Liahona
Ko e Teití mo ha Palani pea mo ha Taumuʻa
ʻEpeleli 2024


Fakaʻilekitulōnika Pē: Kakai Lalahi Kei Talavoú

Ko e Teití mo ha Palani pea mo ha Taumuʻa

Ko ha fanga kiʻi meʻa ʻeni kuó u ʻiloʻi ʻe lava ke faingofua mo siʻisiʻi ai haʻo loto hohaʻa ʻi hoʻo teití.

ʻĪmisi
ko ha ongomātuʻa kei talavou ʻokú na fāʻofua mo fesiofaki

Ko e Teití. ʻOku hoko ha ngaahi meʻa kehekehe mei hono lea ʻaki pē ʻa e foʻi leá: ko ha malimali, fakafulofula, fakahila, kete kovi, ʻo aʻu ki he tokakovi. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke tatau ʻa e aʻusia ʻa e taha kotoa pē ʻi he taimi teití. Kuó u fanongo ki he lau ʻa e kakai lalahi kei talavoú ko e teití ko ha fiefia, ko ha mamahi, ko ha fononga, ko ha ikuʻanga, ko ha meʻa fakamamahi, mo ha ikuna. Naʻá ku toki talanoá ni mo ha finemui, ʻoku kiʻi mamali fakaʻaluma pē mo talamai ʻoku “halaʻatā” ke ne teitei teiti ia.

Hili ha lau taʻu hono akoʻi ʻo e ngaahi kalasi teiti mo teuteu mali ʻa e kakai lalahi kei talavoú, kuó u maʻu ha ongo foʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi lelei ʻa e aʻusia ʻa ha niʻihi tokolahi: ʻikai ke fetaulaki mo e fetōkehekeheʻaki.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kuó u ʻiloʻi ʻe lava ʻe ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku mahino lelei ʻo ʻai ke faingofua ange mo ʻikai ke fuʻu ongoʻi mafasia ʻi he teití. ʻOku kamata kotoa mei ha mahino lahi ki he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he nofo-malí pea mo e fatongia ʻe lava ke fakahoko ʻe he teití ʻi hono fakatoka ha fakavaʻe ki ha nofo-mali ʻe ola leleí.

Ko e Taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he Nofo-malí

Mahalo naʻa ngali kehe ke heʻaki, ka ko e fakakaukau teffito ki he teiti ʻa e kakai lalahi kei talavoú ko ʻene iku ki he mali—pea ʻoku tau ʻamanaki pē ʻe pehē. ʻOku iku ʻa e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné ke tau hoko ʻo hangē ko ʻetau mātuʻa fakalangí—ʻo ʻi ai pē hotau fāmili tonu.

Kuó u fanongo ki ha pehē ʻe ha kakai lalahi kei talavou tokolahi ʻoku kiʻi fakailifia ʻa e fakakaukau ko ia ke fai ha malí he ʻoku nau ʻiloʻi ha kakai tokolahi naʻe ʻikai ke ola lelei ʻenau nofo malí. ʻOku ou ʻilo ko ha meʻa fakamamahi ʻeni ka ʻoku moʻoni. ʻOku ʻikai ko e ʻamanaki pē ʻe tolonga ʻa e nofo malí ka ko ʻetau faʻu ha palani ke tolonga ai ʻa e nofo malí. ʻI he lahi ange ʻa e mahino kiate kitautolu e palani ʻo e fakamoʻuí, ko e lahi ange ia ʻa e mahino kiate kitautolu ʻa e fatongia ʻo e malí ʻi he palani ko iá.

Naʻe pehē ‘e ʻEletā Keuli E. Sitīvenisoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

“ʻOku mahino kia Sētane ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻo e fiefia ʻa e ʻEikí. … ʻOkú ne feinga ke tūtuuʻi ʻa e ngaahi tenga ʻo e ilifiá ʻi ho lotó, ha faʻahinga meʻa pē te ne taʻofi koe mei hoʻo aʻusia ʻa e konga nāunauʻia taha ʻo e moʻui fakamatelié: ʻa e māʻoniʻoni mo e fiefia ʻoku maʻu mei hono maʻu ha hoa taʻengata pea ʻomi e fānau ʻa e Tamai Hēvaní ki he māmaní.

“ʻI hoʻo fehangahangai mo e fili ke kamata ho fāmili taʻengatá, ʻoua naʻá ke fakatatali koeʻuhí he ʻokú ke ilifia. Manatuʻi ʻa e folofolá, ‘ʻoua te ke manavahē, ka ke tui pē’ [Maʻake 5:36]. Ko ʻeku nofo-malí mo hoku fāmilí … ko hano fakahaaʻi fakataautaha moʻoni ia ʻo e palani lahi ʻo e fiefiá maʻakú. ʻOku ou palōmesi atu ʻe lava ke hoko moʻoni mo e meʻa tatau kiate koe. ʻE tekeʻi atu ʻa e manavaheé ʻi he tokanga taha ki he maama fakafiefia ʻo e moʻui fakafāmilí.”1

Ke hoko ko ha kau faikaumeʻa ʻoku longomoʻuí, ʻe fiemaʻu ke tau vakai ki he malí ʻi ha tuʻunga ʻe taha ʻoku ʻikai ko ha foʻi fekau pē; ʻoku fiemaʻu ke tau tali ʻa e moʻoni ko ia ʻe lava pē ke hoko ʻa e malí, ko ha konga fakaʻofoʻofa mo fakafiefia ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní maʻa ʻEne fānaú. ʻOku fakaiku hono maʻu ha hoa ʻokú ke ʻofa aí mo ha fāmili ʻokú ke mataʻikoloa ʻakí ki he fiefia lahi taha ʻo e moʻui fakamatelié mo ʻitāniti. Kapau naʻe ʻikai ke pehē, he ʻikai ke fakahā mai ʻe he Tamai Hēvaní ia ke fai ha mali. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “ʻOku tokoniʻi kitautolu [ʻe he] fanongonongo ki he fāmilí ke tau ʻiloʻi ʻoku ʻomi ʻe he mali fakasilesitialé ha ngaahi faingamālie lahi ange ki he fiefiá ʻi ha toe faʻahinga vā fetuʻutaki kehe.”2

ʻI he Teiti Totonú ʻe Hoko ai Ha Mali Lelei

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) kapau ʻoku fiemaʻu ha mali lelei kuo pau ke tonu ʻetau teití.3 ʻE ngali faingofua ange hono lea ʻakí ʻi hono fakahokó. Naʻe fai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni (1927–2018) ha fakahinohino mahuʻinga ki he kakai tangata lalahi kei talavou ʻo e Siasí ʻi he kaveinga: “Kumi ha taha ʻokú mo meimei faitataú.”4

ʻOku nounou mo faingofua, pea toe mahuʻinga fau.

Ka ʻoku anga fēfē haʻatau maʻu ha taha? Pea te tau ʻiloʻi fēfē ʻoku tau faitatau?

Ki he taha kotoa pē, ʻe fiemaʻu ke fai ha teiti kae toki maʻu ha taha. ʻOku totonu ke ʻuhingamālie mo mahuʻingamālie ʻa e teiti ko iá. Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga teiti ia ʻoku tokoni ke tau lava ʻo siviʻi ai ʻa e faitataú. ʻOku ʻomi foki ʻe he teití ha faingamālie ke tau ako ai ʻa e ngaahi taukeí—ʻio, ʻa e ngaahi pōtoʻi ngāué—ki hono foʻu ha vā fetuʻutaki ʻoku mahuʻingamālié.

ʻUluakí, ko e faingataʻa lahi tahá—ʻa hono kumi ha kakai ke fai ha teití. ʻE lava pē ke fakaʻaongaʻi ha fakamatala kakato ki he tefitó ni, kae tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha fanga kiʻi foʻi lea faingofua ʻe hiva: “Fekumi lahi ange, kau ki ha ngaahi fakasōsiale lahi age.” Ki ha taha pē ʻokú ne loto ke tokolahi ʻa e kakai ʻe teiti mo iá, ʻoku ou fokotuʻu atu ke ke kau atu pea feohi lahi ange. Mahalo naʻa fiemaʻu ke fai ha fekumi ki ha feituʻu ʻoku ʻi ai ʻa e kakai ʻoku mou mahuʻingaʻia mo tui tataú, he ʻe fuʻu mahuʻinga ʻaupito ia .

Ko e taha ʻo e fakaʻilonga lahi taha te ne tala ʻa e faitatau ʻa ha ongo meʻa malí ko e meimei faitatau ʻa e meʻa ʻokú na saiʻia aí. ʻI hoʻo ʻalu ki he ngaahi ʻekitivitī mo e ngaahi feituʻu ʻokú ke saiʻia aí, te ke ʻiloʻi ai ha niʻihi kehe ʻoku tatau e meʻa ʻoku mou saiʻia aí. ʻOku tokoni maʻu pē ke manatuʻi ko e fiemaʻu ko ia ke feʻiloaki mo ha tahá ko hono kumi ha taha ke fai ha feʻiloaki mo ia.

Faitataú: Ko ha Founga Sitepu ʻe Ua

Fakakaukau ki he teiti ke siviʻi ʻa e faitataú ʻo hangē ha sitepu ʻe uá. ʻUluakí, ʻi hoʻo kamata teití, feinga ke ke teiti mo ha kakai kehekehe. ʻE tokoni hono ʻiloʻi ha ngaahi ʻulungaanga kehekehe ke ke ʻilo ai ʻa e tokotaha te ke feohi lelei mo iá mo e ʻulungaanga ʻo ha taha ke mo malí. Ko e ʻuhinga ʻeni ʻe taha kuo faleʻi ai ʻe he kau palōfitá ʻa e toʻu tupú ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi feohi ʻoku fuʻu tōtuʻá kae ʻoleva ke nau matuʻotuʻa ange pea “fokotuʻu ha vā fakaungāmeʻa lelei mo ha kakai tokolahi.”5

ʻOku lava ke hoko ko ha pole ʻa e teiti mo ha niʻihi fakafoʻituitui kehekehe. ʻOku ʻikai maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e faingamālie pe ko e fili ke teiti mo ha niʻihi tokolahi. Pea ʻoku toe fakatuʻutāmaki foki ʻa e fuʻu fekumi fakamātoato ke maʻu ha taha ʻoku haohaoá.

Meʻamālié pē, ʻoku ʻikai ke fiemaʻu ia ke lahi haʻo teiti “fakalelei” ka ke toki ʻilo lahi ai ki ha meʻa. Ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku tau maʻu ʻa e faingamālie ke feohi mo ha kakai tangata mo fafine kehekehe ʻi he ʻaho kotoa pē. Kapau te tau poto, te tau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi feohi ko iá ke siofi ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻoku tau fiemaʻu ki hato mali.

Uá, ʻi he taimi ʻokú ke kamata teiti fakamātoato ange ai mo ha tahá, mo ō ʻo teiti ʻi ha ngaahi feituʻu kehekehe. ʻOku ou faʻa sio ki ha ongo kaumeʻa ʻoku fai kotoa pē ʻena teití ʻi ha fuʻu sea sofa ʻo sio he ngaahi polokalama TV ʻokú na saiʻia aí, pea toki lāunga kimui ange naʻe ʻikai ke ne ʻiloʻi ʻe ia ʻoku anga pehē hono malí.

Ke akoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e teiti ʻi ha ngaahi founga kehekehe, kuó u fakaʻaliʻali ki heʻeku kalasi ʻinisititiutí ha fakatātā ʻoku ʻasi atu pē ai e konga ʻo e fofonga hoku uaifí. ʻI he taimi ʻoku ou fehuʻi atu ai pe ʻoku fekauʻaki fēfē ia mo e teití, pea ko e tali ʻoku faʻa fai maí, “ʻOkú ke hanga ʻo fakahaaʻi atu ai ho uaifí.” Ka neongo ia, kapau te ke sio fakalelei, te ke fakatokangaʻi ʻoku ou toʻo ʻa e ngaahi kongokonga pāsoló kae ʻasi kakato mai hono fakatātaá ʻi lalo. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he konga pāsolo takitaha ha fengāueʻaki (pe ʻaho) ʻokú ne fakahaaʻi ha meʻa fekauʻaki mo e ʻulungaanga ʻo hoku uaifí.

ʻE fakahaaʻi ʻe he faʻahinga kehekehe ʻo e fengāueʻakí ʻa hono ngaahi ʻulungaanga lelei kehekehé. Kapau ʻoku ou loto ke ako fekauʻaki mo hono tuʻunga fakalaumālié, ʻoku totonu ke ma fakahoko fakataha ha meʻa ʻoku fakatefito ʻi he meʻa fakalaumālie. Ko ia ai, kapau ʻoku ou fie ʻilo ki he anga ʻene fetuʻutaki mo e fānaú, te ma loto ke feohi mo e fānaú.

Falala Lahi Ange, Fakasiʻisiʻi e Hohaʻá

ʻI he uhouhonga ʻo e teiti ke maʻu e faitataú, manatuʻi ko e teití ʻoku totonu ke fakafiefia. Ko e teití ko ha faingamālie ia ke feʻiloaki ai mo ha kakai foʻou, fakahoko ha fakakaungāmeʻa, pea hū atu ʻo fai ha meʻa! ʻOku ʻikai fiemaʻu ke hoko ʻa e ʻuluaki teití ko ha meʻa sivi ia pe ʻe ola lelei pe toʻo ai e falala ki he meʻa ʻe hoko he kahaʻú . Pea neongo he ʻikai ke hoko ʻa e tokotaha ko iá ko ho mali, ka kuo maʻu hao kaungāmeʻa foʻou.

ʻOku totonu ke tau ngāue kotoa ki he mali taʻengatá, ka ʻo kapau ʻe fuʻu tōtuʻa hono fakamamafaʻi ʻo e teití mo e nofo-malí, tautautefito ki hano fakafuofuaʻi ho mahuʻinga fakatāutahá mei he ola lelei hoʻo teití, ʻe hoko moʻoni ia ko ha meʻa fakamamahi kiate koe. ʻE lava ke fakafiefia mo mohu tāpuekina ʻa hono maʻu ha mali ʻokú mo faitatau pea ola lelei ai hoʻo nofo malí.

ʻOku ʻi ai ha fiemālie lahi ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻe tāpuekina kitautolu ʻaki ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau fiemaʻu ki he fiefiá mo e fakalakalaká ʻi heʻetau tokanga taha ki heʻetau ngaahi fuakavá mo e ngaahi taumuʻá pea mo e ngaahi talaʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvani ʻofá.