Liahona
Ko ha Fakavaʻe Mālohi: Ko Hono Akoʻi ki he Fānaú ʻa e Fanongonongo ki he Fāmilí
ʻEpeleli 2024


“Ko ha Fakavaʻe Mālohi: Ko Hono Akoʻi ki he Fānaú ʻa e Fanongonongo ki he Fāmilí,” Liahona, ʻEpeleli 2024.

Ko ha Fakavaʻe Mālohi: Ko Hono Akoʻi ki he Fānaú ʻa e Fanongonongo ki he Fāmilí

ʻI ha māmani ʻokú ne akoʻi ha ngaahi fakakaukau fakapoto kehekehe mo ‘ikai moʻoni fekauʻaki mo e fāmilí, kuo pau ke tau akoʻi ki he fānaú ʻa e tokāteline ʻo e fāmilí ʻi he palani taʻengata ʻa e Tamai Hēvaní.

ʻĪmisi
fakataha mai ha fāmili ki ha tēpile

ʻI he taʻu ʻe 25 kuohilí, naʻe lau ai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻa e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻa ia naʻe fakahā loto-toʻa ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngaahi moʻoni mahino fekauʻaki mo e hoko ʻa e fāmilí ko e uho ʻo e palani ʻa e ʻOtuá maʻa Hono ngaahi fohá mo e ʻofefiné.1

ʻI he taimi ko iá, naʻe hangē naʻe felotoi e konga lahi ʻo e māmaní ki he meʻa naʻá ne lea ʻakí. ʻI he ʻaho ní, ko ha konga lahi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe mahino ʻaupito he taimi ko iá kuo poleʻi ia he taimí ni. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi, Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, “Hangē ko ia ʻoku hā ʻi heʻetau fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻoku tāpuekina e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻaki ha tokāteline makehe mo ha founga kehekehe ke nau vakai ai ki he māmaní.”2

ʻOku ʻomi ʻe he mahino mo e tui ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fakamoʻuí pea mo e tefitoʻi fatongia ʻoku fakahoko ʻe he fāmilí ʻi he palani ko iá ha fakavaʻe mālohi. ʻOku fakatokanga mai ʻe he hiva ʻa e Palaimelí, “Langa he ʻoneʻoné fale ʻo e valé, pea kamata tō e ʻuhá”3 … pea naʻe holafa ʻa e fale ʻi he ʻoneʻoné! Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakakaukau fakapoto ʻa e māmaní fekauʻaki mo e fāmilí ʻoku langa ia ʻi he ʻoneʻoné pe ngaahi meʻa ʻoku ʻikai moʻoní, ko ia ʻoku mahuʻinga ke tau tokanga.

Ko e meʻa mahuʻinga ʻe taha te tau lava ʻo fai ke tokoniʻi ʻetau fānaú ke nau matuʻuaki ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ko hono tokoniʻi kinautolu ke nau tuʻu maʻu ʻi he ngaahi moʻoni ʻoku fakamatalaʻi mahino ʻi he fanongonongó. ʻI hono maʻu ha mahino kakato ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá mo ha fakamoʻoni ki honau moʻoní, ʻe tokoni ia ki heʻetau fānaú ke nau pikitai ki he ngaahi tefitoʻi tui ʻoku nau tui ki aí. ʻI ha lea naʻe ui ko e “Kau Taukapo ʻo e Fanongonongo ki he Fāmilí,” naʻe fakatukupaaʻi loto-toʻa ai kitautolu ʻe Sisitā Poni L. ʻOsikasoni, ko e Palesiteni Lahi mālōlō ʻo e Kau Finemuí: “ʻE lava ʻe he tokotaha kotoa pē … ke nau taukapoʻi e palani ʻa e ʻEikí ʻoku fakamatalaʻi ʻi he fanongonongo ki he fāmilí. Kapau ko e palani ʻeni ʻa e ʻEikí, ʻoku totonu ke hoko ia ko ʻetau palani!”4

Ko ha ngaahi fakakaukau ʻeni ʻe ala tokoni ʻi hoʻo akoʻi ki hoʻo fānaú ʻa e mahuʻinga ʻo e fāmilí ʻi he palani taʻengata ʻa e Tamai Hēvaní.

Ako Maʻuloto

Ko ha founga lelei ke ʻiloʻi mo manatu fuoloa ai ʻetau fānaú ki he ngaahi moʻoni ko ʻení ko hono ʻai ke nau ako maʻuloto. Naʻe ueʻi fakalaumālie au ʻe he fānau Palaimeli ʻi hoku uōtí ʻi Kalefōniá ʻa ia naʻa nau ako maʻuloto fakataha ʻa e fanongonongó. Naʻa nau tuʻu ʻi he māhina kotoa pē ʻo lau maʻuloto ha ngaahi konga ʻo e fanongonongó kae ʻoua kuo nau maʻuloto kotoa ia.

Te tau lava ʻo poupouʻi ʻetau fānaú mo e makapuná ke nau ako maʻuloto ʻa e fanongonongó. ʻE lava foki ke ʻi ai mo ha pale! Kapau kuo teʻeki ai ke ke ako maʻuloto ia ʻe koe, ʻe fakafiefia ke mou ako fakataha ia!

ʻI heʻema ohi hake ʻema fānaú ʻi he Fakatonga ʻo Kalefōniá lolotonga ʻa e moveuveu fakapolitikale faingataʻa naʻá ne poleʻi ʻa e tukufakaholo ʻo e nofomalí, naʻa nau ako lelei ai ʻa e ngaahi lea ko ʻení, “Ko e mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá.” Pea naʻe tuʻo lahi ʻenau toutou lea ʻaki ʻa e ngaahi lea ko iá ʻi he taimi naʻe fehuʻi ange ai fekauʻaki mo ʻenau tuí.

ʻI hono fakatōkakano ʻa e ngaahi leá ni ʻi he ʻatamai ʻo ʻetau fānaú, ʻe tokoni ia kiate kinautolu ʻi heʻenau fehangahangai mo e ngaahi tūkunga ʻa ia ʻe ala ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi pe ko hano fehuʻia ʻenau tuí. ʻE faingofua ange ʻenau manatuʻi ʻa e kupuʻi lea ʻoku moʻoní (vakai, Sione 14:26).

ʻĪmisi
fāmili ʻoku nau ako fakataha

Fealēleaʻaki

ʻE lava ke ako ʻe heʻetau fānaú ʻa e moʻoní ʻi ʻapi pea ako mo e founga ke fakamatalaʻi ʻaki honau ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní. ʻE hanga ʻe hono fakahoko ʻo e ngaahi fealēleaʻaki ko ʻení ʻo fakamālohia ʻenau fakamoʻoni ki he fāmilí pea te ne fakaʻatā ʻa e Laumālié ke fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ʻoku nau fanongoá.

ʻI heʻetau fai ʻa e ngaahi fealēleaʻaki ko ʻení, ʻoku mahuʻinga ke tau fakamatalaʻi mahino mo taʻe-ufi ʻa e ngaahi moʻoni mei he fanongonongó. Hangē ko ʻení, ʻokú ma akoʻi ko e angamaʻa kimuʻa he malí mo e anganofo hili ʻa e malí ko ha ngaahi tuʻunga moʻui tuʻu maʻu ia: “Kuo ʻosi tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ke toki ngāue ʻaki pē ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú ʻe ha tangata mo ha fefine, kuó na ʻosi mali fakalao ko ha husepāniti mo ha uaifi.” ʻOkú ma akoʻi ʻe maluʻi kinautolu ʻe he haohaoa fakasekisualé.

ʻOku tokoni ke ʻeke ʻe he fānaú ha ngaahi fehuʻi pea ʻomi ʻenau fakakaukaú ʻi he ngaahi fealēleaʻaki ko ʻení. Fehuʻi ange, “ʻOkú ke pehē ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻa e palōfitá mo e kau ʻaposetoló ʻi heʻenau pehē, ʻʻOku mau fakamoʻoni atu ki hono haohaoa ʻo e moʻuí pea mo hono mahuʻinga ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá’? ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai iá?”

Naʻe kau homau fāmilí ʻi he ngaahi ngāue fakakolo mo fakapolitikale ke poupouʻi ʻa e fāmilí, ko ia naʻa mau faʻa talanoa ki he ngaahi meʻá ni pea lahi mo e ngaahi fepōtalanoaʻaki māfana naʻe vahevahe mo tālangaʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukaú. Ko hono olá, naʻe tupulaki ʻa e falala ʻema fānaú takitaha ki heʻenau tuí pea mo ʻenau malava ke fakamatalaʻi kinautolú.

Hangē ko ʻení, naʻe toʻo ʻe hoku foha siʻisiʻi tahá ha kalasi paiolosia mei ha faiako naʻá ne fakafepakiʻi fefeka ʻetau tuí. Naʻe poleʻi ia ʻe he faiakó, “ʻOku ʻiloʻi nai ʻe hoʻo faʻeé ʻokú ke ʻi heʻeku kalasí?”

Naʻá ne tali ange, “ʻIo tangataʻeiki.”

Hili ha māhina ʻe taha mei ai naʻá ku ʻeke ki hoku fohá, “ʻOku fēfē hoʻo kalasi paiolosiá?”

Naʻá ne tali mai, “Mami, ʻoku fakafepakiʻi au ʻe he faiakó ʻi he ʻaho kotoa pē.”

Naʻá ku taʻefiemālie ki ai. “Te tau lava ʻo toʻo koe mei he kalasi ko iá ʻi he taimí ni pē!” Ko ʻeku talí atu ia.

Naʻá ne tali mai, “ʻOua Mami.” Naʻá ne fakamatalaʻi mai, “ʻOkú ne fakafepakiʻi ʻeku tuí ʻi he ʻaho kotoa pē, pea ko e ʻaho kotoa pē ʻoku ou toutou talaange pē ʻa e meʻa ʻoku ou tui ki aí. Pea ko e meimei ʻaho kotoa pē ʻoku haʻu ha taha kiate au ʻi he ʻosi ʻa e kalasí ʻo fakamālō mai kiate au. ʻOku nau talamai ʻoku nau tui tatau pē mo au ka ʻoku nau fuʻu ilifia ke lea ʻaki ha meʻa.”

Naʻá ku laukau ʻaki ia ʻi heʻene tuʻu mālohi ʻi he fehangahangai hangatonu mo e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi fehuʻi peheé.

ʻI he fakaʻosinga ʻo e semesitaá, naʻe ʻalu atu ʻa e faiakó kiate ia. Naʻe pehē ange [ʻe he faiakó], “Sai, kuo pau ke u ʻoatu haʻo maaka. Kuó ke fai ha ngāue lelei ʻi hono taukaveʻi ʻa e meʻa ʻokú ke tui ki aí.”

Naʻe teuteuʻi lelei [hoku fohá] ʻe he ngaahi fealeaʻaki fakafāmili ko ʻení.

Fakatulamaʻi

ʻI he māmani ʻo e ʻaho ní, ʻoku poleʻi mo fehuʻia fakaʻaho ʻa e tokāteline ʻo e fāmilí. ʻE lava ke tokoni ʻa e fakatulamaʻí ki heʻetau fānaú ke mālohi ange ai ʻenau tuí mo e mahinó.

Te ke lava ʻo fakahoko ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ʻo tulamaʻi ha fepōtalanoaʻaki fekauʻaki mo ha ngaahi fehuʻi pau. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke tulamaʻi ʻe hoʻo fohá ha kaungāmeʻa ʻokú ne fehuʻi, “ʻOku tali nai ʻe homou siasí ʻa e mali ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné?” ʻE lava ke fakamatalaʻi ʻe hoʻo ʻofefiné, “Kuo talamai ʻe homau kau takí, ʻKo e fāmilí ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga ʻa e mali ʻa e tangatá mo e fefiné ki Heʻene palani taʻengatá.’ Ko e meʻa ʻeni ʻoku ou tui ki aí, ka ʻoku mahino kiate au ʻe kehe ʻa e tui ia ʻa ha niʻihi kehe.”

Te ke lava ʻo fehuʻi, “ʻOkú ke ongoʻi nai ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi tamaí?” Koeʻuhí ko ʻenau maheni mo e fanongonongo ki he fāmilí, ʻoku fakakaukau hoʻo fānaú, “Tuʻunga ʻi ha palani fakalangi, ʻoku ʻa e ngaahi tamaí ai, ke nau puleʻi honau fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongia ke tokonaki ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí.” ʻE lava ke tali ʻe ha taha ʻo e fānaú ʻaki haʻane pehē, “ʻOku fuʻu mahuʻinga ʻaupito ʻa e ngaahi tamaí ke tauhi honau ngaahi fāmilí mo maluʻi kitautolu. Ko ʻeku tamaí ko ha tamai lelei—ʻoku ou houngaʻia ʻaupito ʻiate ia!”

ʻE ala faingataʻa ʻa e ngaahi tulama ko ʻení ʻi he kamataʻangá, ka ʻi he hokohoko atu ke akoako ia ʻe hoʻo fānaú, ʻe faingofua ange hono maʻu ʻa e ngaahi talí. Ko e fānau ko ia kuo nau ʻosi akoako ʻenau talí te nau ʻiloʻi fakapapau mo mahino lelei ʻenau talí pea ʻikai veiveiua mo taʻepauʻia ʻi he founga ke lea ʻaki ʻa e meʻa ʻoku nau tui ki aí.

ʻĪmisi
ko e mātuʻa ʻoku ako mo ʻenau fānaú

Ko Hono Fakatupulaki ha Ngaahi Fakamoʻoni Mālohí

ʻI heʻetau tokoniʻi ʻetau fānaú ke nau ako mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi he fanongonongó, te nau fakatupulaki ai ha fakamoʻoni mālohi ki hono mahuʻinga ʻo e fāmilí, nofomalí, mātuʻá mo e moʻuí.

Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni ʻOakesi ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2018, ʻo pehē:

“Ko e fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí, ko ha fakamatalaʻi ia ʻo ha moʻoni taʻengata, ko e finangalo ʻo e ʻEikí ki Heʻene fānau ʻoku fekumi ki he moʻui taʻengatá. Kuo hoko ia ko ha fakavaʻe ʻo e akonaki mo e founga ngāue ʻa e Siasí ʻi he taʻu ʻe 22 kuohilí, pea ʻe kei pehē ai pē ʻi he kahaʻú. Lau pē ʻoku pehē ia, akoʻi ia, moʻuiʻaki ia pea ʻe tāpuekina kimoutolu, ʻi hoʻomou vilitaki atu ki he moʻui taʻengatá.

“Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Ezra Taft Benson he taʻu ʻe fāngofulu kuohilí ʻ ʻoku siviʻi mo maʻu ʻe he toʻu tangata kotoa pē ha faingamālie ke tuʻu hake ʻo fakamoʻoniʻi ia.’ ʻOku ou tui ko e anga ko ia ʻetau fakakaukau mo fakaʻaongaʻi ʻo e fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻoku kau ia hono siviʻi ʻo e toʻu tangatá ni. ʻOku ou lotua ke tuʻu taʻeueʻia e Kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí ʻi he sivi ko iá.”5

Hangē ko e lau ʻa e hiva ʻa e Palaimelí, “Fale ʻo e potó langa he funga maká. … Tuʻu maʻu e falé he funga maká.”6 Te tau lava ʻo tokoniʻi ʻetau fānaú ke nau tuʻu taʻeueʻia ʻi he mahino ʻoku nau maʻu ki he fāmilí pea mo e ngaahi moʻoni ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí. ʻE hoko ʻeni ko ha tāpuaki maʻongoʻonga kiate kinautolu mo fakamālohia ʻenau tuí ʻi heʻenau moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi mo faingataʻa ko ʻení.

ʻOku nofo ʻa e tokotaha naʻá ne faʻu ʻa e talanoá ʻi ʻIutā, ʻIunaiteti Siteiti ʻo ʻAmeliká.