2011
ʻOku Makatuʻunga ai ʻEtau Tuí
Sānuali 2011


ʻOku Makatuʻunga ai ʻEtau Tuí

Ko e fakamatala ko ʻení ko e toʻo ia mei ha lea naʻe fai ki he fānau ako ʻo e ʻApiako Ako Lao ʻa Hāvatí ʻi he ʻaho 26 Fēpueli, 2010.

ʻOku ui au ʻi heʻeku hoko ko ha ʻAposetoló ke u hoko ko ha fakamoʻoni ki he tokāteline, ngāue, mo e mafai ʻo Kalaisí ʻi māmani hono kotoa. ʻI he fatongia ko iá, ʻoku ou fakamoʻoni ai ki hono moʻoni ʻo e ngaahi makatuʻunga ko ʻeni ʻo ʻetau tuí.

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

ʻOku ʻilo ʻe kitautolu Kāingalotú ʻoku ʻikai faʻa mahino ʻetau ngaahi tokāteliné mo hotau ngaahi tefitoʻi ʻulungāanga mahuʻingá kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke tau tui tataú. Naʻe fakaʻaliʻali ʻeni ʻe Keuli C. Loaleni ʻi heʻene fakatotolo naʻe fai ʻi he puleʻangá kotoa ʻo pulusi ʻi heʻene tohi kimuí ni mai, How Americans View Mormonism. (Ko e Vakai ʻa e Kakai ʻAmeliká ki he Tui Faka-Māmongá). Ko e vahe fā ʻe tolu ʻo kinautolu naʻe fai honau saveá naʻa nau pehē ʻoku māʻolunga e tuʻunga moʻui angamaʻa ʻa hotau Siasí, pea pehē ʻe he vahe ua ʻe taha ko e kakai fai meʻa fakapulipuli mo fakamisiteli kitautolu pea ʻi ai mo ʻetau “ngaahi tui matamatakehe ʻaupito.”1 ʻI he kole ange ke nau fili ha ngaahi foʻi lea kehekehe naʻa nau pehē ʻokú ne fakamatalaʻi fakalūkufua e Kāingalotu ʻo e Siasí, naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he peseti ʻe 87 ʻa e “ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga fakafāmili mālohí, fakaʻilongaʻi ʻe he peseti ʻe 78 ʻa e “faitotonú,” pea fakaʻilongaʻi ʻe he peseti ʻe 45 ʻa e “kau muimui kui.”2

ʻI he fehuʻi ange ʻe he kau fai ʻinitaviú kia Loalení, “ ʻI he lelei taha ʻo e mahino ʻokú ke maʻú, ko e hā e tefitoʻi meʻa ʻoku taukaveʻi ʻe he tui faka-Māmongá?” ko e peseti pē ʻe 14 naʻa nau lava ʻo fakamatalaʻi ha meʻa ʻo ofiofi ki he foʻi fakakaukau ʻo hono toe fakafoki mai pe toe fokotuʻu ʻo e ʻuluaki tui faka-Kalisitiané. Ko e meʻa tatau pē, ʻi he savea fakafonua ʻe taha, naʻe fehuʻi ai kiate kinautolu naʻe fai honau saveá pe ko e hā e foʻi lea te ne fakamatalaʻi lelei taha ʻa ʻenau fakakaukau ki he tui fakalotu ʻa e Māmongá, naʻe hala ʻatā ke fokotuʻu mai ʻe ha taha e ngaahi lea pe ngaahi fakakaukau kau ki he kamataʻanga pe ko hono toe fakafoki mai ʻo e tui faka-Kalisitiané.3

Naʻe holo siʻi pē ʻeku taʻefiemālie ki he ngaahi meʻa naʻe maʻu ʻe Loalení ʻi he ngaahi meʻa kehe naʻá ne maʻu mai mo ʻilo fekauʻaki mo e kaveinga ʻo e tui fakalotú, ʻi hono fakalūkufuá ko e kakai “lotu ʻaupito” e kakai ʻAmeliká ka ʻoku nau “taʻeʻilo lahi.” Hange ko ʻení, naʻe pehē ʻe he peseti ʻe 68 ʻoku nau lotu tuʻo lahi he uike, pea pehē ʻe he peseti ʻe 44 ʻoku nau ʻalu ki he lotú ʻi he meimei uike kotoa pē. ʻI he taimi tatau pē, ko e vahe ua pē ʻe taha naʻe lava ke nau talamai ha taha ʻo e faaʻi Kosipelí, ko e tokolahí naʻe ʻikai ke nau ʻiloʻi e hingoa ʻo e ʻuluaki tohi ʻi he Tohi Tapú, pea fakakaukau e peseti ia ʻe 10 ko Soana ʻo ʻAké (Joan of Arc) ko e uaifi ia ʻo Noá.4

ʻOku lahi ʻaupito e ngaahi meʻa ʻoku kau mai ki he fuʻu mamaha lahi fau ʻoku hoko ʻo kau ki he ngaahi tefito ʻo e lotú, ka ko e taha ʻo kinautolu ko e fehiʻa pe fakataʻetaʻekuhā ʻa e ngaahi ako ʻUnivēsití ki he lēsoni fakalotú. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi kolisí mo e ngaahi ʻunivēsití ʻoku nau hoko ko e ngaahi feituʻu tauʻatāina mei he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga māʻolungá, pea ʻikai ke nau tokanga ki he ngaahi meʻa fakalotú. ʻOku tekeʻi leva ki he tafaʻakí ʻa e fānau ako mo e kakai lotu kehe ʻoku nau tui ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea ʻi he ngaahi moʻoni taʻengata taʻefeliuliuakí.

ʻOku hā ngali taʻefakapotopoto ke tau pehē fakalūkufua, ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ha ako māʻolunga ange ka tau toki fakahoko ʻa e fuʻu ngāue lahi ko ia ko hono akoʻi ʻo e ngaahi tuʻunga angamaʻá. ʻE kei hoko pē ia ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi fāmilí, ngaahi siasí, pea mo e ngaahi kolisi mo e ʻunivēsiti fakasiasí. ʻOku totonu ke tau ʻamanaki lelei kotoa atu ki ha ola lelei ʻi he fuʻu ngafa mahuʻinga pehení. ʻE lava pē ke fakaʻapē ʻa e akoʻangá ki he ngaahi fehuʻi pe ko e fē meʻa ʻoku totonú mei he meʻa ʻoku halá, ka he ʻikai lava ha sosaieti ia ʻo moʻui kapau te nau fakaʻapē ʻi he ngaahi meʻá ni.

Kuó u fili ha ngaahi foʻi moʻoni ʻe tolu ke fakamatalaʻi ko e makatuʻunga ia ʻo e tui ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí:

  1. Ko e natula ʻo e ʻOtuá, kau ai e ngāue ʻa e kau mēmipa ʻo e Toluʻi ʻOtuá mo e moʻoni ʻoku muimui mai aí ʻoku ʻi ai mo e ngaahi ʻulungāanga maʻa haohaoa ʻoku taʻefeliliuaki.

  2. Ko e taumuʻa ʻo e moʻuí.

  3. ʻOku tolu ʻa e maʻuʻanga moʻoni fekauʻaki mo e tangatá pea mo e ʻunivēsí: saienisí, ko e ngaahi folofolá, mo e maʻu fakahā hokohokó—mo e founga ʻe lava ke tau ʻilo ai kinautolú.

Ko e Natula ʻo e ʻOtuá

Ko e ʻuluaki tefitoʻi moʻoni te u lea ki ai fekauʻaki mo ʻetau tuí ko e ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea pehē ki he ngaahi moʻoni mo e tefitoʻi ʻulungāanga mahuʻinga taʻengata ʻoku ʻikai lava ke fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi founga fakasaienisi ʻo e ʻaho ní. ʻOku pau pē ʻa e fehokotaki e ngaahi fakakaukau ko ʻení. Hangē ko e kakai kehe ʻoku tui ʻOtuá, ʻoku tau fakahā ʻoku ʻi ai ʻa e tokotaha foaki fono māʻolunga taha, ko e ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá, pea ʻi ai ʻa e ngaahi ʻulungāanga maʻa haohaoa ʻoku taʻefeliliuaki. ʻOku tau fakafepakiʻi e tui ko e angamaʻá ko e meʻa fakafoʻituitui pē mo hono ngaahi tūkungá pea ʻikai ha meʻa ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻefeliliuaki ʻo e angamaʻá, ʻa ia kuo tali ia ʻo hoko ko e konga ʻo e tōʻonga ʻo e ngaahi tui fakalotu lahi ʻo e ngaahi ʻaho ní.

Kiate kitautolú, ko e moʻoni fekauʻaki mo e natula ʻo e ʻOtuá pea mo ʻetau fetuʻutaki mo Iá ʻa e kī ki he meʻa kotoa pē. Ko e meʻa mahuʻingá, ʻoku fakamavahevaheʻi kitautolu ʻe heʻetau tui ki he natula ʻo e ʻOtuá mei he ngaahi tefitoʻi tokāteline ʻa e ngaahi siasi faka-Kalisitiane lahi. ʻOku kamata peheni ʻetau Ngaahi Tefito ʻo e Tuí: “ ʻOku mau tui ki he ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá, pea ki Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí, pea ki he Laumālie Māʻoniʻoní” (veesi 1).

ʻOku tau tui tatau mo hono toenga ʻo e kakai Kalisitiané ki he Toluʻi ʻOtuá, ka kiate kitautolu ʻoku ʻuhinga kehe ia mei he meimei kotoa ʻo e kau Kalisitiané. ʻOku tau tui ʻoku sino mavahevahe ʻa e kau mēmipa ko ʻeni ʻo e Toluʻi ʻOtuá pea ko e ʻOtua ko e Tamaí ʻoku ʻikai ko ha laumālie ia ka ko ha Tangata sino nāunauʻia ʻoku ʻi ai Hono sino, pea pehē ki Hono ʻAlo kuo toetuʻú, ʻa Sīsū Kalaisi. Neongo ʻoku nau sino mavahevahe, ka ʻoku nau taha ʻi he taumuʻá. ʻOku tau tui naʻe ʻuhinga ʻa Sīsū ki he fetuʻutaki ko ʻení ki Heʻene kau ākongá ʻi he taimi naʻá Ne lotu ai ki Heʻene Tamaí ke “taha pē” ʻo hangē ko e taha ʻa Sīsū mo ʻEne Tamaí (Sione 17:11)—taha ʻi he taumuʻa kae ʻikai ʻi he sino. ʻOku mahuʻinga kiate kitautolu ʻa ʻetau tui taʻe hano tatau ko ia “ ʻoku maʻu ʻe he Tamaí ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui ʻoku ongoʻingofua tatau mo e sino ʻo e tangatá; pehē foki mo e ʻAló; ka ʻoku ʻikai maʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui, ka ko e tokotaha ia ko e Laumālie pē” (T&F 130:22). Kae hangē ko ia ʻoku fakahā mai ʻe he ngaahi ʻinitaviu ʻa Keuli Loalení, kuo teʻeki ai ke tau fakahoko lelei ʻa e tui ko ʻení ki he kakai kehé.5

ʻOku maʻu ʻetau tui ki he natula ʻo e ʻOtuá mei he meʻa ko ia ʻoku tau ui ko e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Maí, ʻa ia naʻá ne kamata hono Toe Fakafoki Mai ʻa hono kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe fekumi ʻa e tamasiʻi taʻu 14 ko ʻeni ko Siosefa Sāmitá ʻa ia naʻe ʻikai ako lelei, ke ʻiloʻi ʻa e siasi naʻe totonu ke ne kau ki aí, pea naʻá ne mamata ʻi ha meʻa-hā-mai ki ha “Tangata ʻe toko ua” naʻe ʻikai mafakamatalaʻi hona “ngingilá mo e nāunaú”. Naʻe tuhu hona tokotaha ki he tokotahá ʻo pehē, “Ko hoku ʻAlo ʻOfaʻangá ʻeni. Fanongo kiate Ia!” ” (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:17). Naʻe fakahā ʻe he ʻOtua ko e ʻAló ki he palōfita kei siʻí ni ko e “ngaahi akonaki” kotoa pē ʻa e ngaahi siasi ʻo e ʻaho ko iá “ ʻoku fakalielia ia ʻi hono ʻaó” (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:19). Naʻe fakamalaʻiaʻi ʻe he tala fakalangí ni ʻa e ngaahi tokāteliné, kae ʻikai ko e kau kumi faivelenga naʻa nau tui ki aí.

Naʻe fakahā ʻe he ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá naʻe ʻikai ke moʻoni e ngaahi fakakaukau ko ia naʻe mafola fekauʻaki mo e natula ʻo e ʻOtuá mo e Toluʻi ʻOtuá pea he ʻikai ke ne lava ʻo ʻave ʻa kinautolu naʻe tui ki aí ki honau ikuʻanga naʻe fie maʻu ʻe he ʻOtuá. Naʻe fakahā ʻe he ngaahi folofola fakaonopooni kuo taumalingi mai ai ʻa e mahuʻinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení pea naʻe foaki mai ai e Tohi ʻa Molomoná kiate kitautolu. Ko e tohi folofola foʻou ko ʻení ko ha fakamoʻoni ia hono ua ʻo Sīsū Kalaisi. ʻOkú ne fakapapauʻi mai ʻa e ngaahi kikite mo e ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú ki he natula mo e misiona ʻo Kalaisí. ʻOku toe lahi ange ai ʻetau mahino kau ki Heʻene ongoongoleleí mo ʻEne ngaahi akonakí lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní. ʻOkú ne ʻomai foki mo ha ngaahi akonaki lahi mo e fakatātā ʻo e ngaahi fakahā te tau ala ʻiloʻi ai e moʻoni ʻo e ngaahi meʻá ni.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi akonaki ko ʻení ʻa ʻetau fakamoʻoni kia Kalaisí. ʻOku ʻikai ke tau fakavaʻe ʻi he poto fakamāmaní pe ko e ngaahi fakakaukau ʻa e tangatá—neongo pe ko e hā e talatukufakaholó mo hono fakaʻapaʻapaʻí. ʻOku fakatefito ʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi he ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá ki Heʻene kau palōfitá pea mo kitautolu fakafoʻituituí.

Ko e hā e meʻa ʻoku ʻai ʻe heʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ke tau hanga ʻo fakapapauʻí? Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo Tofu pē Taha Naʻe Fakatupu ʻo e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá. Ko ia ʻa e Tupuʻangá. Ko Ia ʻetau faiakó ʻo fakafou ʻi Heʻene ngāue fakafaifekau taʻefakatataua ʻi he māmaní. Koeʻuhí ko ʻEne Toetuʻú, ʻe fokotuʻu mei he maté ʻa kinautolu kotoa pē naʻe moʻui ʻi he māmaní. Ko e Fakamoʻuí Ia, ko ʻEne feilaulau fakaleleí ʻokú ne fakaava ʻa e matapaá kiate kitautolu ke fakamolemoleʻi ai ʻetau ngaahi angahala fakatāutahá kae lava ke tau maʻa ke tau toe foki ki he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá. Ko e tefitoʻi pōpoaki ʻeni ʻa e kau palōfita ʻo e kuonga kotoa pē. Naʻe fakahā ʻe Siosefa Sāmita ʻa e moʻoni maʻongoʻongá ni ʻi heʻetau tefito ʻo e tui hono tolú: “ ʻOku mau tui ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.’

ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau fakamoʻoni fakataha mo e palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko e Tuʻi ko Penisimaní “ ʻe ʻikai tuku mai mo ha toe hingoa kehe pe hala pe founga ʻa ia ʻe lava ʻo hoko ai ʻa e fakamoʻuí ki he fānau ʻa e tangatá, kae fou pea ngata pē ʻi he huafa ʻo Kalaisi, ko e ʻEiki Māfimafí” (Mōsaia 3:17).

Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa Kalaisi toko taha pē ko e halá? Naʻe lava fēfē ke Ne maumauʻi e ngaahi haʻi ʻo e maté? Naʻe lava fēfē ke Ne toʻo kiate Ia ʻa e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá? ʻE lava ke fakamaʻa fēfē ʻa kitautolu ʻuli mo angahalaʻiá pea ke toetuʻu hotau sinó koeʻuhí ko ʻEne Fakaleleí? Ko e ngaahi meʻa fakamisiteli ʻeni ia ʻoku ʻikai mahino kakato kiate au. Kiate au ʻoku taʻemakupusi ʻe hoku ʻatamaí ʻa e mana ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ka kuo fakamoʻoniʻi kiate au ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa hono moʻoní, pea ʻoku ou fiefia ʻoku lava ke u fakaʻaongaʻi ʻeku moʻuí ʻi hono malanga ʻaki iá.

2. Ko e Taumuʻa ʻo e Moʻui Fakamatelié

Ko ʻeku tefitoʻi makatuʻunga hono uá ʻoku fekauʻaki ia mo e taumuʻa ʻo e moʻui ʻi he māmaní. ʻOku hoko mai ʻeni mei he mahino ʻoku tau maʻu ki he ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá pea fekauʻaki mo hotau ikuʻangá ʻi heʻetau hoko ko ʻEne fānaú. ʻOku kamata ʻaki ʻetau tokāteliné ʻa ʻetau ʻilo fakapapau naʻa tau moʻui ko ha ngaahi laumālie kimuʻa pea tau haʻu ki he māmaní. ʻOkú ne fakapapauʻi mai ʻoku ʻi ai ha taumuʻa ʻo e moʻui ko ʻeni ʻi he māmaní. Pea ʻoku akoʻi mai ai ko ʻetau holi māʻolunga tahá ke tau hoko ʻo tatau mo ʻetau mātuʻa fakalangí, ʻa ia te tau maʻu ai ʻa e mālohi ke fakatolonga ʻetau ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí ʻo aʻu ki ʻitāniti. Naʻe tuku kitautolu ʻi he māmaní ke tau maʻu ha sino fakamatelie pea—makatuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea mo e talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí—ke tau feʻunga mo e tuʻunga nāunauʻia fakasilesitialé pea mo e ngaahi fetuʻutaki ʻoku ui ko e hakeakiʻí pe moʻui taʻengatá.

Mahalo ʻoku ʻiloa totonu kitautolu ko ha Siasi ʻoku fakatefito ʻi he fāmilí, ka ko e meʻa ʻoku ʻikai mahino lelei ki he kakaí ʻoku ʻikai tāfataha pē ʻetau fakatefito ʻi he fāmilí ʻi he ngaahi fetuʻutaki fakamatelié ka ko ha tefitoʻi moʻoni taʻengata faka-ʻOtua ia. ʻI he palani lahi ʻa hotau Tupuʻanga ʻofá, ko e misiona ʻa Hono Siasí ke tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ʻa e hakeakiʻí ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, pea ʻe toki lava pē ke hoko ʻeni ʻi ha mali taʻengata ʻa ha tangata mo ha fefine (vakai, T&F 131:1–3).

Naʻe ʻikai ha puputuʻu ʻeku faʻē uitou moʻui faivelengá ʻo kau ki he natula taʻengata ʻo e fetuʻutaki fakafāmilí. Naʻá ne fakalāngilangiʻi maʻu pē ʻa e tuʻunga ʻo ʻemau tamai moʻui faivelenga ʻa ia kuo mālōloó. Naʻá ne ʻai ke mau ongoʻi ʻokú ne ʻi homau ʻapí pē. Naʻá ne talanoa ki he tolonga taʻengata ʻo ʻena mali temipalé pea mo homau ikuʻanga ke mau fakataha ko e fāmili ʻi he moʻui hoko maí. Naʻá ne faʻa fakamanatu mai kiate kimautolu ʻa e meʻa naʻe mei fie maʻu ʻe heʻemau tamaí ke mau fai kae lava ke mau feʻunga mo e talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻe lava ke mau hoko ko ha fāmili ʻo taʻengata. Naʻe ʻikai ʻaupito ha taimi te ne lau ai ko ha uitou ia, pea naʻe ʻikai pē ha taimi ne u fakakaukau ai ko ha uitou ia. Kiate au ʻi heʻeku tupu haké, naʻe ʻikai ko ha uitou ia. Naʻe ʻi ai hono husepāniti, pea naʻe ʻi ai ʻemau tamai. Ko ʻene kiʻi mavahe taimi siʻi pē.

Kuo tau fakapapauʻi ko e malí ko e konga pau ia ki hono fakakakato ʻo e palani ʻa e ʻOtuá ke fakahoko mai ʻa e fānaú ki he maama ko ʻení ʻi he founga kuó Ne finangalo ki aí pea teuteuʻi ai e kau mēmipa e fāmilí ki he moʻui taʻengatá. ʻOku maʻu ʻe he kāingalotú mei heʻenau ʻilo ki he palani ʻa e ʻOtuá ha fokotuʻutuʻu makehe ʻo kau ki he nofo-malí pea mo e fānaú. ʻOku tau vakai ki hono fāʻeleʻi mo hono tauhi ʻo e fānaú ko e konga ʻo e palani ʻa e ʻOtuá pea mo e fatongia toputapu ʻo kinautolu kuo foaki ki ai ʻa e mālohi ke nau kau ki hono fakahoko iá. ʻOku tau tui ko e ngaahi koloa mahuʻinga taha ʻi he māmaní pea ʻi he langí ko ʻetau fānaú mo hotau hakó. Pea ʻoku tau tui ʻoku pau ke tau ngāueʻi ke maʻu ha ngaahi fāmili he māmaní ʻoku ʻi ai ʻa e ʻātakai lelei taha ki he fakalakalaka mo e fiefia ʻa e fānaú—ʻa e fānau kotoa pē.

Ko e mālohi ke fakatupu ha moʻui fakamatelié, ko ha ivi hākeakiʻi ia kuo foaki ʻe he ʻOtuá ki Heʻene fānaú. Ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e ivi fakatupú ni ko e tuʻutuʻuni fakalangi ne ʻomi he ʻuluaki fekaú ke “fanafanau mo fakatokolahi” (Sēnesi 1:28). ʻOku tapui ʻe ha fekau mahuʻinga ʻe taha ʻa hono fakaʻaongaʻi halá: “ ʻOua naʻá ke tono” (ʻEkesōtosi 20:14), pea “ke mou tapu mei he feʻauakí” (1 Tesalonaika 4:3). Ko ʻetau fakamamafaʻi ʻa e fono ko ʻeni ʻo e angamaʻá ʻoku fakahā ia ʻi he mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e taumuʻa ʻo e ngaahi mālohi ʻo e ivi fakatupu ʻoku tau maʻu ke fakahoko ai e palani ʻa e ʻOtuá.

ʻOku lahi e ngaahi mālohi fakapolitikale, fakalao, mo fakasōsiale ki he ngaahi liliu ʻoku hokó ʻo fetoʻoaki ai e tuʻunga tangata mo fefiné, ʻikai ke toe fakamamafaʻi e mahuʻinga ʻo e nofo-malí pe ko hano liliu hono fakaʻuhingaʻí, pe ʻai ke tatau pē ʻa e ngaahi faikehekehe ko ia ʻi he tangatá mo e fefiné ʻoku mahuʻinga ke fakahoko ʻaki ʻa e palani ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá. ʻOku hanga ʻe he ʻilo taʻengata ʻoku tau maʻú ʻo ʻai ke tau fakafepakiʻi e ngaahi liliu peheé.

Fakaʻosí, ʻoku kau ʻi he mahino ʻoku tau maʻu ki he taumuʻa ʻo e moʻui ʻi he māmaní ha ngaahi tokāteline mahuʻinga fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko mai hili ʻa e moʻui ʻi he māmaní. ʻOku tau tui ʻo hangē pē ko e kau Kalisitiane kehé, ko ʻetau mavahe pē mei he moʻui ko ʻení, ʻoku tau ō ki hēvani (palataisi) pe ko heli. Ka kiate kitautolu ia, ʻoku fakataimi pē ʻa e vahevahe ko ʻeni ʻo e kakai māʻoniʻoní mo e kakai faiangahalá ki he ongo tafaʻaki ko ʻení lolotonga ia ʻoku tatali e ngaahi laumālie ʻo kinautolu kuo pekiá ki heʻenau toetuʻú mo e Fakamaau Fakaʻosí (vakai, ʻAlamā 40:11–14). ʻOku toe kehekehe ange ʻa e ngaahi ikuʻanga ko ia hili ʻa e Fakamaau Fakaʻosí, pea ʻoku hoko ia ko e fakamoʻoni ki he lahi ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú—kiate kinautolu hono kotoa.

ʻOku pehē fau hono lahi ʻo e ʻOfa ʻa e ʻOtuá ʻokú Ne fie maʻu ai ke talangofua ʻEne fānaú ki Heʻene ngaahi fonó he ko e talangofuá pē ʻe lava ke nau fakalakalaka ai ke aʻu ki he ikuʻanga taʻengata ʻokú Ne finangalo ke nau aʻu ki aí. Ko ia, ʻi he Fakamaau Fakaʻosí ʻe vahe ai kitautolu kotoa ki he puleʻanga ʻo e nāunau ʻoku tuʻunga tatau mo ʻetau talangofua ki Heʻene fonó. ʻI he tohi hono ua ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ki he kakai Kolinitoó, naʻá ne fakamatala ki ha meʻa-hā-mai ʻo ha tangata “naʻe ʻohake ki hono tolu ʻo e langí” (2 Kolinitō 12:2). ʻI heʻene lau kau ki he toetuʻu ʻo e maté, naʻá ne fakamatala ai ki ha “ngaahi sino” mo e ngaahi nāunau kehekehe, hangē ko e nāunau ʻo e laʻaá, māhiná, mo e ngaahi fetuʻú. Naʻá ne lau ki he ongo ʻuluaki nāunaú ʻo kau ki he “ngaahi sino fakalangi, mo e ngaahi sino fakamaama” (vakai, 1 Kolinitō 15:40–42). Kiate kitautolu, ko e moʻui taʻengata ʻi he silesitialé, ʻa ia ko e māʻolunga tahá ia, ko e nāunaú ia ʻoku ʻikai ko ha feohi fakamisiteli pē mo ha ʻotua ko ha laumālie ʻoku ʻikai ke mahino kiate kitautolu. Ka ko e moʻui taʻengatá ko ha moʻui fakafāmili ia mo ha Tamai ʻi Hēvani ʻofa pea mo ʻetau ngaahi kuí mo hotau hakó.

ʻOku mahinongofua, maʻa māmani kātoa, mohu ʻaloʻofa, pea moʻoni ʻa e tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí. Hili hono aʻusia ʻe he ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kotoa ʻo e ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻo e moʻui fakamatelié, ʻe iku ki heʻenau toetuʻu pea ō ki ha puleʻanga ʻo e nāunaú ʻoku fakaʻofoʻofa ange ia ʻi ha toe meʻa ʻe lava ke mahino ki ha tangata fakamatelie, naʻa mo e kau faiangahalá, te nau iku ʻalu pē ki ha puleʻanga fakaʻofoʻofa —neongo ʻoku siʻi hifo—hono nāunaú. ʻE hoko kotoa ʻeni koeʻuhí ko e fuʻu ʻofa lahi ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú, pea ʻoku lava ke fakahoko kotoa ʻeni koeʻuhí ko e Fakalelei mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, “ ʻa ia ʻokú ne fakaongoongoleleiʻi ʻa e Tamaí, mo fakamoʻui ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kuo ngaohi ʻe hono nimá” (T&F 76:43).

3. Ngaahi Maʻuʻanga Moʻoní

ʻOku maʻu ʻe he Kāingalotú ha tokanga makehe ki he fekumi ki he ʻiló. Ko e fakalea lelei tahá ne fai ʻe Pilikihami ʻIongí (1801–77): “[ʻOku hanga ʻe heʻetau] tui fakalotú … ʻo ueʻi [kitautolu] ke [tau] fekumi faivelenga ki he ʻiló. ʻOku ʻikai ha toe kakai ia ʻoku moʻui ʻe vēkeveke ange ke mamata, fanongo, ako, mo ʻiloʻi ʻa e moʻoní.”6

ʻI he taimi ʻe taha naʻá ne pehē ai ke tau fakalotolahiʻi hotau kāingalotú “ke nau tupulaki ʻi he ʻiló…ʻi he vaʻa kotoa pē ʻo e [akó], ʻo ʻi he ʻātí mo e saienisí, he koe poto kotoa pē, mo e aati mo e saienisi kotoa ʻi he māmaní ʻoku mei he ʻOtuá, pea naʻe fokotuʻu ia maʻá e lelei ʻa hono kakaí.”7

ʻOku tau fekumi ki he ʻiló ka ʻoku tau fakahoko ia ʻi he founga makehe koeʻuhí he ʻoku tau tui ʻoku konga ua ʻa e ʻiló: fakamatelié mo e fakalaumālié. ʻOku tau fekumi ki he ngaahi ʻilo fakamatelié ʻi he ngaahi founga fakasaienisi pea ki he ngaahi ʻilo fakalaumālié ʻi he fakahā. Ko e fakahaá ʻa e founga fetuʻutaki mai ʻa e ʻOtuá ki he tangatá—ki he kau Palōfitá pea kiate kitautolu kotoa ʻoku fekumi ki aí.

ʻOku mahino ʻaupito ko e fakahaá ko e taha ia ʻo e ngaahi ʻulungāanga ʻilonga ʻo ʻetau tuí. Naʻe tataki mo fakamāmaʻi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻe ha ngaahi fakahā hokohoko ʻi heʻene moʻuí kotoa. Ne hanga ʻe he lahi ʻo e ngaahi fakahā kiate ia naʻe pulusí, kau ai ʻa e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻo fataki ki muʻa hono uiuiʻi mahuʻinga ko e Palōfita ʻo e kuonga fakakosipeli fakamuimuitaha ko ʻení. ʻI he fakahā fakaepalōfita ko ʻení—kia Siosefa Sāmitá pea kiate kinautolu ne hoko ko e Kau Palesiteni ʻo e Siasí ʻo hokohoko mai ʻiate iá—kuo fakahā ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi moʻoni mo e ngaahi fekau ki Heʻene kau taki ko e kau palōfitá ke fakamaama ʻaki ʻa Hono kakaí pea ki hono puleʻi mo hono tataki ʻa Hono Siasí.

Ko e faʻahinga fakahā ʻeni ʻoku fakamatala ki ai ʻi he Fuakava Motuʻá ʻo akonekina ai kitautolu “ ʻe ʻikai fai ha meʻa ʻe [he ʻEiki] ko e ʻOtuá, kae taʻe fakahā ia ki heʻene kau tamaioʻeiki ko e kau palōfitá” (ʻĀmosi 3:7). Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita, “Naʻe fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he fakahā fakahangatonu, ʻo hangē ko e founga maheni ʻi he Siasi moʻoni ʻo e ʻOtuá.”8 Naʻá ne fehuʻi, “ Toʻo ʻa e Tohi ʻa Molomoná mo e Fakahaá, pea ʻe ʻi fē ʻa ʻetau tui fakalotú?” Naʻá ne tali ki ai, “ ʻE halaʻatā ha meʻa ke tau maʻu.”9

Naʻe akonaki foki ʻa Siosefa Sāmita ʻo pehē, koeʻuhí naʻe ʻikai ngata ʻa e fakahaá ʻi he kau ʻAposetolo ʻi muʻá kae kei hokohoko mai pē ʻi he ngaahi kuonga ko ʻeni ʻi onopōní, ʻe lava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ha fakahā fakatāutaha ki hono fakauluí, ki heʻene mahinó, mo hono fai ʻo ʻene ngaahi filí. Naʻá ne pehē, “Ko ha faingamālie ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá ke nau omi ki he ʻOtuá ʻo maʻu ʻa e fakahaá. … ʻOku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá; ʻoku tau maʻu kotoa ʻa e faingamālie tatau.”10

ʻOku fakamatala ʻa e Fuakava Foʻoú ki he fakahā fakatāutaha ko ʻení. Hangē ko ʻení, ʻi hono fakamoʻoniʻi ʻe Pita ʻene tui ko Sīsū ʻa e ʻAlo fakalangi ʻo e ʻOtuá, naʻe folofola ange ʻa e Fakamoʻuí, “Naʻe ʻikai fakahā ia kiate koe ʻe he kakanó mo e totó, ka ko ʻeku Tamai ʻoku ʻi he langí” (Mātiu 16:17).

ʻOku haʻu ʻa e fakahā fakatāutahá—ʻa ē ʻoku ui he taimi ʻe niʻihi ko e “ueʻi fakalaumālié”—ʻi he ngaahi founga lahi. ʻOku faʻa meimei ke haʻu ia ʻi he ngaahi lea pe ngaahi fakakaukau ʻoku hū ki he ʻatamaí ʻi hano fakamaama fakafokifā ia pe ʻi ha ngaahi ongo ke fai pe ʻoua ʻe fai ha faʻahinga meʻa. ʻOku faʻa hoko mai ia ko e tali ki ha fekumi mo e lotu fakamātoato. Naʻe akonaki ʻa Sīsū ʻo pehē, “Kole, pea ʻe foaki ia kiate kimoutolu; kumi, pea te mou ʻilo; tukituki, pea ʻe toʻo ia kiate kimoutolu” (Mātiu 7:7). ʻOku hoko mai ʻa e fakahaá ʻi he taimi ʻoku tau tauhi ai e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea tau feʻunga ai ke maʻu ʻa e takaua mo e fetuʻutaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku fifili ʻa e niʻihi pe ʻoku tali fēfē ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ha ngaahi akonaki ʻa ha palōfita ʻi onopooni ke tataki ʻaki ʻenau moʻui fakatāutahá, ʻa ia ko ha meʻa ʻeni ʻoku ʻikai faʻa hoko ʻi he ngaahi tukufakaholo fakalotu lahi. Ko ʻemau tali ki he tukuakiʻi ko ia ʻo pehē ʻoku muimui ʻa e Kāingalotú ki honau kau takí ʻi he “talangofua kuí,” ko e fakahā fakatāutaha tatau pē ko ʻení. ʻOku tau fakaʻapaʻapa ki hotau kau takí pea maʻu ʻa e ueʻi fakalaumālie fekauʻaki mo ʻenau tataki ʻo e Siasí pea mo ʻenau ngaahi akonakí. Ka ʻoku tau maʻu kotoa pē ʻa e faingamālie pea ʻoku poupouʻi kitautolu ke tau fakapapauʻi ʻenau ngaahi akonakí ʻaki ʻetau faʻa lotu ke tau fekumi mo maʻu ha fakahā fakahangatonu mei he ʻOtuá ke fakapapauʻi ʻaki ʻeni.

ʻOku tui ʻa e kakai Kalisitiane tokolahi kuo tāpuniʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi folofola kuo tātānakí (kēnoní)—ʻa e ngaahi tohi toputapu kuo tātānaki pea fakamafaiʻi ke fakaʻaongaʻi ko e folofolá—ʻi ha taimi siʻi pē mei he pekia ʻa Kalaisí pea naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha ngaahi fakahā talu mei he taimi ko iá. Naʻe akonaki mo fakatātā ʻaki ʻe Siosefa Sāmita ʻoku kei fakaava pē ʻa e ngaahi folofola kuo tātānakí.11 Ko hono moʻoní, ko e founga ʻe ua ʻoku kei fakaava ai ʻa e ngaahi folofola kuo tātānaki, pea ʻoku fakatou mahuʻinga ʻa e fakahā hokohokó ki he ongo founga ko ʻení.

ʻUluakí, naʻe akonaki ʻa Siosefa Sāmita ʻo pehē ʻe tataki ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne fānaú ʻaki hano foaki mai ha ngaahi fakalahi foʻou ki he ngaahi folofola kuo tātānakí. Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakalahi ia ki ai. Pea pehē ki he ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Mataʻitofe Mahuʻingá. ʻOku fie maʻu ke kei ʻi ai ha fakahā hokohoko ke tau maʻu ai ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke mahino kiate kitautolú pea ke tau fakahoko ia ʻi hotau taimi pē ʻo kitautolu mo e ngaahi tūkunga ʻoku tau ʻi aí.

Uá, ʻoku fakaava ʻe he fakahā hokohokó ʻa e ngaahi folofola kuo tātānakí (kēnoní) ʻi he fekumi ʻa kinautolu ʻoku lau folofolá, ʻi he mālohiʻ o e Laumālie Māʻoniʻoní, ki ha ngaahi ʻuhinga fakafolofola foʻou pea mo ha fakahinohino ki honau ngaahi tūkunga fakatāutahá. Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paula ʻo pehē “ ʻOku foaki mai ʻa e Tohi Tapu kotoa pē ʻi he fakamānava ʻa e ʻOtuá” (2 Tīmote 3:16; vakai foki, 2 Pita 1:21) pea “ ʻoku ʻikai ha tangata ʻokú ne ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá [tuku kehe ʻo ka ʻokú ne maʻu] e Laumālie ʻo e ʻOtuá” (1 Kolinitō 2:11; vakai, futinouti c, mei he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá). ʻOku ʻuhinga ʻeni, ʻoku tau fie maʻu ʻa e ueʻi fakatāutaha mei he Laumālie ʻo e ʻEikí ke ne fakamaama hotau ʻatamaí kae lava ke mahino ʻa e folofolá kiate kitautolu. Ko ia ai, ʻoku tau poupouʻi hotau kāingalotú ke nau ako e folofolá pea fekumi ʻi he faʻa lotu ke maʻu e ueʻi ʻa e Laumālié ke nau ʻiloʻi honau ngaahi ʻuhingá ʻiate kinautolu pē. Ko e ʻilo taupotu tahá ʻoku maʻu ia ʻi he fakahā fakatāutaha ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.

Naʻe akonaki ʻa Sīsū, “Te mou ʻilo ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi fuá” (Mātiu 7:20). Kiate au, ki ha kakai tui tokolahi, pea ki ha niʻihi tokolahi ʻoku nau mamata ki ai, ʻoku lelei ʻa hono ngaahi fuá—lelei ki he kāingalotú, lelei ki honau ngaahi fāmilí, lelei ki honau ngaahi koló, pea lelei ki honau ngaahi puleʻangá. ʻOku fakamoʻoni ki hono moʻoní ʻa e ngaahi nāunau mo e ngaahi tokoni feʻunga mo e paʻanga ʻe lauimiliona ʻoku foaki fakalongolongo mo lotoʻaki ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní mo hono kāingalotú ke tokoni ki he ngaahi faingataʻa ʻoku hoko hangē ko e mofuike ʻi Haití ʻi Sānuali ʻo e 2010.

ʻI heʻeku hoko ko e ʻAposetoló, ʻoku uiuiʻi au ko ha fakamoʻoni ki he tokāteline, ngāue, mo e mafai ʻo Kalaisí ʻi māmani hono kotoa. ʻI he fatongia ko iá ʻoku ou fakamoʻoni ai ki hono moʻoni ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻo ʻetau tuí.

Ke maʻu kakato ʻa e leá ʻi he lea faka-Pilitāniá, hū ki he www.lds.org/fundamental-premises-of-our-faith.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Gary C. Lawrence, How Americans View Mormonism (2008), 32.

  2. How Americans View Mormonism, 34.

  3. Vakai, How Americans View Mormonism, 42.

  4. Vakai, How Americans View Mormonism, 40.

  5. Vakai, How Americans View Mormonism, 49.

  6. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi (1997), 225–27.

  7. Ngaahi Akonaki: Pilikihami ʻIongi, 227.

  8. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 224.

  9. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 224.

  10. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 150.

  11. Vakai, Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 239–46, 305–6.

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Craig Dimond © IRI; konga naʻe toʻo mei heKo Kalaisi mo e Tamasiʻí, tā ʻe Carl Heinrich Bloch, ʻoua naʻa hiki hano tatau

Ko e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí, tā ʻe Gary L. Kapp, ʻoua naʻa hiki hano tatau

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Laureni Fochetto.

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Ruth Sipus