2013
Ko Hono Fakapalanisiʻi ʻo e Moʻoní mo e Kātakí
Fēpueli 2013


Ko hono Fakapalanisiʻiʻo e Moʻoní & KĀTAKÍ

Mei ha faeasaiti ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí naʻe fai he ʻaho 11 ʻo Sepitema 2011. Ke maʻu kakato ʻi he lea faka-Pilitāniá, ʻalu ki he mormonnewsroom.org/article/-truth-and-tolerance-elder-dallin-h-oaks.

ʻĪmisi
ʻEletā Dallin H. Oaks

Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi fehuʻi mahuʻinga ʻo e moʻui fakamatelié ʻoku fekauʻaki ia mo e ʻi ai pea mo e natula ʻo e moʻoní. Naʻe fakahā ʻe Sīsū ki he kōvana Loma ko Pailató naʻe haʻu ki he māmaní ke “fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoní.” Naʻe tali ʻe he tokotaha taʻe tuí ni, “Ko e hā ʻa e moʻoni?” (Sione 18:38). Naʻe fakahā ki muʻa ai ʻe he Fakamoʻuí, “Ko au ko e halá, mo e moʻoní, pea mo e moʻuí” (Sione 14:6). ʻI he fakahā ʻo onopōní, naʻá Ne fakahā ai, “Ko e moʻoní ʻa e ʻilo ʻo e ngaahi meʻá ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí” (T&F 93:24).

ʻOku tau tui ki he moʻoni tuʻuloá, kau ai ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo e tonu mo e hala naʻe fokotuʻu ʻe Heʻene ngaahi fekaú. ʻOku tau ʻilo ʻoku mahuʻinga ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo e ʻi ai ʻa e moʻoni tuʻuloá ki he moʻui he māmaní, tatau ai pē pe ʻoku fai ha tui ki ai pe ʻikai. ʻOku tau toe ʻilo foki ʻoku ʻi ai ʻa e koví pea ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku mātuʻaki mahino ngofua, mataʻāʻā, pea mo taʻengata ʻa ʻenau halá.

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he ngaahi fakamatala fakalelea-loto ʻo e lahi ʻa e kaihaʻá mo e loí ʻi hotau ngaahi sōsaieti sivilaisé ʻoku ʻi ai ha tōnounou fakamōlale ʻoku siʻi ai ke ʻilo ʻe ha tokolahi ʻa e tonú mo e halá. Kuo fakatupu ʻe he hakeʻuta ʻo e fakamoveuveú, kaihaʻá, mo e kākaá ke fifili ai ha tokolahi pe kuo mole ʻiate kitautolu ʻa e fakavaʻe totonu ne maʻu ʻe he ngaahi fonua ʻo e Hihifó mei honau tukufakaholo faka-Kalisitiane faka-Siú.1

ʻOku sai ke fai ha hohaʻa ki hotau fakavaʻe totonú. ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku fakaʻau ke tokolahi ange ai ha kakai tuʻunga māʻolunga ʻoku nau akoʻi mo fakafōtungaʻi ha tui ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tonu pe hala ia ʻoku tuʻuloa—pea ko e mafai mo e ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē ʻo e ʻulungāngá ko ha ngaahi fili pē naʻe fai ʻe he tangatá ʻe lava ke nau lakasi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku aʻu ʻo fehuʻia ʻe ha tokolahi pe ʻoku ʻi ai koā ha ʻOtua.

Ko e fakakaukau fakapoto ʻo e tonu ʻo fakatatau mo e kakaí, ʻa ia ʻokú ne fokotuʻu mai ʻoku tauʻatāina ʻa e tokotaha takitaha ke fili pē maʻana ʻa e meʻa ʻoku tonu mo halá, kuo fakaʻau ke hoko ko e tui teʻeki fakamoʻoniʻi ʻi ha tokolahi ʻi he ʻIunaiteti Siteití mo ha ngaahi fonua Hihifo ʻe niʻihi. ʻI he tuʻunga taupotu tahá, ko e ngaahi tōʻonga kovi naʻe faʻa siʻi ʻene hokó mo fufuuʻi hangē ha hangatāmakí kuo fakalaoʻi he taimí ni mo fakahāhā ʻo hangē ha fuká. ‘I hono fakalotoʻi ʻe he fakakaukau fakapoto ko ʻení, kuo ʻāvea ai ha tokolahi ʻo e toʻu tangata kei tupu haké ʻi he ngaahi meʻa fakahōhōlotó, ponokalafí, taʻe faitotonú, lea taʻefeʻungá, vala mahaʻihaʻí, tā-tataú mo e tui e ngaahi konga ʻo e sinó, pea mo e fakahōhōloto fakasekisuale palakuú.

ʻOku akoʻi ʻe ha kau taki lotu tokolahi ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá he ko e faʻu fono taupotú ia, ʻa ia ʻi heʻene tuʻutuʻuní ʻoku hoko ai ha tōʻonga ʻe niʻihi ʻo tonu tuʻuloa mo moʻoni pea mo ha ngaahi tōʻonga ʻe niʻihi ʻo mātuʻaki hala mo taʻe moʻoni.2 Naʻe kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e taimi ko ʻení, ʻa ia ʻe hoko ai ʻa e tangatá ko e “kau ʻofa lahi hake ki he ngaahi mālie fakamāmá ʻi heʻenau ʻofa ki he ʻOtuá” (2 Tīmote 3:4) ʻio, pea mo e taimi ʻe fakafisinga ai ʻe he tangatá ʻa e ʻOtuá (vakai, Sute 1:4; 2 Nīfai 28:5; Molonai 7:17; T&F 29:22).

ʻI he tūkunga faingataʻa ko ʻení, ʻoku ʻatautolu ko ia ʻoku tui ki he ʻOtuá pea mo e fekauʻaki ʻa e moʻoni tuʻuloa ʻo e tonú mo e halá, ʻa e palopalema ʻo e moʻui ʻi ha māmani taʻe ʻotua mo fakautuutu ai ʻa e angaʻulí. ʻI he tūkunga ko ʻení, ʻoku ʻatautolu kātoa ia—ʻo tautautefito ki he toʻu tangata ʻoku ʻalu haké—ʻa e fatongia ke tuʻu pea mo lea ʻo fakamahinoʻi ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ʻoku ʻi ai ha ngaahi moʻoni tuʻuloa kuo fokotuʻu ʻe Heʻene ngaahi fekaú.

ʻOku tokolahi ha kau faiako ʻi he ngaahi ʻapiakó, kolisí, mo e ngaahi ʻunivēsití ʻoku nau akoʻi mo fakaʻaongaʻi ʻa e tonu ʻo ha meʻa fakatatau ki he kakaí. ʻOku hanga ʻe he meʻá ni ʻo foʻu ʻa e loto ʻo ha kakai tokolahi ʻoku nau hoko ko ha kau faiako ʻo ʻetau fānaú mo e kau faʻu ʻo e fakakaukau ʻa e kakaí ʻo fou ʻi he mītiá mo e ngaahi fakafiefia manakoá. ʻOku fakahalaki ʻe he fakakaukau fakapoto ko ʻeni ʻo e totonu fakatatau ki he kakaí ʻa e meʻa ʻoku lau ʻe ha kakai Kalisitiane, kakai Siu, mo e kakai Mosilemi ʻe lauimiliona ʻoku mahuʻinga, pea ʻoku fakatupu ʻe he fakahalaki ko ʻení ha ngaahi palopalema faingataʻa kiate kitautolu kātoa. Ko e meʻa ʻoku totonu ke fai ʻe he kakai tuí ki hení, ʻokú ne ʻomai ʻa e konga hono ua ʻo ʻeku ongo taumuʻá, ko e kātakí.

Ko e kātakí ʻoku fakaʻuhingaʻi ia ko ha loto lelei mo taau ki ha meʻa foʻou pe ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi tōʻonga ʻoku kehe pe ki ha kakai ʻoku nau maʻu pe fakahoko kinautolu. ʻI hono ʻomi ko ia kitautolu kotoa ʻe he founga fakaonopooni ʻo e fefonongaʻakí ke tau vāofi ange mo e faʻahinga kehekehe ʻo e kakaí mo e ngaahi fakakaukau kehekehé, ʻoku tau fie maʻu lahi ange ai ʻa e kātakí.

ʻOku fakatou fakakoloaʻi mo fakapalopalemaʻi lahi ange ʻetau moʻuí ʻe he ʻilo lahi ange ko ʻeni ki he ngaahi meʻa kehekehé. ʻOku fakakoloaʻi kitautolu ʻe heʻetau feohi mo e kakai kehekehé, ʻo ne fakamanatu mai ʻa e fakaʻofoʻofa ʻo e kehekehe ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá. Ka ʻoku toe poleʻi kitautolu ʻe he kehekehe ʻi he ngaahi anga fakafonuá mo e ngaahi meʻa ʻoku nau fakamahuʻingaʻí ke tau fakamahino pe ko e hā koā ʻe pukepuke ʻo fakatatau mo e anga fakafonua mo e ngaahi tuʻunga mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí mo ia he ʻikai lava ʻo pukepuké. ʻI he foungá ni, ʻoku fakatupu ai ʻe he kehekehé ha tuʻunga malava ke hoko ai ha fepaki pea fie maʻu ai ke tau fakakaukau lelei ange fekauʻaki mo e natula ʻo e kātakí. Ko e hā ʻa e kātaki, ko e fē ʻa e taimi ʻoku fakaʻaongaʻi aí, pea ko e fē taimi ʻoku ʻikai fakaʻaongaʻi aí?

Ko e ngaahi fehuʻi ʻeni ʻoku faingataʻa ange kiate kinautolu ʻoku nau poupouʻi ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá mo e moʻoni ʻoku tuʻuloá, ʻiate kinautolu ko ē ʻoku nau tui ki he totonu ʻo fakatatau mo e kakaí. Ko e taha ʻoku vaivai ange ʻene tui ki he ʻOtuá mo ʻikai ke ne fuʻu fakapapauʻi pe ko e hā ʻoku tonú mo halá, he ʻikai faingataʻa ia ke ne taʻe kātaki ʻi he taimi ʻe fepaki ai e ngaahi tōʻonga ʻa e kakaí mo e tukupā ke kātakí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻikai fie maʻu ʻe ha taha taʻe tui ʻotua ia ke ne toe fili pe ko e hā ʻa e faʻahinga meʻa mo e lea kovi pe manuki ʻe lava ke kātakiʻí pea mo ia ʻoku totonu ke fakafepakiʻí. ʻE lava ke lau ʻe he kakai ʻoku ʻikai ke nau tui ki he ʻOtuá pe moʻoni tuʻuloá ko e kakai kātaki lahi tahá kinautolu, ʻi he ngaahi meʻa fakamōlalé. Ko kinautolu ia, ʻoku ngofua ʻa e meʻa kotoa pē. ʻE lava ʻe he faʻahinga tui ko ʻení ʻo kātakiʻi ha meimei faʻahinga tōʻonga pē pea meimei mo ha taha pē. Meʻapango, he ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau tui ki he totonu ʻo fakatatau mo e kakaí ʻoku hangē ʻoku nau faingataʻaʻia ʻi hono kātakiʻi kinautolu ʻoku nau vilitaki ʻoku ʻi ai ha ʻOtua ʻoku totonu ke fakaʻapaʻapaʻi pea ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa tuʻuloa fakamōlale ʻoku totonu ke tauhí.

Ngaahi Moʻoni Tuʻuloa ʻe Tolu

Ko e hā leva ʻene ʻuhinga kiate kitautolu ʻa e kātakí pea mo e kakai tui kehé, pea ko e hā hatau ngaahi faingataʻaʻia ʻi hono fakahoko iá? Te u kamata ʻaki ha foʻi moʻoni tuʻuloa ʻe tolu. ʻOku ou fakahaaʻi ia heʻeku hoko ko e ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, pea ʻoku ou tui ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakakaukaú ni ʻoku maʻu ia ʻe he kakai tuí fakalūkufua.

ʻUluakí, ko e kakai kotoa pē ko e kāinga kinautolu ʻi he ʻOtuá, naʻe akoʻi ʻi heʻenau takitaha tui fakalotu ke feʻofaʻaki mo fefaileleiʻaki. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelí (1910–2008) ʻa e fakakaukaú ni ki he Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní: “Ko kitautolu takitaha [mei ha ngaahi tui fakalotu kehekehe] ʻoku tau tui ki he tuʻunga fakatamai ʻo e ʻOtuá, neongo te tau ala kehekehe ʻi heʻetau fakaʻuhingaʻi Iá. Ko ha konga kitautolu takitaha ʻo ha fāmili lelei, ko e fāmili ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku tau hoko ai ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine. Kuo pau ke tau ngāue mālohi ke fokotuʻu ha fefakaʻapaʻapaʻaki, ha femahinoʻaki, ʻo fekātakiʻaki tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi filōsofia ʻoku tau tui ki aí.”3

Fakatokangaʻi ange naʻe meʻa ʻa Palesiteni Hingikelí fekauʻaki mo e fefakaʻapaʻapaʻakí pea pehē foki ki he kātakí. ʻOku hoko ko ha pole ʻi he māmaní he ʻahó ni ke nofo fakataha mo kei feveitokaiʻaki neongo hotau ngaahi faikehekehé. Neongo ia—te u fakahoko atu hono fika ua ʻo e ongo moʻoni tuʻuloá—ke nofo mo e ngaahi faikehekehe ko ia ʻoku akoʻi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí kuo pau ke tau faí.

Naʻe akoʻi ʻe Sīsū, ʻoku tatau ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo ha meʻa fakatupu (vakai, Mātiu 13:33). Ko e meʻa fakatupú—ʻīsité—ʻoku fiohi ia ʻi loto kae ʻoua kuo fakalēvaniʻi kotoa, koeʻuhí ke fakatupu ʻe hono mālohí. Naʻe toe akoʻi foki ʻe hotau Fakamoʻuí ʻe fepaki Hono kau muimuí mo e faingataʻá ʻi he māmaní (vakai, Sione 16:33), pea ʻe tokosiʻi ai honau tokolahí mo honau fonuá (vakai, 1 Nīfai 14:12), pea ʻe fehiʻanekinaʻi kinautolu koeʻuhí he ʻoku ʻikai ʻo māmani ʻa kinautolu (vakai, Sione 17:14). Ka ko hotau tufakangá ia. Kuo ui kitautolu ke moʻui mo e fānau kehe ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai ke tau tui tatau pe tatau e ngaahi meʻa ʻoku tau mahuʻinga aí pea ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e ngaahi fatongia ʻo e fuakava kuo tau maʻú. Kuo pau ke tau ʻi māmani kae ʻikai ʻo māmani ʻa kitautolu.

Koeʻuhí kuo fekau ʻa e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí ke nau hoko ko e lēvani, kuo pau ke tau feinga ke kātakiʻi kitautolu ʻe kinautolu ʻoku fehiʻa mai ʻi he ʻikai ke ʻo māmani kitautolú. Ko ha konga ʻo e meʻá ni, ʻe fie maʻu ai kitautolu he taimi ʻe niʻihi ke tau poleʻi ʻa e ngaahi lao te ne toʻo ʻetau tauʻatāina ke fakahoko ʻetau tuí, ʻo fakahoko ia makatuʻunga ʻi heʻetau ngaahi totonu fakakonisitūtone ki hono fakahoko tauʻatāina ʻo e lotú. Ko e hohaʻa lahi tahá “ke malava ʻa e kakai ʻo e ngaahi tui fakalotú ʻo fakaleleiʻi honau vā mo e ʻOtuá pea mo e kakai kehé ʻo ʻikai kaunoa ʻa e puleʻangá ai.”4 Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau fie maʻu ai ʻa e femahinoʻakí mo e poupoú ʻi he taimi kuo pau ke tau ʻekea ai ʻetau tauʻatāina fakalotú.

Kuo pau foki ke tau kātaki mo fakaʻapaʻapaʻi e niʻihi kehé. Pea hangē ko e akonaki ʻa e ʻAposetolo ko Paulá, ʻoku totonu ki he kau Kalisitiané ke “tuli ki he ngaahi meʻa fakamelinó” (Loma 14:19) pea, ʻi he lelei taha ʻe lavá, ke “moʻui melino pē mo e kakai kotoa pē” (Loma 12:18). ʻOku totonu ke tau tokanga ke fakahīkihikiʻi ʻa e lelei te tau fakatokangaʻi ʻi he kakaí kotoa, ʻa e ngaahi fakakaukau mo e founga ngāue ʻoku kehe meiate kitautolú. ʻO hangē ko hono akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná:

“Ko e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku leleí ʻoku tupu ia mei he ʻOtuá.…

“… Ko ia, ko e meʻa kotoa pē ʻoku fakaafeʻi mo poupouʻi ke failelei, mo ʻofa ki he ʻOtuá, pea tauhi kiate iá, ʻoku ueʻi hake ia ʻe he ʻOtuá.

“Ko ia, mou tokanga … ke ʻoua naʻa mou [pehē] … ko e meʻa ʻoku lelei pea mei he ʻOtuá ʻoku mei he tēvoló ia” (Molonai 7:12-14).

ʻE hanga ʻe he founga ko ia ki he ngaahi faikehekehé ʻo ʻomi ʻa e anga faʻa kātakí mo e fakaʻapaʻapá kiate kitautolu.

ʻOku ʻikai ke hanga ʻe heʻetau kātaki mo e fakaʻapaʻapa ki he niʻihi kehé mo ʻenau tuí ʻo ʻai ke tau siʻaki ai ʻetau lotoʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku mahino kiate kitautolú pea mo e ngaahi fuakava ne tau fakahokó. Ko e foʻi moʻoni tuʻuloa ia hono tolú. Kuo ui kitautolu ko ha kau sōtia ʻi he tau ʻi he vahaʻa ʻo e moʻoní mo e halá. ʻOku ʻikai ha tuʻunga taʻekau ia ki ha faʻahi. Kuo pau ke tau taukaveʻi ʻa e moʻoní, neongo te tau kei fakahoko ʻa e kātakiʻi mo fakaʻapaʻapa ki he ngaahi tui mo e ngaahi fakakaukau ʻoku kehe mei haʻatautolú pea mo e kakai ʻoku nau tui ki aí.

Kātakiʻi ʻo e ʻUlungāngá

Neongo kuo pau ke tau kātakiʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e niʻihi kehé mo ʻenau ngaahi tui fakalotú, pea kau ai mo ʻenau totonu ke fakamatalaʻi mo taukaveʻi honau tuʻungá, ʻoku ʻikai fie maʻu kitautolu ke tau fakaʻapaʻapaʻi mo kātakaʻi ʻa e ʻulungaanga ʻoku halá. ʻOku fie maʻu kitautolu ʻe hotau fatongia ki he moʻoní ke tau kumi ha fakafiemālie mei he tōʻonga ʻoku halá. ʻOku faingofua ʻeni ia ʻi he ngaahi tōʻonga mahino ʻoku fakatou ʻilo ʻe he kakai tuí mo e kakai taʻetuí ʻoku hala pe taʻefeʻungá.

Ko e ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai fuʻu fēfeé, ʻa ia, naʻa mo e kakai taʻetuí ʻoku ʻikai ke nau loto pe ʻoku halá, ʻoku faingataʻa ange ke fakamatalaʻi ʻa e natula pea mo e lahi ʻo e meʻa ke tau kātakiʻí. Naʻe tohi ai ʻe ha fefine ʻo e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní fekauʻaki mo ʻene hohaʻa ki he hangē ʻoku fakautuutu hono fakaʻaongaʻi ʻo e “fakaʻuhingaʻi ʻe he māmaní ʻa e ʻkātakí’ ki he kātakiʻi pē ʻo e tōʻonga moʻui angahalaʻiá.” Naʻá ne fehuʻi ai pe ʻe anga fēfē hano fakaʻuhingaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kātakí.5

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku ʻikai tuʻu tokotaha pē ʻa e foʻi lea ko e kātakí. ʻOkú ne fie maʻu ha meʻa ke kātakiʻi pea mo toe fakahoko mai kiate kita kae lau ko ha ʻulungaanga lelei. … ʻOku faʻa fie maʻu ʻa e kātakí ka ʻoku hāhāmolofia ke faʻa fakahoko mai. Tokanga ʻi he foʻi lea ko e kātakí. Ko ha ʻulungaanga lelei ia ʻoku ngāuehala ʻaki.”6

ʻOku fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe he fakatokanga fakalaumālié ni fekauʻaki mo e niʻihi ʻoku tui ki he moʻoni tuʻuloá, he ko e kātakiʻi ko ia ha ʻulungāngá ʻoku hangē ia ha foʻi paʻanga ʻoku tafaʻaki uá. Ko e faʻa kātakí pe fakaʻapaʻapá ko e tafaʻaki ia ʻe taha ʻo e foʻi paʻangá, ka ʻoku ʻi he tafaʻaki maʻu pē ʻe tahá ʻa e moʻoní. He ʻikai ke ke lava ʻo maʻu pe fakaʻaongaʻi e foʻi paʻanga ʻo e faʻa kātakí taʻe manatuʻi ʻoku ua e tafaʻakí.

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe hotau Fakamoʻuí ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. ʻI he taimi naʻá Ne fehangahangai ai mo e fefine naʻe tukuakiʻi ki he tonó, naʻe folofola ʻaki e Sīsū ʻa e ngaahi lea fakafiemālie ʻo e anga faʻa kātakí: “Pea ʻoku ʻikai te u fakahalaia koe.” Pea ʻi Heʻene fekau ia ke ʻalú, naʻá Ne folofola ʻaki ʻa e ngaahi lea pau ʻo e moʻoní: “ʻAlu pea ʻoua ʻe toe faiangahala” (Sione 8:11). ʻOku totonu ke fakamaama mo fakamālohia kotoa kitautolu ʻe he sīpinga ko ʻeni ʻo e lea ʻaki e anga faʻa kātakí mo e moʻoní: angaʻofa ʻi he fetuʻutakí kae tuʻu maʻu ʻi he moʻoní.

Naʻe tohi ʻe ha Kāingalotu ʻe taha ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní: “ʻOku ou faʻa fanongo ki hono takuanoa ʻa e huafa ʻo e ʻEikí, pea ʻoku ʻi ai foki mo haku ngaahi maheni ʻoku nau talamai ʻoku nau nofo pē mo honau kau fakasuvá. Kuó u fakatokangaʻi ko hono tauhi ʻo e Sāpaté kuo meimei ke ʻosi ʻaupito. Te u lava fēfē ke tauhi ʻeku fuakavá ʻo hoko ko ha fakamoʻoni kae ʻikai fakaʻitaʻi ai ʻa e kakai ko ʻení?”7

Te u kamataʻaki ha tōʻonga fakafoʻituitui. Ko hono fakaʻaongaʻi ko ia ʻo e ongo fie maʻu fetuʻotuʻani ʻo e moʻoní mo e kātakí ki he ngaahi toʻonga ko ʻení ʻe tolú—ʻa e lea taʻefeʻungá, nonofo koví, mo e maumauʻi ʻo e Sāpaté—mo ha toe ngaahi meʻa lahi kehe, ʻoku ʻikai ke totonu ke tau fakaʻatā ai kitautolu. ʻOku totonu ke puleʻi kitautolu ʻe he ngaahi fie maʻu ʻo e moʻoní. ʻOku totonu ke tau faimālohi ʻi hono tauhi e ngaahi fekaú mo ʻetau ngaahi fuakavá, pea ʻoku totonu ke tau fakatomala mo fakalakalaka ʻi he taimi ʻoku tau tōnounou aí.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “ʻOku faʻa fakapuli mai ʻa e angahalá ʻi he kātakí. ʻOua naʻa kākaaʻi ʻa kimoutolu; ʻoku muimui mai ai ʻa e faingataʻaʻiá, loto mamahí, pea mo e mamahí. … Kapau ʻe fakalotoʻi kimoutolu ʻe homou kaungāmeʻá ke fai ha meʻa ʻoku mou ʻilo ʻoku hala, tuʻu hake koe ʻo taukaveʻi ʻa e totonú, neongo kapau te ke tuʻu tokotaha ai.”8

Ko e meʻa tatau pē ʻi heʻetau fānaú mo e niʻihi kehe ʻoku tau maʻu ha fatongia ke akoʻí, ʻoku māʻolunga taha pē hotau fatongia ki he moʻoní. Ko e moʻoni, ʻoku toki fua pē ʻa e akoʻí tuʻunga ʻi he tauʻatāina ke fili ʻa e niʻihi kehé, pea ko ia, ko ʻetau akoʻi kuo pau ke fakahoko ia ʻi he ʻofa, faʻakātaki, pea mo e feifeingaʻi.

Te u afe heni ki he ngaahi fatongia ʻo e moʻoní mo e kātakí ʻi heʻetau ngaahi fetuʻutaki fakafoʻituitui mo hotau ngaahi kaungā-ngāue ʻoku nau fakaʻaongaʻi ʻa e lea taʻefeʻungá ʻi hotau ʻaó, nonofo kovi taʻemalí, pe ʻoku ʻikai ke tau tauhi totonu ʻa e ʻaho Sāpaté.

ʻOku ʻuhinga hotau fatongia ke kātakiʻí—ʻoku ʻikai totonu ke teitei hanga ʻe he ngaahi tōʻonga ko ʻení—pe ko ha ngaahi toe tōʻonga ʻoku tau pehē ʻoku mavahe mei he moʻoní—ʻo ʻai kitautolu ke tau fai ha faʻahinga lea tāufehiʻa pe tōʻonga taʻeʻofa. Ka ko hotau fatongia ki he moʻoní ʻoku ʻi ai hono ngaahi fie maʻu pea mo hono ngaahi tāpuaki pē ʻoʻona. Ko e taimi ʻoku tau pehē ai “takitaha leaʻaki ʻa e moʻoní ki hono kaungāʻapí” pea mo e taimi ʻoku tau “[leaʻaki] ʻa e moʻoní ʻi he ʻofá” (ʻEfesō 4:15, 25), ʻoku tau fakafōtunga atu ko e kau tamaioʻeiki kitautolu ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku fakahoko ʻEne ngāué. ʻE tuʻu fakataha ʻa e kau ʻāngeló mo kitautolu, pea te Ne fekau mai Hono Laumālie Māʻoniʻoní ke tataki kitautolu.

ʻOku totonu ke tau ʻuluaki fakakaukauʻi ʻi he meʻa pelepelengesí ni pe—ko e hā ʻa e lahi—ʻoku totonu ke tau fakahā ki hotau ngaahi kaungā-ngāué ʻa e meʻa ʻoku tau ʻiloʻi fekauʻaki mo ʻenau tōʻongá. ʻI he ngaahi meʻa lahi, ʻe makatuʻunga ʻa e fili ko iá ʻi he lahi hono uesia fakahangatonu kitautolú.

Ko e meʻa totonu ke tau fakahā ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻoku ʻikai lelei kiate kitautolu hono toutou fakaʻaongaʻi ʻo e lea koví ʻi hotau ʻaó. Ka ko e lea kovi ko ia ʻoku fai ʻe he kakai taʻe tuí mavahe mei hotau ʻaó, mahalo he ʻikai hoko ia ko ha meʻa leaʻi ʻa e tokotaha kapekapé.

ʻOku tau ʻilo ko e nonofo kovi taʻe malí ko ha angahala mamafa, ʻa ia kuo pau ke ʻoua naʻa fakahoko ʻe he Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko e taimi ʻoku fakahoko ai ia ʻe kinautolu ʻoku tau feohí, ʻe lava pē ke hoko ia ko ha meʻa fakapulipuli pe ko ha meʻa ʻoku kole mai ke tau tukunoaʻi, poupouʻi, pe fakafaingofuaʻi. Ka ʻi hono fuatautau ʻa e moʻoní mo e kātakiʻí, ʻe lava ke mālohi ange ʻa e kātakiʻí ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke kaunga fakahangatonu ai ʻa e tōʻongá kiate kitautolú. Ka, kapau ʻoku tau kau fakahangatonu ʻi he nonofo koví, ʻoku totonu ke puleʻi kitautolu ʻe hotau fatongia ki he moʻoní. Hangē ko ʻení, ko ha meʻa kehe pē hono tukunoaʻi ʻo e ngaahi angahala mamafá ʻi he taimi ʻoku fakapulipuli aí; ka ko ha toe meʻa kehe pē ha kole ke poupouʻi pe fakangofua fakahāhaaʻi kinautolu, hangē ko hano tuku kinautolu ʻi hotau ngaahi ʻapí.

Fekauʻaki mo hono tauhi ʻo e Sāpaté, mahalo ʻoku totonu ke tau fakamatalaʻi ʻetau tui, ʻoku kau ʻi hono tauhi ʻo e Sāpaté ʻa ʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití, toe fakafoʻou fakalaumālie kitautolu pea mo ʻai kitautolu ko ha kakai lelei ange ʻi he toenga ʻo e uiké. Pea ki he kakai tui kehé, te tau lava ʻo fakahā ange ʻa ʻetau fakahoungaʻi e foʻi moʻoni ko ia ʻoku tau tuʻunga tatau he meʻa mahuʻinga tahá: ʻoku tau tui fakatāutaha ki he ʻOtuá pea mo e ʻi ai ʻa e moʻoni tuʻuloá, neongo ʻoku tau kehekehe ʻetau fakaʻuhingaʻi e ngaahi meʻa mahuʻinga ko iá. Mavahe mei aí, ʻoku totonu ke tau manatuʻi ʻa e akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he fakafekikí (vakai, 3 Nīfai 11:29–30) pea ʻoku totonu ke hoko ʻetau sīpingá mo ʻetau malangá “ko e leʻo fakatokanga, ko e tangata takitaha ki hono kaungāʻapi, ʻi he angavaivai pea mo e angamalū” (T&F 38:41).

ʻI he ngaahi meʻá ni kotoa ʻoku ʻikai totonu ke tau fakamāuʻi hotau kaungāʻapí pe kaungā ngāué ʻi he nunuʻa fakaʻosi ʻo ʻenau ngaahi tōʻongá. Ko e fakamaau ko iá ʻoku ʻa e ʻEikí, ka ʻoku ʻikai ʻatautolu.

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní ʻi he Feituʻu Kakaí

Ko e taimi ʻoku hū atu ai ʻa e kakai tuí ʻo feinga ke fakalotoa hono faʻu pe fakahoko ʻo e ngaahi laó ʻaki e tuʻunga ʻo ʻenau tuí, ʻoku totonu ke nau fakaʻaongaʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehe.

ʻUluakí, kuo pau ke nau kolea e tataki ʻa e ʻEikí ke nau filifili lelei ai mo fakapotopoto hono fili ʻa e ngaahi tefitoʻimoʻoni ʻoku nau feinga ke taukaveʻi ʻaki e laó pe tuʻutuʻuni laó. Ko hono fakalūkufuá, ʻoku totonu ke nau fakaʻehiʻehi mei hono feingaʻi ha ngaahi lao pe ngaahi tuʻutuʻuni fakalao ko ē ke fakafaingofuaʻi ʻa e ngaahi tui ʻoku maʻu ʻe he kakai tuí, hangē ko hano fakamālohiʻi e founga ʻo e lotú, pea naʻa mo hano heliaki. ʻE lava ke kiʻi fakasiʻisiʻi ʻe he kakai tuí haʻanau feinga ki ha tuʻutuʻuni fakalao koē te ne tokoniʻi lahi ange ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní kae ʻikai fakafaingofuaʻi ʻataʻatā pē hono fakahoko ʻenau tuí ʻo hangē ko e ngaahi lao fekauʻaki mo e moʻuí, nofo malú, pea mo e tōʻonga moʻui ʻa e kakaí.

ʻE lava pea kuo pau ke feingaʻi ʻe he kakai tuí ʻa e ngaahi lao koē te ne pukepuke ʻa e tauʻatāina fakalotú. ʻOku foua ʻe he ʻIunaiteti Siteití mo ha ngaahi fonua kehe ha tōlalo lahi fakalūkufua hono fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kakaí ʻa e tui fakalotú, fakataha mo e ake mai ko ia ʻa e tonu ʻa ha meʻa ʻo fakatatau mo e kakaí. Kuo tuʻu veiveiua ʻi he fakakaukau ʻa ha niʻihi tokolahi he taimí ni ʻa e tui fakalotú, ka ne hoko ʻi ha taimi ko e konga mahino ʻo e moʻui faka-ʻAmeliká. Kuo fehuʻia ʻe ha kakai māʻolunga tokolahi ʻa e tuʻunga lahi ʻo e totonu ke maluʻi ʻe he konisitūtoné ʻa e tauʻatāina ke lotú, kau ai mo e totonu ke fakahoko mo malangaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalotú.

Ko ha meʻa mātuʻaki mahuʻinga ʻeni kuo pau ke tuʻu fakataha ai kitautolu ʻoku tui ki ha ʻOtua naʻá Ne fokotuʻu ʻa e moʻoni mo e hala tuʻuloa ki he ʻulungaanga ʻo e tangatá, ke taukaveʻi ʻetau ngaahi totonu ʻoku fakakoloaʻi ʻaki kitautolu ke fai ʻetau lotú, ke fakahaaʻi hotau konisēnisí ʻi he ngaahi meʻa fakapuleʻangá, pea mo kau ʻi he ngaahi fili lakangá mo tālangaʻi ʻi he ngaahi feituʻu fakapuleʻangá pea ʻi he ngaahi fale fakamaauʻangá. Kuo pau ke tau tuʻu ʻo umataha mo e kakai tui kehé ke paotoloaki mo fakamālohia ʻa e tauʻatāina ke taukaveʻi mo fakahoko ʻetau tui fakalotú, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ia. Kuo pau ke tau kaungā fononga fakataha ʻi he hala tatau ʻi he taumuʻá ni kae lava ke maʻu ʻetau tauʻatāina ke muimui ʻi hotau ngaahi takitaha hala ʻi he taimi ʻe fie maʻu aí, ʻo fakatatau mo ʻetau takitaha tui.

Uá, ko e taimi ʻoku tuʻuaki ai ʻe he kakai tuí honau tuʻungá ʻi he ngaahi potu fakapuleʻangá, ʻoku totonu ke nau kātakiʻi maʻu pē ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tuʻunga ʻo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau tui tataú. Kuo pau ke lea maʻu ʻaki pē ʻe he kakai tuí e ʻofá, mahinó, mo e ongoʻi ʻofa ki honau ngaahi filí. Kuo fekau ʻa e kakai tui Kalisitiané ke nau ʻofa ki honau kaungāʻapí (vakai, Luke 10:27) pea mo fakamolemoleʻi kinautolu (vakai, Mātiu 18:21–35). ʻOku totonu foki ke nau toe manatuʻi mo e akonaki ʻa e Fakamoʻuí ke “tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻoku kapeʻi [kinautolú], fai lelei kiate kinautolu ʻoku fehiʻa kiate [kinautolú], pea hūfia ʻa kinautolu ʻoku faikovi mo fakatangaʻi [kinautolú]” (Mātiu 5:44).

Tolú, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa fakalotosiʻiʻi ʻa e kakai tuí ʻe he ngaahi tukuakiʻi angamaheni tokua ʻoku nau feinga ke puleʻi fakalao ʻa e tōʻonga moʻuí. ʻOku lahi ha ngaahi tafaʻaki ʻo e laó ʻoku fakavaʻe ia ʻi he tōʻonga moʻui Kalisitiane-Faka-Siú pea kuo lauisenituli. ʻOku fakavaʻe ʻa e sivilaise fakauēsité ʻi he tōʻonga moʻui maʻá pea he ʻikai lava ia ʻo tuʻu taʻe kau ai. Hangē ko hono fakahā ʻe he palesiteni hono ua ʻo e ʻIunaiteti Siteití: “Naʻe faʻu pē ʻetau konisitūtoné maʻa ha kakai moʻui maʻa mo lotu. ʻOku mātuʻaki taʻefeʻunga moʻoni ia ki hono puleʻi ʻo ha toe fonua kehe.”9

Faá, ʻoku ʻikai totonu ke holomui e kakai tuí mei hono fokotuʻu ha ngaahi lao ke ne pukepuke ʻa e tuʻunga lelei ʻa e kakaí pe ngaahi tuʻutuʻuni te ne tokoniʻi kinautolu ke fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ʻe heʻenau tuí ʻa ia ʻoku toe lelei ai ʻa e ngaahi tūkunga ko iá ki he moʻui lelei ʻa e kakaí, malu pea mo e ʻulungaanga maʻa ʻa e kakaí. Hangē ko ʻení, neongo ko e ngaahi tui fakalotú ʻoku fakatefito ai e ngaahi lao ki he faihiá, mo e ngaahi lao ki he fāmilí, ka ko e ngaahi lao ko iá kuo ʻiloa ʻenau ʻaonga moʻoni ki he ngaahi fonua temokalatí. Ka ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku tokolahi ange ai ʻa e kakai tuí, ʻoku totonu ke nau ongoʻingofua maʻu pē ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e niʻihi ʻoku tokosiʻí.

Fakaʻosí, ko e laumālie ko ia ʻo ʻetau fakapalanisiʻi ʻo e moʻoní mo e kātakí naʻe fakaʻaongaʻi ia ʻi he ngaahi lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Hingikelí: “Tau ala atu ʻo tokoni kiate kinautolu ʻi hotau koló ʻoku ʻikai ke tau siasí. Tau hoko ko ha kaungāʻapi lelei, ʻo angaʻofa mo faʻa foaki pea mo angalelei. Tau kau ʻi he ngahi ngāue lelei ʻa e koló. Mahalo ʻe ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻe kau ai ha ngaahi palopalema fakaangamaʻa mamafa, he ʻikai ke tau tukulolo ʻi he ngaahi meʻa fakatefitoʻi moʻoní. Ka te tau lava ʻi he faʻahinga meʻa peheé ke taʻeloto kae ʻikai anga taʻetaau. Te tau lava pē ke talia ʻa e fakamātoato ʻa kinautolu he ʻikai ke tau lava ʻo tali honau ngaahi tuʻungá. Te tau lava ʻo fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní kae ʻikai ko e ngaahi ʻulungāngá.”10

Tangata Leʻo ʻi he Tauá

ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko e taha ʻo e ngaahi fatongia ʻo ha palōfita ke hoko ko ha “tangata leʻo” ke fakatokanga ki ʻIsileli (vakai, ʻIsikeli 3:17; 33:7). Naʻe tānaki mai ʻe he ʻEikí ʻi ha fakahā ʻa e faleʻi ko ʻení ki he Saione ʻo onopōni: “Fokotuʻu … ha tangata leʻo mo langa ha taua,” ke “[mamata] ki he filí lolotonga ʻoku kei mamaʻo” peá ne fai ha fakatokanga ke fakahaofi ʻa e ngoue vainé “mei he nima ʻo e tokotaha fakaʻauhá” (T&F 101:45, 54).

ʻOku ou lea ko e taha ʻo e kau tangata leʻo ko iá. ʻOku ou fakapapauʻi atu ʻoku moʻoni ʻa ʻeku pōpoakí. ʻOku ou fakahā atu ʻa ʻeku ʻilo ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá! ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá, naʻe tutuki koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa e māmaní, pea ʻoku mafao mai Hono toʻukupú kiate kitautolu takitaha ʻi ha fakaafe taʻe fakangatangata ke tau tali ʻEne melinó ʻaki haʻatau ako kiate Ia mo muimui ʻi Hono halá (vakai, T&F 19:23).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Is US a Nation of Liars? Casey Anthony Isn’t the Only One,” The Christian Science Monitor, ʻAho 19 ʻo Siulai 2011, 20; “Anarchy in the UK,” The Economist, ʻAho 13 ʻo ʻAokosi 2011, 144.

  2. Vakai, sīpingá, Joseph G. Donders, ed., John Paul II: The Encyclicals in Everyday Language (2005), 212–13; vakai foki, Rabbi Harold Kushner, Who Needs God (2002), 78.

  3. Teachings of Gordon B. Hinckley (1997), 638.

  4. Eric Rassbach, fakamatala ʻi he William McGurn, “Religion and the Cult of Tolerance,” The Wall Street Journal, Aug. 16, 2011, A11.

  5. Tohi kia Tāleni H. ʻOakesi, 14 Mē 1998.

  6. Boyd K. Packer, “Be Not Afraid” (Lea ʻi he ʻInisititiuti Fakalotu ʻi ʻOkitení, 16 Nōvema 2008), 5; vakai foki, Bruce D. Porter, “Defending the Family in a Troubled World,” Ensign, June 2011, 12–18.

  7. Tohi kia Tāleni H. ʻOakesi, 22 Tīsema 1987.

  8. Thomas S. Monson, “Ngaahi Sīpinga ʻo e Anga Māʻoniʻoní,” Liahona, Mē 2008, 65.

  9. ʻI he Charles Francis Adams, ed., The Works of John Adams, Second President of the United States, voliume 10 (1850–56), 9:229.

  10. Teachings of Gordon B. Hinckley (1997), 131.

Taá naʻe fai ʻe Welden C. Andersen

Ko e Toko Hongofulu Mā Ua ʻEni Ne Fekauʻi Atu ʻe Sīsuú, tā ʻe Walter Rane © IRI

Paula ko e ʻAposetoló, tā ʻe Jeff Ward

Ko e Fefine Naʻe Moʻua ʻi he Tonó, tā ʻe Harry Anderson, © Pacific Press Publishing Association