2010–2019
Ke ke Mālohi Peá ke Lototoʻa
ʻEpeleli 2014


Ke ke Mālohi Peá ke Lototoʻa

ʻĪmisi
Palesiteni Thomas S. Monson

ʻAi ke tau maʻu ha lototoʻa ke fakafepakiʻi e tui fakatokolahí, ʻa e lototoʻa ke taukaveʻi ʻetau tefitoʻi moʻoní.

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, hono ʻikai fakaʻofoʻofa ke toe fakataha mo kimoutolu. ʻOku ou lotua ha tokoni fakalangi ʻi heʻeku tali e faingamālie ke lea atu kiate kimoutolú.

Makehe mei he Senitā Konifelenisí ni, ʻoku ʻi ai ha toko lauiafe kuo fakataha ʻi ha ngaahi falelotu mo ha ngaahi feituʻu kehe ʻi he konga lahi ʻo e māmaní. ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻokú ne haʻi kitautolu, he kuo ʻosi falala mai ke tau fua ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá.

ʻOku tau ʻi heni ʻi māmani ʻi ha vahaʻataimi fakaʻofoʻofa ʻo hono hisitōliá. ʻOku hangē ʻoku ʻikai fakangatangata hotau faingamālié, pea ʻoku tau toe fehangahangai mo ha ngaahi pole lahi fau, ko e niʻihi ʻoku makehe ki hotau kuongá.

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani kuo tuku ai ki he tafaʻakí ʻa e ngaahi meʻa fakaangamaʻá, ʻoku fai fakahāhā ai ʻa e angahalá, mo ʻākilotoa kitautolu ʻe he ngaahi ʻahiʻahi ke tau hē mei he hala fāsiʻi mo lausiʻí. ʻOku tau fehangahangai maʻu pē mo e filí mo e takiekina kovi ʻokú na holoki e meʻa ʻoku leleí mo feinga ke fetongi ʻaki e ngaahi fakakaukau fakapoto vaivaí moe ngaahi tōʻonga ʻo e sōsaieti fakamāmaní.

Koeʻuhí ko e ngaahi polé ni mo ha ngaahi pole kehe, ʻoku ʻi ai maʻu pē ha ngaahi fili ke fai, te ne lava ʻo fakapapauʻi hotau ikuʻangá. ʻOku fie maʻu ʻa e lototoʻá ka tau lava ʻo fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú—ʻa e lototoʻa ke pehē, “ʻikai” ʻi he taimi ʻoku totonu ke tau fai ai iá, ʻa e loto toʻa ke pehē “ʻIo” he taimi ʻoku taau aí, ʻa e loto toʻa ke fai e meʻa ʻoku totonú koeʻuhí he ʻoku totonu.

Koeʻuhí ko e ngaʻunu vave ʻa e ākenga ʻo e sōsaietí mei he ngaahi meʻa mahuʻinga mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo foaki mai ʻe he ʻEikí, ʻoku meimei ke tau ʻilo pau ʻe ui kitautolu ke tau maluʻi e meʻa ʻoku tau tui ki aí. Te tau maʻu ʻapē ha loto toʻa ke fai ia?

Naʻe pehē ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí, ʻa ia naʻe hoko ʻi ha ngaahi taʻu lahi ko ha mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí: “Kuo ʻi ai ha ngaahi meʻa pehē kuo hoko, ʻa ia ko ha kau tangata ne pehē ʻoku nau maʻu ʻa e tuí, pea ʻi ai hanau ngaahi lakanga mahuʻinga, ne nau fakakaukau kapau ʻe fakamoʻoniʻi kakato ʻenau tuí, ʻe manukiʻi kinautolu ʻe honau kaungā ngāue taʻetuí, pea pau ai ke nau fulihi pe fakamalaʻi kehe ʻenau tuí, pe matuʻaki liliu ia ke kehe, pe fakangalingali ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻanau fakamoʻoni. Ko e faʻahinga peheé ko e kau mālualoi.”1 ʻOku ʻikai ha taha ʻiate kitautolu ʻe fakaʻamu ke ui peheʻi, ka ʻoku tau ʻāmio ke fakahaaʻi ʻetau tuí ʻi ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi?

Te tau lava ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau holi ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú ʻo kapau te tau fokotuʻu kitautolu ʻi he ngaahi feituʻú mo kau ʻi he ngaahi ʻekitivitī ʻoku tākiekina ai ʻetau fakakaukaú ki he leleí pea ki he feituʻu ʻe fiemālie ai ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí.

ʻOku ou manatuʻi haʻaku lau fuoloa atu ha faleʻi naʻe fai ʻe ha tamai ki hano foha ʻi heʻene mavahe ki he akó: “Kapau ʻe faifaiangé peá ke fakatokangaʻi ʻokú ke ʻi ha feituʻu ʻoku ʻikai totonu ke ke ʻi ai, mavahe leva!” ʻOku ou fai ʻa e faleʻi tatau kiate kimoutolu kotoa: “Kapau ʻe faifaiangé peá ke fakatokangaʻi ʻokú ke ʻi ha feituʻu ʻoku ʻikai totonu ke ke ʻi ai, mavahe leva!”

ʻOku hoko maʻu mai pē kiate kitautolu e ui ke lototoʻá. ʻOku fie maʻu ʻa e loto toʻá ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí—ʻo ʻikai ki he ngaahi meʻa mahuʻinga tahá pē, kae tuʻo lahi ange ʻi he taimi ʻoku tau fai ai e ngaahi filí pe ngāue ki he ngaahi tūkunga ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú. Naʻe pehē ʻe he punake mo e faʻu talanoa Sikotilani ko Lōpeti Lui Sitīvenisoní: “ʻOku siʻi pē ha niʻihi ʻoku siotonu ʻi he ʻaho kotoa pē he lototoʻá. Ka ʻoku kei fakaʻeiʻeiki pē hoʻo lototoʻá neongo ʻoku ʻikai ʻiloʻi pe ʻiloá.”2

ʻOku hoko mai e lototoʻá ʻi ha ngaahi fōtunga kehekehe. Naʻe tohi ʻe he taha faʻu tohi Kalisitiane ko Sālesi Suinitoló ʻo pehē: “ʻOku ʻikai fakangatangata pē e lototoʻá ki he malaʻe taú … pe ko hano puke lototoʻa ha taha kaihaʻa ʻi homou falé. Ko e ngaahi sivi moʻoni ʻo e lototoʻá ʻoku fakalongolongo ange. Ko ha ngaahi sivi kinautolu ʻo e lotó, hangē ko e kei faitotonu ʻi he taimi ʻoku ʻikai sio mai ai ha tahá, … ko e tuʻu tokotaha ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke nau maʻu ai ha mahino kiate koé.”3 Te u fie tānaki atu ʻoku toe kau ʻi he lototoʻa ko ʻení ʻa e fai ʻo e meʻa totonú neongo te tau manavasiʻi ke taukaveʻi ʻetau tuí, neongo e manukí, pea mo hono pukepuke ʻa e tui ko iá neongo ʻe mole ai ha kaungāmeʻa pe tuʻunga he sōsaietí. Ko ia ʻoku tuʻu maʻu ʻi he meʻa ʻoku totonú kuo pau ke ne kātakiʻi hano taʻe-tali pe fehiʻanekiná he taimi ʻe niʻihi.

Naʻá ku ʻilo ha ngaahi ngāue loto lahi, ngaahi tōʻonga taʻe-ilifia, mo ha ngaahi sīpinga ʻo e lototoʻá lolotonga ʻeku ngāue he Tautahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití ʻi he Tau Lahi ʻa Māmani Hono II. Ko e taha he ʻikai toe ngalo ʻiate aú ko e lototoʻa fakalongolongo ʻa ha kauvaka kei taʻu 18—naʻe ʻikai ke tau siasi—naʻe ʻikai fuʻu fiefia ke lotu. ʻI he kau tangata ʻe toko 250 ʻi he konga kaú, ko ia tokotaha pē naʻe tūʻulutui ʻi hono veʻe mohengá he pō kotoa pē, ko e ngaahi taimi ʻe niʻihi naʻe fai ia ʻi he fakamatalili ʻa e kau fakamamahí mo e kau taʻetuí. Naʻe punou hono ʻulú ʻo lotu ki he ʻOtuá. Naʻe ʻikai teitei tuka. Naʻe ʻikai teitei momou. Naʻe lototoʻa.

Ne ʻikai fuoloa mei heni naʻá ku fanongo ki ha sīpinga ʻo ha taha naʻe hangē naʻe ʻikai ke ne maʻu ʻa e lototoʻa ko ʻení. Naʻe fakamatala ʻe haku kaungāmeʻa ʻi ha houalotu sākalamēniti, naʻe ʻalu ki ai mo hono husepānití, ʻi honau uōtí. Naʻe ongo ki he loto ʻo e fakatahaʻangá kotoa ha fakamatala ʻa ha kiʻi talavou naʻá ne maʻu ʻa e tuʻunga taulaʻeikí ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi heʻene lea kau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea mo e fiefia ʻo e tauhi e ngaahi fekaú. Naʻá ne fai ha fakamoʻoni mālohi mo ongo ʻi heʻene tuʻu he tuʻunga malangá, ʻasi maʻa mo maau ʻi hono sote hina mo e hēkesí.

Kimui ange ʻi he ʻaho tatau pē, ʻi he fakaʻuli atu ʻa e fefine ko ʻení mo hono husepānití mei honau tukuiʻapí, naʻá na fakatokangaʻi ʻa e talavou ko ʻeni naʻá ne ueʻi fakalaumālie kinaua ʻi he ngaahi houa siʻi ki muʻá. Ka, ʻi he taimi ko ʻení, naʻá ne fakafōtunga ha ʻīmisi mātuʻaki kehe ʻaupito ʻi heʻene lue atu he saiti uoká kuo vala ngakōkō—mo ifi ha foʻi sikaleti. Naʻe ʻikai ngata pē taʻe-fiemālie mo loto mamahi hoku kaungāmeʻá mo hono husepānití, ka naʻá na toe puputuʻu foki ʻi heʻene lava ke hoko moʻoni ko ha taha kehe ʻi he houalotu sākalamēnití pea vave pehē ʻene hoko ko ha taha kehe ʻaupitó.

Ngaahi tokoua, ʻokú ke kei hoko koe taha tatau ʻi ha potu pē ʻokú ke ʻi ai pea mo e meʻa kotoa pē ʻokú ke faí—ko e taha ʻoku fingangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke ke hoko ki aí mo e taha ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku totonu ke ke hoko ki aí?

Naʻe ʻeke ange ki ha taha vaʻinga ʻiloa he pasiketipolo NCAA ʻa ʻAmeliká ko Sepeli Paaka, ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻi ha ʻinitaviu naʻe pulusi ʻi he makasini fakapuleʻangá, ke ne vahevahe ʻa e faleʻi lelei taha mei heʻene tamaí. Naʻe pehē ʻe Sēpeli, “Naʻe pehē ʻe [heʻeku tamaí], Fai pē ʻa ia te ke fai ʻi he māmá ʻi he fakapoʻulí.”4 Ko ha faleʻi mahuʻinga ia kiate kitautolu kotoa.

ʻOku fonu e folofolá ʻi ha ngaahi sīpinga ʻo e faʻahinga lototoʻa ʻoku fie maʻu ʻiate kitautolu taki taha he ʻaho ní. Naʻe fakahaaʻi ʻe he palōfita ko Tanielá ha lototoʻa makehe ʻaki ʻene mateakiʻi e meʻa naʻá ne ʻilo naʻe totonú ʻi heʻene fakahaaʻi ha loto-toʻa ke lotu, neongo naʻe fakamanamanaʻi ʻaki ʻa e maté ʻo kapau te ne fai ia.5

Naʻe fakafōtunga e lototoʻá he moʻui ʻa ʻApinetaí, ʻo hāsino ʻi heʻene loto fiemālie ke foaki ʻene moʻuí kae ʻikai fakaʻikaiʻi ʻa e moʻoní.6

ʻIkai ʻoku tataki fakalaumālie kitautolu ʻe he moʻui ʻa e ngaahi foha lototoʻa ʻe 2,000 ʻo Hilamaní, ʻa ē ne nau akoʻi mo fakahaaʻi ʻa e fie maʻu ʻo e lototoʻá ke muimui ʻi he ngaahi akonaki ʻa e mātuʻá, ke angamaʻa mo haohaoá?7

Mahalo ʻoku fungani ʻaki e ngaahi fakamatala fakafolofola ko ʻení e sīpinga ʻa Molonaí, ʻa ē naʻá ne maʻu ʻa e lototoʻa ke tuiaki ʻi he māʻoniʻoní ki he ngataʻangá.8

Naʻe ʻomai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi sīpinga taʻe-faʻalaua ʻo e lototoʻá ʻi heʻene moʻuí kotoa. Ko e ʻilonga tahá naʻe hoko ia ʻi hono haʻi seini fakataha ia mo ha kau taki kehe—fakakaukauloto ki hono haʻi seini fakataha kinautolú—ʻo tuku ʻi ha fale teʻeki ʻosi, ofi ki he fale-hopo ʻi Lisimoni, ʻi Mīsuli. Naʻe tohi ʻe Paʻale P. Pālati, ʻa ia naʻe kau ʻi he kau tukupōpulá, ʻo fekauʻaki mo ha pō ʻe taha: “Ne mau ʻosi tākoto ʻo hangē kuo mau ʻosi mohé ʻo aʻu ki he tuʻuapoó, pea naʻe fakamamahi ki homau telingá mo homau lotó, ʻa e lauhoua ʻemau fanongo ki he manuki fakalieliá, ngaahi fakamanamana fakalilifú, taukaé mo e lea taʻe-feʻunga homau kau leʻó.”

Ne hoko atu ʻa ʻEletā Pālati:

“Naʻá ku fanongo ʻo aʻu ki heʻeku fakaliliʻa, fakatumutumu, mamahi, mo fonu ʻi he loto ʻita moʻoni peá u meimei tuʻu hake ke valokiʻi ʻa e kau leʻó; ka naʻe ʻikai ke u lea kia Siosefa, pe ko ha toe taha, neongo naʻá ku tokoto ofi pē ki ai mo ʻiloʻi naʻe kei ʻā. Fakafokifā pē kuo tuʻu, ʻo lea ʻi ha leʻo hangē ha maná, pe hangē ha ngungulu ʻa ha laioné, ʻo lea ʻaki ʻa e ngaahi lea ko ʻení, fakatatau mo e meʻa ʻoku ou lava ke manatuʻí:

“‘FAKALONGOLONGO. … ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku ou valokiʻi kimoutolu, mo fekauʻi ke mou longo; He ʻikai ke u toe moʻui ʻi ha toe miniti mo fanongo ki ha faʻahinga lea pehē. Taʻofi e faʻahinga lea ko iá, naʻá ke mate pe te u mate he TAIMÍ NI pē.’”

Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pālatí, “naʻe tuʻu hangatonu [ʻa Siosefa] ʻi he fakaʻeeiʻeiki moʻoni.” Naʻe seiniʻi ia, ʻikai haʻane meʻatau, ka naʻe nonga mo fakaʻeiʻeiki. Naʻá ne vakai hifo ki he kau leʻo tetetete naʻe momou atu ki he tulikí pe ʻi hono veʻe vaʻé. Naʻe kole fakamolemole ʻa e kau tangata anga taʻe-tāú ni kiate ia pea nau fakalongolongo.9

ʻOku ʻikai ke ʻomi ʻe he lototoʻa kotoa pē ha faʻahinga ola ʻilonga pe vave pehē, ka ʻoku nau ʻomi kotoa ha nonga ki he ʻatamaí mo ha ʻilo kuo taukaveʻi ʻa e totonú mo e moʻoní.

ʻOku taʻe-malava ke tuʻu angatonu ʻi he taimi ʻoku tuʻu ai e ongo vaʻe ʻo ha taha ʻi he ʻoneʻone holo ʻo e fakakaukau ke manakoa mo ʻiloá. ʻOku fie maʻu e lototoʻa ʻa Tanielá, ʻa ʻApinetaí, ʻa Molonaí, ʻa Siosefa Sāmitá ka tau lava ʻo tuʻu mālohi mo tuʻu maʻu ʻi he meʻa ʻoku tau ʻilo ʻoku totonú. Naʻa nau maʻu ʻa e lototoʻa ke ʻoua naʻa fai ʻa e meʻa ʻoku faingofuá ka ko ia naʻe totonú.

Te tau fehangahangai kotoa pē mo e manavasiʻí, foua e manukí, fehangahangai mo e fakaangá. ʻAi ke tau maʻu—ʻe kitautolu kotoa—ha lototoʻa ke fakafepakiʻi e tui fakatokolahí, ʻa e lototoʻa ke taukaveʻi ʻetau tefitoʻi moʻoní. ʻOku ʻomi ʻe he loto-toʻá, kae ʻikai ko e tukuhifo ʻo e tuʻunga moʻuí ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá. ʻOku hoko e lototoʻá ko ha ʻulungaanga matamata-lelei ʻi he taimi ʻoku ʻikai ngata pē ko ha loto fiemālie ke mate ngali tangatá ka ko e fakapapau ke moʻui fakaʻeiʻeiki. ʻI heʻetau laka atu, mo feinga ke moʻui hangē ko ia ʻoku tonu ke tau faí, kuo pau ke tau maʻu e tokoni mei he ʻEikí mo lava ke maʻu ha nonga ʻi Heʻene ngaahi folofolá. ʻOku ou saiʻia ʻi Heʻene talaʻofa ʻoku ʻi he tohi ʻa Siosiuá:

“ʻE ʻikai te u fakatukutukuʻi koe, pe siʻaki koe. …

“… Ke ke mālohi koe peá ke loto-toʻa; ʻoua naʻá ke manavahē, pea ʻoua naʻá ke puputuʻu: he ko [e ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻoku ʻiate koe ia ʻi he potu kotoa pē ʻokú ke ʻalu ki ai.”10

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, ʻofa te tau fakahaaʻi ʻi he mālohi ʻo ʻetau fakamoʻoní, fakataha mo e ʻAposetolo ko Paulá, “ʻOku ʻikai te u mā ʻi he ongoongolelei ʻo Kalaisí.”11 ʻOfa te tau muimui ʻi he lototoʻa tatau he faleʻi ʻa Paulá: “Ke ke ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga, ʻi he lea, mo e ʻulungaanga, mo e ʻofa, mo e fai-anga, mo e tui, mo e māʻoniʻoni.”12

ʻOku tō mai pea mole atu ʻa e ngaahi fepaki fakatupu ʻauhá, ka ʻoku hoko atu ʻo ʻikai ʻosi ʻa e tau ki he ngaahi laumālie ʻo e tangatá ʻo ʻikai ʻosi. ʻOku hoko mai e folofola ʻa e ʻEikí kiate kitautolu, ʻo hangē ha ui mahinó, pea ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki he potu kotoa pē: “Ko ia, tuku ke akó ni ʻo ʻilo ʻe he tangata kotoa pē ʻa hono fatongiá, pea ke ngāue ʻi he lakanga kuo fakanofo ia ki aí, ʻi he faivelenga kakato.”13 Pea te tau toki hangē ko e fakahā ʻe he ʻAposetolo ko Pitá, ko e “kau taulaʻeiki fakaʻeiʻeiki,”14 kuo fakatahaʻi ʻi he taumuʻa mo fakakoloaʻi ʻaki e mālohi mei ʻolunga.15

ʻOfa ke tau mātuku he pooni mo ha loto fakapapau mo ha lototoʻa ke pehē, fakataha mo Siope ʻo e kounga muʻá, “Lolotonga ʻoku ʻiate au ʻeku mānavá, … ʻe ʻikai te u tukuange ʻeku angatonú meiate au.”16 Ko ʻeku fakaʻānaua fakatōkilaló ke hoko ʻeni, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ko hotau ʻEikí, ʻēmeni.