na’leb’ li chanchan naq moko tiik ta. K’oxlahomaq jun li junkab’al, b’ar wi’ li junjunq chi alal k’ajolb’ej naxk’ul b’ayaq li tumin jo’ xtojb’al li kok’ k’anjel naxb’aanu sa’ li ochoch. Jun li alalb’ej, aj Jwan, naxloq’ li kok’ kab’ rik’in lix tumin, ut jun rab’inb’ej, xAna, naxk’uula lix tumin. Chirix naab’al kutan, li xAna naxloq’ jun b’aqlaq ch’iich’ (bicicleta). Laj Jwan naxk’oxla naq moko tiik ta naq li xAna naxk’ul li b’aqlaq ch’iich’ ut a’an ink’a’. A’ut a’in kik’ulman sa’ xk’ab’a’ li k’a’ru kixsik’ ru xb’aanunkil laj Jwan, moko rik’in ta li k’a’ru xe’xb’aanu lix na’ xyuwa’. Li xAna xk’e xch’ool naq ink’a’ tixk’ux li kok’ kab’, ut maajun rahilal kixnumsi laj Jwan rik’in a’an—kiru raj kixk’uula xtumin jo’ xb’aanu li ranab’.

Chi jo’kan, li k’a’ru naqasik’ ru xb’aanunkil, chirix xnumik li kutan naru naxk’am chaq li chaab’ilal malaj li ch’a’ajkilal. Li Qaawaʼ kixkʼutbʼesi: “Wi ani junaq naxtaw naabʼal chik lix nawom ut lix wankil chi kʼoxlak saʼ li yuʼam aʼin xbʼaan xyalbʼal xqʼe ut xbʼaan abʼink chiru li chaqʼrabʼ chiru jalan chik, kʼaʼjoʼ wiʼchik li chaabʼilal tixtaw chiru li jun saʼ li ruchichʼochʼ chalel.”³ Wi junaq qas qiitz’in naxk’ul junaq chaab’ilal rik’in naq chaab’il li xsik’ ru xb’aanunkil, moko naru ta taqaye naq moko tiik ta li xqak’ul, wi xooru raj chixb’aanunkil jo’ chanru ajwi’ a’an.

Naru xk’utb’al jun chik na’leb’ li chanchan naq moko tiik ta, a’an li kixk’ul li xRut, li wixaqil, naq toj ka’ch’in. Sa’ jun kutan, li xRut xrab’i resil naq lix na’ ok re chixk’amb’al xMerla li riitz’in, re xloq’b’al li ak’ xaab’ choq’ re. Li xRuth kixye, “Mama, moko tiik ta a’an. Li xMerla ak xloq’e’ chik lix ak’ xaab’.”

Lix na’ xRut kixpatz’, “Rut, ma toj chaab’ileb’ laa xaab’?”

Li xRut kichaq’ok, “Toj chaab’ileb’.”

Lix na’ kixye, “Eb’ lix xaab’ li xMerla mas ka’ch’ineb’, ink’a’ chik neke’k’anjelak re.”

Li xRut kixk’e reetal naq aajel ru naq li junjunq alal k’ajolb’ej taawanq xxaab’ li tz’aqalaq chi roq. Us ta li xRut kiraj raj xk’ulb’al lix ak’ xaab’, naq xril li na’leb’ jo’ naril lix na’, ink’a’ chik kixk’oxla naq moko tiik ta.

Wan naq ink’a’ nanawman k’a’ut naq wan li k’a’ru moko tiik ta, ut rik’in a’an q’axal ch’a’aj naqeek’a. Chanchan naq moko tiik ta wi li qajunxaqalil li moko tz’aqal ta re ru, wi wan xtoch’olal, malaj wi wan xyajel. Sa’ li yu’am a’in moko juntaq’eet ta li wanko wi’. Wankeb’ li b’ihom xe’yo’la; wankeb’ chik li ink’a’. Wankeb’ li raab’ileb’ xb’aan xna’ xyuwa’; wankeb’ chik li ink’a’. Wankeb’ li najt nab’ay xyu’ameb’; wankeb’ chik li yal kok’ xnajtil. Ut jo’kan wanko. Wankeb’ li neke’b’aanunk re li rahob’tesink, us ta yookeb’ chixyalb’aleb’ xq’e chixb’aanunkil li chaab’ilal. Wankeb’ li te’ruuq raj chixtuqub’ankil ru li moko tiik ta, ut ink’a’ neke’xb’aanu. Ut naraho’ qach’ool chirilb’al naq wankeb’ li neke’oksink re lix taqleb’ xch’ool re xrahob’tesinkileb’ li ras riitz’in, us ta tento raj naq ink’a’ te’xb’aanu.

Naab’al paay chan ru naru naqak’ul chi moko juntaq’eet ta li k’a’aq re ru, ut chanchan nab’ut’un li k’a’ru moko tiik ta. Jo’ jun eetalil, li yajel COVID-19 k’a’jo’ naq naxrahob’tesiheb’ li ak wankeb’ sa’ k’iila paay chi ch’a’ajkilal. Naraho’ inch’ool naq wankeb’ li yookeb’ chixk’ulb’al li ch’a’ajkilal a’in, a’ut ninye chi anchal inch’ool naq li Jesukristo naxtaw ru li k’a’ru moko tiik ta ru, ut wan xwankil chixb’anb’al a’an. Maak’a’ naxq’ax ru li moko tiik ta kixk’ul a’an. Moko tiik ta naq a’an kixk’ul chixjunil lix rahilaleb’ ut lix ch’a’ajkilaleb’ li winq. Moko tiik ta naq kixk’ul rahilal choq’ reheb’ lin maak ut lin majelal, ut laa maak ut laa majelal laa’at. A’b’anan a’an kixsik’ ru xb’aanunkil sa’ xk’ab’a’ lix rahom choq’ qe, ut choq’ re lix Choxahil Yuwa’. A’an naxtaw ru chi tz’aqal tz’aqal li k’a’ru yooko chixnumsinkil.⁴

Sa’eb’ li loq’laj hu, tz’iib’anb’il naq eb’ laj Israelita najter ke’xye naq moko tiik ta li Dios rik’ineb’. Re xsumenkileb’, li Jehova kixpatz’, “Jun li ixq ma naru tab’i’ nasach sa’ xch’ool lix ka’ch’in natu’uk, toj reetal naq ink’a’ tixtoq’ob’a ru li ralom lix k’uub’ xsa’?” Jun na’b’ej aj rahonel maajo’q’e taasachq sa’ xch’ool lix k’uula’al, a’ut li Jehovah kixye naq chaab’il wi’chik xch’ool a’an chiru li na’b’ej. A’an kixye: “Maare [eb’ a’an te’sachq sa’ xchool], a’ut laa’in ink’a’ tatsachq sa’ inch’ool. … Kʼe reetal, katintzʼiibʼa chiru lix saʼ li wuqʼ; ebʼ laa xaqxookil tzʼak junelik wankebʼ chiwu.”⁵ Rik’in naq li Jesukristo kixnumsi li rahilal q’axal nim re xtojb’al rix li maak, a’an naru naxtoq’ob’a qu chi tz’aqal re ru.⁶ A’an junelik nokoxk’oxla laa’o, ut li rahilal wanko wi’.

Sa’ li yu’am a’in, naru noko’ok “chi tuqtu qach’ool” rik’in li Kolonel, ut taqak’ul xtoq’ob’ankil qu, qak’irtesinkil, ut qatenq’ankil.⁷ Us ta wan li rahilal naqak’ul chi maak’a’ xyaalal, li Dios naru nokorosob’tesi rik’in li kok’ usilal li k’a’jo’ neke’k’anjelak. Naq noko’ok chixk’eeb’al reetaleb’ li usilal a’in, k’a’jo’ wi’chik naq taqakanab’ qib’ chiru li Dios. Sa’ li junelik q’e kutan, li qaChoxahil Yuwa’ ut li Jesukristo te’risi chaq chixjunil li k’a’ru moko tiik ta. Yaal ajwi’ naq taqaj raj xnawb’al chan ru ut jo’q’e. Chan ru naq te’xb’aanu a’an? Jo’q’e te’xb’aanu? Laa’in nink’oxla naq toj maji’ neke’xk’utb’esi chan ru ut jo’q’e.⁸ A’ut ninnaw naq te’xb’aanu chi yaal.

Wi wan k’a’ru li moko tiik ta naqil, jun li qak’anjel, a’an xpaab’ankil naq chixjunil li moko tiik ta sa’ li yu’am a’in naru chi tuqub’aak ru xb’aan lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo.”⁹ Li Jesukristo kixq’ax ru li ruchich’och’, ut kinumta sa’ xb’een chixjunil li moko tiik ta ru. Sa’ xk’ab’a’ a’an, naru taawanq xtuqtuukil qach’ool sa’ li ruchich’och’ a’in ut taasaho’q sa’ qach’ool.¹⁰ Wi naqakanab’ chixb’aanunkil, li Jesukristo taarosob’tesi chixjunil li k’a’ru moko tiik ta naqak’ul choq’ re li qachaab’ilal.¹¹ Ink’a’ ka’ajwi’ tixk’ojob’ qach’ool ut tixsutq’isi chaq li k’a’ru sachso chiqu;¹² taaroksi b’an li k’a’ru ink’a’ tiik xqak’ul re qusilankil. Naq naqaj xnawb’al chan ru ut jo’q’e aajel ru naq taqak’e reetal ut taqapaab’, jo’ kixb’aanu laj Alma naq “maak’a’ na’ajman wi’, xb’aan naq li Dios nanawok re chixjunil li k’a’aq re ru a’in, ut tz’aqalin rik’in xnawb’al naq jo’ka’in taawanq.”¹³

Naru naqab’ay toj moqon li qapatz’om chirix chan ru ut jo’q’e ut taqayal qaq’e chixpaab’ankil li Jesukristo, naq a’an wan xwankil chixtuqub’ankil ru chixjunil, ut naq naraj ajwi’ xb’aanunkil.¹⁴ Wi naxik qach’ool chirix xnawb’al chan ru malaj jo’q’e maak’a’ na’ok wi’, ut yal chi nach’ yooko chi ilok.¹⁵

Naq yooko chixnimob’resinkil li qapaab’aal chirix li Jesukristo, aajel ajwi’ ru naq taqayal qaq’e chi wank jo’ chanru a’an. Rik’in a’an, taqatoq’ob’aheb’ ru li qas qiitz’in, ut taqayal qaq’e chirisinkil li k’a’ru moko tiik ta li naqil naq yookeb’ chixk’ulb’al;¹⁶ naru naqayal qaq’e re naq tiikaq ru li k’a’ru naqab’aanu laa’o. Li Qaawa’ kixye naq “tento naq kʼeebʼilaq qib’ chi anchal qachʼool saʼ jun chaabʼil kʼanjel, ut taqabʼaanu kʼiila kʼaʼaq re ru chi yal ajbʼil qabʼaan, ut taqakʼe chi uxliik naabʼal li tiikilal.”¹⁷

Jun winq li k’eeb’il rib’ chi anchal xch’ool sa’ xq’axb’al ru li k’a’ru moko tiik ta a’an li licenciado Bryan Stevenson. Lix k’anjel a’an sa’ li tenamit Estados Unidos a’an aatinak choq’ reheb’ li ani jitb’ileb’ chi moko tiik ta, xk’osb’al ru li tojb’a-maak k’eeb’il sa’ xb’eeneb’, ut xkolb’al rix lix k’ulub’ileb’. Sa’ jun kutan li qawa’ Stevenson ki’aatinaq chirix jun winq li xteneb’aak li kamk sa’ xb’een sa’ xk’ab’a’ jun li kamsink li ink’a’ xb’aanu. Li qawa’ Stevenson xtz’aama chiru jun li iglees sa’ li tenamit wan wi’ li winq a’an naq te’xk’e xtenq’ankil, us ta ink’a’ nawulak li winq sa’ li iglees a’an, ut xik’ ilb’il xb’aan naq na’no aran naq a’an xmux lix sumlajik.

Re te’xtaw ru li ch’utam a’an k’a’ru li aajel ru, li qawa’ Stevenson kiraatinaheb’ chirix li esil chirix li ixq aj muxul sumsu li kik’ame’ chiru li Jesus. Eb’ laj jitol re li ixq ke’raj raj xkutinkil chi pek, a’ut li Jesus kixye, “Ani eere laa’ex maak’a’ xmaak, a’an xkutaq li xb’een pek.”¹⁸ Ut xkoheb’ laj jitonel. Li Jesus ink’a’ kixk’e tojb’a-maak sa’ xb’een li ixq, kixye b’an re naq ink’a’ chik taamaakob’q.¹⁹

Chirix xyeeb’al li esil a’in, li qawa’ Stephenson kixye naq sa’ xk’ab’a’ li nimank-ib’, li xiw, ut li josq’il, toj reetal eb’ laj Kristiano neke’xkuti chi pek li ani neke’tichk’ok. Toja’ naq kixye, “Ink’a’ naru naqakanab’ chi uxmank a’an,” ut kixye reheb’ li wankeb’ sa’ li ch’utam naq te’wanq choq’ “aj ramol pek.”²⁰ Ex was wiitz’in, li xb’een yokb’ sa’ xtoq’ob’ankileb’ ru li qas qiitz’in a’an naq ink’a’ taqakutiheb’ chi pek. Li xkab’ yokb’, a’an xramb’aleb’ li pek kutb’il xb’aaneb’ jalan.

Jun reheb’ li yalok-ix naqak’ul sa’ li yu’am a’in, a’an k’a’ru naqab’aanu chirix li chaab’ilal ut li ch’a’ajkilal. Ink’a’ taaraqmanq aatin chiqix a’ yaal li k’a’ru naqaye, a’ yaal b’an li k’a’ru naqab’aanu reheb’ li wankeb’ sa’ ch’a’ajkilal ut chi rahob’tesinb’il.²¹ Jo’ aj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan, naqasik’ xtaaqenkil li kixb’aanu li Kolonel, ut nume’k yalaq b’ar chixb’aanunkil li us.²² Naqak’ut li qarahom choq’ reheb’ li qas qiitz’in rik’in k’anjelak re xkolb’al rix lix k’ulub’ileb’ chixjunileb’ li ralal xk’ajol li qaChoxahil Yuwa’.

Rik’in xk’ihal li chaab’ilal xqak’ul laa’o ut li ch’a’ajkilal xe’xk’ul eb’ a’an, us xk’oxlankil a’in sa’ qach’ool. Naq laj Jwan kixk’e reetal k’a’ut naq li xAna xk’ul li b’aqlaq ch’iich’, kiniman xna’leb’. Naq li xRut kixk’e reetal k’a’ut naq lix na’ kixloq’ li ak’ xaab’ choq’ re li riitz’in, kiniman ajwi’ xna’leb’. Ut rik’in xyalb’al qaq’e chirilb’al li k’a’aq re ru jo’ chanru naq wan sa’ li junelik q’e kutan naru taqataw qana’leb’. Naq noko’ok jo’ chanru li Kolonel, k’a’jo’ wi’chik nokotoq’ob’ank-u, nokotawok-u, ut nokorahok.

Anajwan ninsutq’i rik’in lix patz’om li winq aran Kigali, li kiraho’ xch’ool chirix naq moko tiik ta li nimla kamsink li ki’uxman aran Rwanda ut kixpatz’, “Wi ta wan jun li Dios, ma ink’a’ raj xb’aanu k’a’ruhaq re xraqb’al a’in?”

Laa’o xqanaw naq q’axal nim li rahilal ki’uxman xb’aan li nimla kamsink, ut xqak’e reetal naq ink’a’ naru naqataw ru xnimal li rahilal a’an, a’ut xqasume naq li Jesukristo wan k’a’ru kixb’aanu chirix li k’a’ru moko tiik ta,²³ us ta q’axal nim. Xqach’olob’ chiru naab’al li na’leb’ sa’ li evangelio chirix li Jesukristo ut lix Iglees li k’ojob’anb’il wi’chik.²⁴

Chirix a’an, li winq, chi ak yoo chi elk xya’al ru, kixpatz’, “Ma yaal naq wan k’a’ru naru ninb’aanu choq’ re lin na’ inyuwa’ ut li wikan li kamenaqeb’?”

“Wan ajwi’,” xqaye re. Ut xqach’olob’ chiru naq chixjunil li k’a’ru moko tiik ta sa’ li yu’am a’in taaruuq chi tuqub’amank ru xb’aan lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo, ut naq rik’in lix wankilal a’an, eb’ li junkab’al te’ruuq chi wank sa’ junajil sa’ li junelik q’e kutan.

Naq naqil k’a’ru li moko tiik ta, naru naqanajtob’resi qib’ rik’in li Dios, malaj ut naru tooxik rik’in a’an re xk’ulb’al qatenq’ankil ut qaraab’al. Jo’ jun eetalil, xb’aan li najtil pleetik ke’wan wi’ laj Nefita rik’ineb’ laj Lamanita, jalan jalanq li ke’xb’aanu li kristiaan. Laj Mormon kixk’e reetal naq “naab’al ke’kana chi kawujenaq,” a’ut wankeb’ chik “naab’al li ke’q’uno’ raameb’ xb’aaneb’ xch’a’ajkilal, jo’kan naq ke’xtuulanob’resi rib’ chiru li Dios.”²⁵

Meekanab’ naq li k’a’ru moko tiik ta texxkanab’ chi kawujenaq ut chi maak’a’ eepaab’aal chirix li Dios. Ruuchil a’an, chetz’aama chiru li Dios naq tixk’e eetenq’ankil. Cheb’antioxi li Kolonel, ut chekanab’ eerib’ chiru. Ruuchil naq texwanq chi k’a eech’ool, chekanab’ naq li Kolonel texxchaab’ilob’resi.²⁶ Kanab’omaq a’an chetenq’ankil re naq lee ch’a’ajkilal taawanq chi “sub’b’il rib’ sa’ sahil ch’oolejil chirix li Kristo.”²⁷ Chejunaji eerib’ rik’in a’an sa’ lix k’anjel re “xk’irtesinkileb’ li yot’b’ileb’ xch’ool,”²⁸ xtuqub’ankil ru li k’a’ru moko tiik ta, ut xramb’aleb’ li pek neke’kutman.²⁹

Ninch’olob’ xyaalal naq yo’yo li Kolonel. A’an naxtaw ru li k’a’ru moko tiik ta. Eb’ li k’ob’olal sa’ xsa’ li ruq’ rajlal neke’xk’e chixk’oxla anihex laa’ex ut k’a’ru li wankex wi’. A’an yoo cherilb’al sa’ chixjunil lee ch’a’ajkilal. Choq’ reheb’ li neke’chal rik’in li Kristo, taak’eemanq jun koroon re ch’ina-usal ruuchil xchahil li yaab’ak, li sahil ch’oolejil ruuchil li rahil ch’oolej, ut li b’antioxink ruuchil xluktajik li ch’oolej ut xmaak’a’il li yo’onink.³⁰ Taak’ehe’q reeqaj lee paab’aal chirix lee Choxahil Yuwa’ ut li Jesukristo chi q’axal wi’chik chiru li k’a’ru naru neketaw ru. Chixjunil li k’a’ru moko tiik ta, us ta nach’a’ajko’ qach’ool chirix, taa’osob’tesimanq choq’ re lee chaab’ilal. Ninch’olob’ xyaalal a’an sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.