Liahona
Siʻaki ʻa e Tukufakaholó kae Falala ki he ʻEikí
ʻEpeleli 2024


“Siʻaki ʻa e Tukufakaholó kae Falala ki he ʻEikí,” Liahona, ʻEpeleli 2024.

Kakai Lalahi Kei Talavoú

Siʻaki ʻa e Tukufakaholó kae Falala ki he ʻEikí

Naʻa mau puputuʻu ki he kahaʻú mei he faleʻi ʻa e palōfitá fekauʻaki mo e totongi ʻoku ʻave ki he fefine malí (lobola).

ʻĪmisi
tā ʻo e tokotaha faʻu tohí

ʻŪ taá ʻi he angalelei ʻa e ongo faʻu tohí

Ko e toʻu lalahi kei talavoú ko ha taimi longomoʻui mo ivi lahi ia ʻi he moʻuí. ʻI heʻema hoko ko ha ongo tautehina ʻoku muimui ki he tuʻunga fakaākongá ʻi Saute ʻAfiliká, ʻokú ma aʻusia maʻu pē ha ngaahi meʻa ʻokú ne fakamālohia ʻema tuí peá ma fakatuʻamelie ai ki he kahaʻú. Ka ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻe lava ke hoko ha puputuʻu ʻi he taimi ko ʻeni ʻo e moʻuí ʻi heʻetau fai ʻa e ngaahi fili fekauʻaki mo e akó, ngāue maʻuʻanga moʻuí, pea tautautefito ki he tokotaha ke mali mo iá.

Pe, ʻi he tuʻunga ʻokú ma ʻi aí, ko hono fakakaukauʻi pe ko e hā e meʻa ʻe hokó ʻi heʻema fakaʻamu ke malí.

Ko ha Pole Taʻeʻamanekina

ʻI Saute ʻAfiliká, ʻoku ʻi ai ha anga fakakuonga muʻa ʻoku ui ko e lopola (lobola)—ʻoku angamaheni ke ʻiloa ko hono “totongi ʻo e fefine malí”—ʻa ia ʻoku kei fakahoko pē ia ʻi ha ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ʻi ʻAfilika ʻi he ʻahó ni. “Ko e lopolá ko ha fakaʻilonga ia ʻo e loto-houngaʻia mei he fāmili ʻo e tangata malí ki he fāmili ʻo e fefine malí. ʻI onoʻahó, ʻe foaki ʻe he fāmili ʻo e tangata malí ki he fāmili ʻo e fefine malí ha faʻahinga meʻa pē ʻoku mahuʻinga kiate kinautolu.”1

Ko e tukufakaholó, naʻe faʻa foaki ha pulu (ʻa ia ko ha meʻa toputapu ʻeni ʻi ha ngaahi anga fakafonua lahi ʻo ʻAfilika) ki he fāmili ʻo e fefine malí ke fakafofongaʻi hano faʻu ha fehokotaki fakalaumālie ʻi he vahaʻa ʻo e ongo fāmilí. Ka ʻi he ngaahi ʻaho ní, ʻoku lahi ange pē hono totongi ʻo e lopolá ʻo fakafou ʻi ha fuʻu paʻanga lahi ʻaupito. ʻOku makatuʻunga ʻa e totongí ʻi he taimí ni mei he ako, ngāue, mo e tuʻunga ʻo e fefine malí ʻi he sosaietí.2

ʻOku fakataumuʻa ʻa e totongi ʻo e lopolá ke fakahaaʻi ʻa hono fakamahuʻingaʻi ʻo e taʻahine malí ʻe hono fāmilí pea mo e tangata ʻoku ʻamanaki ke mali mo iá. ʻOkú ne fakataipe ha uouangataha ʻi he vahaʻa ʻo e ongo fāmilí. Ko ia, ʻi hono kotoa ʻo ʻema moʻuí, naʻá ma fāifeinga maʻu pē ke hoko ko ha ongo fafine anga fakaʻapaʻapa, lavameʻa, mo ʻatamai poto. Naʻá ma loto ke laukau ʻaki kimaua ʻe homa fāmilí pea totongi fakafoki kiate kinautolu ʻa hono ohi lelei hake kimauá.

Ka ʻi he 2014, ʻi he kamakamata ke ma ʻi he toʻu ʻo e taautaha kei talavoú, naʻe haʻu ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa, naʻá ne hoko ʻi he taimi ko iá ko e Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo lea ki he kāingalotu ʻi ʻAfiliká. Naʻa mau ongoʻi ʻa e ʻofa haohaoa ʻoku maʻu ʻe he ʻOtuá maʻamautolu takitaha ʻi heʻene leá. Ka neongo ia, ʻi heʻene leá naʻá ne akoʻi ʻoku ʻikai ke fenāpasi ʻa e tukufakaholo ia ʻo e lopolá mo e ongoongoleleí. Naʻe ʻikai ke ne poupouʻi ʻa hono fakahoko ʻo e ʻulungaanga ko ʻení ʻo ne pehē: “ʻOku kehekehe ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e [totongi ʻo e fefine malí] pea ʻoku iku ia ki ha faʻahinga tōʻonga ʻoku ʻikai ke taau mo ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. … Ko e founga ʻa e ʻEikí ʻa e hala fononga moʻoni ke ne fakatahaʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke taʻengata.”3

ʻOku kau kotoa homa anga fakafonuá ʻi he tukufakaholo ko ʻení, pea naʻá ma ʻamanaki maʻu pē te ma fakahoko ʻa e tukufakaholo ko iá, ka naʻá ma puputuʻu ʻi he hili ʻene pōpoakí.

Naʻe fakaoli ʻa ʻema ʻuluaki fakakaukaú: “Naʻe ʻikai ke ma ngāue lahi peheni ke ʻikai maʻu ha pulu!”

Ka ko hono moʻoní, naʻá ma puputuʻu. Kapau ʻoku ʻikai ke finangalo ʻa e Tamai Hēvaní ke ma toe fakahoko ʻa e tukufakaholo ko ʻení, ka ko e tokolahi taha ʻo homa kakaí ʻoku ʻikai ke nau loto ke mali taʻe kau ai ʻa e lopolá, ʻe founga fēfē leva haʻama muimui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi pea kei fakaʻapaʻapaʻi pē homa anga fakafonuá mo e fāmilí? Naʻe ʻosi ngali kehe pē ʻa e ongoongoleleí ia ki he kau mēmipa homa fāmilí naʻe ʻikai ke nau kau ki he Siasí, ka ʻi he taimi ní ʻe toe faingataʻa ange ia ke mahino kiate kinautolu.

ʻI heʻema vakai ki he mavahe ha kāingalotu ʻe niʻihi mei he Siasí koeʻuhí ko e ʻikai mahino kiate kinautolu ʻa e akonaki ko ʻeni mei ha palōfita moʻuí, naʻá ma ʻiloʻi naʻe fiemaʻu ke ma ʻave ʻema ngaahi fehuʻí ki he Tamai Hēvaní.

Ko e Fekumi ki he Ngaahi Talí

ʻI heʻema kau ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní lolotonga ʻema kei taʻu hongofulu tupú, naʻá ma palōmesi ke fetokoniʻaki pea nofo maʻu pē ki he ʻEikí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ha meʻa ʻe hoko. Naʻá ma loto ke mateakiʻi maʻu pē ʻema tuí ʻi ha faʻahinga tūkunga pē ʻo e moʻuí, koeʻuhí he kuó ma sio ʻoku maʻu ʻa e fiefia moʻoní ʻi hono moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí.

Ko ia, ʻi heʻema fāifeinga ke mahino ʻa e pōpoaki ʻa ʻEletā ʻUkitofá, naʻá ma manatuʻi ʻa e palōmesi ko iá. Naʻe fakamanatu mai kiate kimaua ʻa e mahuʻinga hono fakamuʻomuʻa ʻa e vā fetuʻutaki mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi mo e falala ki Heʻena ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí. Naʻá ma fakatou tokanga taha ki hono fakaloloto ʻema tui kiate Kinauá ke toe fakatupulaki ʻa e falala ko iá.

ʻI he taimi naʻá ku (Fīnitī) lotu ai ki he Tamai Hēvaní ke maʻu ha fakahinohino fekauʻaki mo e faikaumeʻá mo e malí, ne fakafokifā pē ʻeku maʻu ha fakakaukau. Naʻe tataki fakalaumālie ha ʻAposetolo ʻa e ʻEikí ke haʻu ki hoku fonuá ʻo talanoa fekauʻaki mo ha tukufakaholo pau ʻi homau anga fakafonuá koeʻuhí he ʻoku ʻafioʻi fakafoʻituitui kimautolu ʻe he Tamai Hēvaní. ʻOkú Ne ʻafioʻi ʻa e meʻa ʻokú ne taʻotaʻofi kimautolú, pea ʻokú Ne ʻafioʻi ʻa e meʻa ʻe lelei taha maʻamautolú ʻi he hala ʻo e fuakavá.

ʻĪmisi
Temipale Durban South Africa

Tā ʻo e Temipale Durban South Africa ko e faitaaʻi ʻe Matt Reier

Naʻá ku fakalaulauloto fakamātoato ki he foʻi moʻoni ko ʻení peá u fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ke finangalo moʻoni ʻe he Tamai Hēvaní ke fakangatangata ʻemau nofomalí mo e fāmili taʻengatá ʻe he ngaahi tukufakaholo fakamāmaní. Naʻe tokoni ʻa e fakakaukau ki he meʻá ni ke u sio ki he founga ʻoku faʻa hala ai ʻa e lopolá, tautautefito ki he taimi ʻoku hoko ai ʻa e fuʻu māʻolunga ʻo e totongí ke taʻofi ai ha ongomeʻa mei haʻana malí. Naʻe kamata ke u fakatokangaʻi te u lava ʻo falala ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻo laka ange ʻi he meʻa ʻoku ou ʻiló, neongo ʻene faingataʻá.

Naʻá ku (Samu) tafoki ki he folofolá ke maʻu ʻa e tali ki heʻeku ngaahi hohaʻa fekauʻaki mo e kahaʻú. Naʻá ku tui maʻu pē ʻoku fakaʻatā ʻe he ongoongoleleí ni ke fai ha ngaahi fehuʻi pea ʻokú ne poupouʻi ke tau maʻu ʻa e ʻiló pea fekumi ki ha fakahā fakatāutahá. Ko ia naʻá ku ako ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi kimuʻa. ʻI he fakalau atu ʻa e taimí, naʻá ku ongoʻi hono fakapapauʻi mai ʻe he ngaahi moʻoni ʻi he tohi ko iá te u lava ʻo falala ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻo e ʻaho ní. Naʻá ku ongoʻi ha liliu ʻi hoku lotó pea toe loloto ange hoku vā fetuʻutaki mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí.

ʻI he hokohoko atu ʻeku hohaʻa ki hoku kahaʻú fekauʻaki mo e faikaumeʻá mo e malí, naʻá ku manatuʻi ʻa e moʻoni naʻe ʻomi ʻe Nīfaí “ʻoku ʻikai tuku mai ʻe he ʻEikí ha fekau ki he fānau ʻa e tangatá kae ʻikai te ne teuteu ha hala maʻanautolu ke nau lava ai ʻo fai ʻa e meʻa kuó ne fekau kiate kinautolú” (1 Nīfai 3:7). ʻI he meʻa ko iá, ʻoku ou ʻilo te u lava ʻo falala kiate Ia mo ʻamanaki lelei ki Heʻene ngaahi talaʻofá.

Hangē ko ia kuo akoʻi mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, ko e moʻuí ʻoku fekauʻaki ia mo e ako ke “tuku ke lāngilāngiʻia ʻa e ʻOtuá”4 pea ke “ikunaʻi ʻa māmani.”5 Naʻe tokoni hono ʻiloʻi ʻení ke fakaloloto māmālie ai ʻema falala ki he Tamai Hēvaní. Neongo kapau ʻoku ʻikai ke ma ʻiloʻi ʻa e founga ʻe ola lelei ai e malí maʻamauá, ka ʻokú ma ʻiloʻi ʻi heʻema tauhi ʻema ngaahi fuakavá mo tokanga taha ki homau vā fetuʻutaki mo Ia mo Sīsū Kalaisí, ʻe tāpuekina kimaua ʻaki ha ngaahi mana ʻi heʻema siʻaki ʻa e tukufakaholo ko ʻení.

Ko e Vā Fetuʻutaki Mahuʻinga Tahá

ʻE lava ke faingataʻa mo taʻepau ʻa e ngaahi vā fetuʻutakí mo e faikaumeʻá ki ha taha ʻoku feinga ke mali temipale ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻi he māmaní. ʻI he taimi ʻoku tau faʻa fakaʻānaua ai ke maʻu ha hoa taʻengatá, ʻe lava ke ngali fakamanavahē ʻa e kahaʻú he taimi ʻe niʻihi. Tui mai kiate kimaua—ʻokú ma fehangahangai fakataautaha mo ha ngaahi meʻa lahi ʻoku taʻeʻiloa fekauʻaki mo e founga ʻe ola lelei ai ʻa e moʻuí ʻi he taimi he ʻikai ke tali ai ʻe homa anga fakafonuá ʻa e malí taʻe kau ai ʻa e lopolá.

Ka neongo ʻa e ngaahi fakafepaki kiate kimauá (pe ko e hā pē ʻa e ngaahi faingataʻa, fakangatangata fakafonua, pe ngaahi pole te ke fehangahangai mo ia fekauʻaki mo e faikaumeʻá mo e malí), ʻokú ma tui moʻoni ʻe hokohoko atu hono tokoniʻi kimaua ʻe he Tamai Hēvaní ke palani mo fakahoko ʻema ngaahi holi māʻoniʻoní ʻi heʻema falala kiate Iá. ʻI he taimi ʻoku tukutaha ai ʻema tokangá ki homa vā fetuʻutaki mo Ia mo Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻikai ke loko fakamanavahē mai ʻa e kahaʻú ka ʻoku fonu ʻi he ʻamanaki lelei.

ʻOkú ma ongoʻi liʻekina ʻi he taimi ʻe niʻihi, pea ʻokú ma fifili pe ʻe faingofua ange ke tukulolo ki he ngaahi anga fakafonuá, ngaahi ʻamanakí, mo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻo e māmaní. Ka ʻi heʻema fakalaulauloto ki he ngaahi tāpuaki mo e fiefia kuo tokateu ʻe he ʻEikí maʻamaua ko e ongo ākonga ʻa Kalaisí, ʻokú ma ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke teitei liʻekina kimaua. ʻOkú ma ʻi he toʻukupu ʻo ha Tamai Hēvani ʻofa, te Ne tataki kimaua ki ha ngaahi tāpuaki ʻoku taʻemafakakaukaua.

Lolotonga iá, ʻoku hokohoko atu pē ʻema fakahoko homa lelei tahá ke tupulaki fakalaumālie mo fakatuʻasinó. ʻOkú ma fakatupulaki ha ngaahi vā fetuʻutaki fakaʻofoʻofa mo e kaungāmeʻá, fāmilí, mo e niʻihi kehé. ʻE tokoni maʻu pē ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki ʻokú ma maʻu mo homa ngaahi ʻofaʻangá—kae tautautefito ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí—ke ma ongoʻi ai ʻa e fepikitaí mo e ʻofá peá ma maʻu ai ha mālohi ke hokohoko atu ʻi he hala ʻo e fuakavá.

ʻE ʻi ai ha ngaahi holi māʻoniʻoni ʻe niʻihi ʻe hangē ka ʻikai ke malavá lolotonga ʻema fehangahangai mo e ngaahi meʻa fakafiefia mo fakamamahi ʻo e hoko ko ha kakai lalahi kei talavoú. Ka ʻi he hokohoko atu ke ma tauhi ʻema ngaahi fuakavá mo fekumi ki he ʻEikí, ʻokú ma maʻu ha ʻamanaki lelei ki he mali temipalé. Ka ʻi he taimi ní, te ma lava ʻo fekumi maʻu pē mo ʻamanaki ki ha ngaahi mana6, ʻo hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni Nalesoní. ʻOkú ma aʻusia moʻoni ʻa e fiefiá, ngaahi tāpuakí, pea aʻusia foki mo e ngaahi mana ʻo hono moʻui ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOkú ma fakatauange pē ʻoku mou ʻiloʻi ʻoku ʻi ai foki mo ha ngaahi mana mo ha ngaahi tāpuaki ʻoku tokonaki maʻamoutolu.

ʻOku nofo ʻa e ongo faʻu tohí ʻi Kautengi, Saute ʻAfilika.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Olwethu Leshabane, “Let’s Talk about Lobola,” Art of Superwoman, Oct. 22, 2021, artofsuperwoman.com/2021/10/22/lets-talk-about-lobola.

  2. Vakai, Leshabane, “Let’s Talk about Lobola,” artofsuperwoman.com/2021/10/22/lets-talk-about-lobola.

  3. Dieter F. Uchtdorf, ʻi ha fakamafola ki he ngaahi siteiki kotoa ʻi ʻAfiliká, 23 Nōvema 2014.

  4. Russell M. Nelson, “Tuku ke Lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá,” Liahona, Nōvema 2020, 92–95.

  5. Russell M. Nelson, “Ikuʻi ʻa Māmani mo Maʻu ha Fiemālie,” Liahona, Nōvema 2022, 95–98.

  6. Vakai, Russell M. Nelson, “Ko e Mālohi ʻo e Ivi Fakalaumālié,” Liahona, Mē 2022, 99.