2009
Lotu ʻi he ʻApasia
Tīsema 2009


Lotu ʻi he ʻApasia

ʻOku kau ʻi he ʻapasiá ha ngaahi meʻa lahi ʻo mahulu ange ia ʻi he ʻikai longoaʻá. ʻOku kau ʻi he ʻapasia moʻoni ʻo e lotó ʻa e fakafanongó, fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá, pea mo e ongoʻi fakaʻapaʻapá, ʻofá, mo e fakalāngilangiʻi ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
Elder Robert C. Oaks

ʻOku hanga ʻe he faleʻi ʻa Palesiteni Tēvita O. Makeí (1873–1970) ʻo fokotuʻu ʻa e tefito ʻo e ʻapasiá ki ha tuʻunga mahino: “[Ko e ʻapasiá ko e fakaʻapaʻapa lahi ia ʻoku tuifio mo e ʻofá].”1 ʻOku toe fakalahi ʻa e fakakaukau ko ʻení ʻe he fakalea ʻo e foʻi hiva mei he Tohi Hiva ʻa e Fānaú:

[Ko e ʻapasiá ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he tangutu fakalongolongó:]

[Ko e fakakaukau ia ki he Tamai ʻi ʻolungá,]

[Ko ha ongo ʻoku ou maʻu ʻi he taimi ʻoku ou fakakaukau ai ki heʻene ngaahi tāpuakí.]

[ʻOku ou ʻapasia, he ko e ʻapasiá ko e ʻofa.]2

Ko e tefitoʻi lea ʻoku faʻa maʻu ʻi he ngaahi folofolá fekauʻaki mo e ʻapasiá ko e fakaʻapaʻapa, ʻofa, mo e fakaʻeiʻeiki. Ko hono ngāue ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga ko ʻení, ʻoku tau lava ai ʻo mamata ki hono fakafōtunga mai ʻo e ngāue ʻo e lotó, kae ʻikai koe fakamatala ngutu pē taʻe fai ha meʻá.

Ko e ʻapasiá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e lotú. Naʻe fakahinohino mai ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻo pehē:

“[ʻOku faʻa kau ʻi he lotú ʻa e ngaahi tōʻongá, ka ko e lotu moʻoní ʻoku kau maʻu ai pē ha faʻahinga tūkunga ʻo e ʻatamaí].

“[ʻOku fakatupu ʻe he loto ke lotú ʻa e ngaahi ongo loloto ʻo e mateakí, ʻofá, mo e ʻaʻapá. ʻOku fakatahaʻi ʻe he lotú ʻa e ʻofá mo e ʻapasiá ʻi ha tuʻunga ʻo e līʻoa ʻokú ne tohoakiʻi ai hotau laumālié ke ofi ange ki he ʻOtuá.]”3

Ko hono moʻoní ko e tefitoʻi taumuʻa ʻo e hū ki ha fale ʻo e lotú ke ʻunu ʻo ofi ange ai ki he ʻOtuá.

Ko e taimi ʻoku tau ako ki he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí pea mo maʻu ha loto houngaʻia ki hono ʻaonga kāfakafa—fakamatelie mo taʻengata—ʻo ʻEne Fakalelei ki heʻetau moʻuí, ʻoku fakanatula pē ʻetau ongoʻi ʻa e ongoʻi fakaʻapaʻapa, ʻofa, mo e ʻaʻapá. ʻOku muimui mai leva ʻa e talangofua ki he ongoongoleleí mo e ngāue tokoni faka-Kalisitiané ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi totonu ai ʻa e ngaahi ongo ko ʻení. Ka ʻikai ʻa e ʻapasiá, he ʻikai leva ke kakato hono fakahaaʻi ʻo e fakaʻapaʻapá, ʻofá, mo e ʻaʻapá.

ʻI heʻetau fakatupulaki ko ia e ʻapasia kia Sīsū Kalaisí, ʻoku tau malava lelei ange ai ke fakatatau ʻetau moʻuí ki Heʻene sīpinga haohaoá. ʻOku ʻi ai ha ngaahi konga ʻo e faʻahinga ʻapasia peheé: ko ha tui ʻokú Ne moʻui, falala ki Heʻene ngaahi tāpuaki kuo ʻosi talaʻofá, mo talangofua ki he ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. Ka ko e taha ʻo e ngaahi konga mahuʻinga tahá ko e ongo ʻi hotau lotó—e fakaʻapaʻapa, ʻofa, mo e ʻaʻapa ko ia ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e ʻOtuá. Ko kitautolu ko ia ʻoku tau fakaʻapaʻapa, ʻofa, mo ʻaʻapa ki he ʻEikí, he ʻikai ke tau teitei takuanoa Hono huafá pea he ʻikai ke tau ongoʻi fiemālie ʻi hano tukuhifo pe hua noaʻia ʻaki Ia. Ka ʻoku tau fakahīkihikiʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ʻetau Tamai Hēvaní pea mo Ia ʻoku tau hū ki ai ko hotau ʻEiki mo hotau Fakamoʻuí.

ʻOku ʻomi ʻe he ʻEikí ha fakahinohino mahino fekauʻaki mo ʻEne fie maʻu e fakaʻapaʻapá ʻi he Levitiko 19:30, ʻa ia ʻokú Ne folofola ai, “Te mou tauhi hoku ngaahi sāpaté, ʻo fakaʻapaʻapa ki hoku fale tapú: Ko au ko [e ʻEikí].” Ko e fakaʻapaʻapa ʻoku tau fai ki Hono ngaahi temipalé mo e ngaahi falelotú ko e fakafōtunga ia ʻo e ʻapasia ʻoku ʻi hotau lotó kiate Iá. Ko e tuʻunga ʻo ʻetau fakaʻapaʻapa, ʻofa mo ʻetau ʻaʻapa ki he ʻEikí ʻoku hāsino tonu ia ʻi heʻetau ʻapasiá, ʻo hangē ko ʻene hā ʻi heʻetau fakakaukaú pea mo hotau ʻulungaānga leleí.

Ngaahi Tāpuaki ʻo e ʻApasiá

Naʻe ʻomi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ʻilo mahuʻinga ʻi heʻene lotu fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní he 1836. Naʻe lotu ʻa Siosefa ke lava ʻo foki mai ʻa kinautolu kuo fakatomalá pea mo “fakafoki ʻa kinautolu ki he ngaahi tāpuaki kuó ke tuʻutuʻuni ke lilingi hifo kiate kinautolu ʻe ʻapasia ki hoʻo ʻafió ʻi he falé” (T&F 109:21). ʻOku fakaeʻa mai ʻe he lotu ʻa e Palōfitá ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻeni ʻo e ʻapasiá: ʻa e lea ʻo e potó, kakato ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻofaʻi ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, mālohi ʻo e ʻOtuá, mo e fakamolemoleʻi ʻo e angahalá (vakai ki he ngaahi veesi, 14, 15, 21, 22, 34). Ko hono moʻoní, ʻoku lahi fau e totongi ʻo e ʻapasiá!

Ko e lahi taha ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tau lave ki ai ʻi he Siasí fekauʻaki mo e ʻapasiá ʻoku meimei ke nofotaha pē ia ʻi he fakalongolongo he ngaahi feituʻu ʻo e lotú, ʻo fakamamafaʻi makehe ʻa e fānaú ke nau fakalongolongo. Ko hono moʻoní, ko e fakalongolongó ko ha kī ia ki he ʻapasiá, ka ko hono kakató, mo e ʻuhinga kānokato ʻo e foʻi fakakaukau ʻo e ʻapasiá ʻoku mahulu ange ʻa e ngaahi meʻa ia ʻoku kau ki aí, ʻi he taʻofi pē ʻo e longoaʻá mo e vātaú. ʻOku ʻikai ke tatau maʻu pē ʻa e fakalongolongó ia mo e ʻapasiá.

ʻOku hoko ʻa hotau ngaahi fale lotú ko e meʻa muʻomuʻa taha ki aí ʻenau hoko ko e fale ʻo e lotú, pea ʻoku totonu ke tau lava ai ʻo tangutu fakalongolongo he lolotonga ʻo e fasi teuteú pea mo fakalaulauloto ki hono fakaʻofoʻofa ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí, teuteuʻi hotau lotó mo ʻetau fakakaukaú ki he sākalamēnití, pea mo fakakaukauloto ki hono fakaʻeiʻeiki ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo e fakaʻofoʻofa ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Ko e fē ha potu ʻe toe lelei ange ke fakakaukauʻi ai ha faʻahinga meʻa toputapu mo mamafa pehē? ʻE fakanatula pē ke haʻu fakataha ʻetau ngaahi fakafōtunga ʻo ʻetau lotú mo ha loto ʻoku ʻapasia.

Ko e faʻahinga faingamālie lotu peheé ʻoku mahuʻinga ia ki hono fakamālohia ʻetau tuí pea ʻe lava ʻo hoko ko ha founga ke tafe mai ai ʻa e laumālie ʻo e fakamoʻoní mo e fakahaá ki hotau laumālié. Naʻe fakamahinoʻi lelei kiate au ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi ha ʻaho Sāpate ʻe taha lolotonga haʻaku tangutu ʻi he fasi teuteú ʻi ha houalotu sākalamēniti. Naʻá ku feinga mo hoku uaifí ke maʻu ha fakahinohino fakalaumālie fekauʻaki mo ha fehuʻi ʻi heʻema moʻuí. Meʻamālié, ne hoko mai ʻa e talí ʻi ha foʻi himi he fasi teuteu naʻe filí. Naʻe fakamahino moʻoni ʻe he Laumālié, ʻi he fasi mālie ko ʻení, ʻa e founga totonu kiate kimauá. Kae pangó, ki muʻa pea ʻosi ʻa e foʻi himí, ne maleʻei mai ha taha naʻe tangutu ofi mai ʻo kamata ke fakatalanoa mai kiate au, pea mahuʻi leva ʻa e Laumālié ia he taimi ko iá. Naʻe motuhi ʻa e koloa lelei ʻo e fakahaá ʻe he ʻikai ke ʻi ai ha ʻapasiá.

Naʻá ku maʻu mei he meʻa ko ʻeni ne hokó ha fakahoungaʻi makehe ʻo e toputapu ʻo e mōmēniti fakalongolongo ʻo e fasi teuteú. Naʻe fakamahino ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka, ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻene pehē, “[ʻOku feʻunga moʻoni ʻa e taʻe ʻapasiá mo e ngaahi taumuʻa ʻa e filí ʻi heʻene tāpuniʻi ʻa e halanga pelepelengesi ʻo e fakahaá ki he ʻatamaí mo e laumālié fakatouʻosi.]”4

Fuatautau ʻo e ʻApasiá

ʻOku ʻikai faingataʻa hono fuatautau ʻo e tuʻunga ʻoku ʻi ai e ʻapasiá. ʻOku totonu ke tau akoʻi ʻetau fakakaukaú ke ʻoua ʻe tākakau holo ʻi he ngaahi meʻa angamaheni ʻo e māmaní ʻi he taimi mo e potu ʻo e ʻapasiá, kae tuku ke fakakaukau pē ki he ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá: ki he nāunauʻia ʻo e Fakaleleí, ngaahi fāmili taʻengatá, ki hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí mo hono kakató. ʻE kau ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻeni ʻo e ʻapasiá hano akoʻi hotau ʻulungāangá ke ne fakafōtunga atu ʻa e loto fakaʻapaʻapá, ʻofá, mo e ʻaʻapá. ʻE kau ai ʻa e teuteu molumalu ʻi hotau vala lelei tahá, fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ākenga ʻo e kuongá ʻoku fuʻu ʻainoaʻiá, pea fakaʻehiʻehi mei he talanoa leʻo lahí mo e tōʻonga fakatupu moveuveu ʻi he fale ʻo e Siasí. Pea ko e taimi ʻoku tau ʻi falelotu aí, ʻoku totonu ke tau feinga ke toe kiʻi “fakalongolongo” ange, ʻo tautautefito ʻi he lolotonga hono fakahoko ʻo e sākalamēnití.

ʻE hanga ʻe haʻatau holi ki he ʻulungāanga ʻapasiá ʻo ueʻi kitautolu ke tau palani tokamuʻa kapau ʻoku tau fakakaukau te tau mavahe mei he lotú ʻi ha faʻahinga ʻuhinga pea tau tangutu leva ʻi mui ʻo ofi ki he hūʻanga ki tuʻá koeʻuhí ke tau lava ʻo mavahe fakalongolongo pē. Ko e mavahe ko ia he lolotonga ʻo ha houalotú, tautautefito he lolotonga ʻo ha lea pe fakamatala, ʻoku fakahohaʻa ia ki he taha leá pea mo kinautolu ʻoku tangutu ofi atú. ʻOku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga fengaʻunuʻaki peheé, ko ʻetau fakaʻapaʻapa ia ki he kakai kehé pea pehē ki he ʻEikí.

ʻOku tau faʻa fakafuofuaʻi e ʻapasia ʻi ha fakatahaʻanga mei he ʻulungāanga ʻo e fānau ʻoku ʻi aí. ʻOku moʻoni, ʻe lava ke hoko ʻa e fānau kei īkí ko ha palopalema makehe ʻi he ʻapasiá. Ka ko e fuofua lao fekauʻaki mo e fānaú ke ʻomi kinautolu! ʻE lava pē ke akoʻi kinautolu, ʻe lava pē ke ʻave kinautolu ki tuʻa, pea ʻe lava ke toe fakafoki mai kinautolu ki he fakatahaʻangá. Pea ʻi he faiakó, ʻoku lelei ange ke fakasiʻisiʻi ʻa e lahi ʻo e ngaahi meʻa fakafaiako ʻoku ʻomai ki he lotú, hangē ko e ngaahi meʻavaʻingá mo e meʻakaí. ʻOku tāpuekina lahi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻaki ha fānau mo ha toʻu tupu tokolahi, pea ʻoku totonu ke tau fakamālō ai. Ko e kahaʻu kinautolu ʻo e Siasí.

Ko e ʻapasia ongoʻi lotó, ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e lotu ki heʻetau Tamai Hēvaní mo e ʻEikí. ʻI he ngaahi ʻekitivitī mo e ngaahi fakakaukau kotoa heʻetau moʻui fakaʻahó, ʻofa te tau fakaʻehiʻehi mei he meʻa ko ē ʻokú ne fakahoʻata mai ʻa e taʻe-ʻapasia kiate Kinauá. ʻI heʻetau ngaahi ʻekitivitī lotú kotoa, ʻofa te tau feinga ke fakalahi mo fakaleleiʻi ʻetau ongoʻi fakaʻapaʻapá, ʻofá, mo e ʻaʻapa ki heʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Ko e ngaahi ongo ko ʻení ko ha fakaʻilonga ia ʻo e ʻulungāanga faka-Kalaisi moʻoní. ◼

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. David O. McKay, ʻi he Conference Report, Apr. 1967, 86.

  2. “ ʻApasia ko e ʻOfá,” Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 12.

  3. Dallin H. Oaks, Loto Maʻá (1988), 125.

  4. Boyd K. Packer, “Reverence Invites Revelation,” Ensign, Nov. 1991, 22.

Tā fakatātaaʻi ʻe Cary Henrie