2010–2019
“Kapau ʻOku Mou ʻOfa ʻIate Au, Fai ʻEku Ngaahi Fekaú”
ʻEpeleli 2014


“Kapau ʻOku Mou ʻOfa ʻIate Au, Fai ʻEku Ngaahi Fekaú”

ʻĪmisi
ʻEletā Robert D. Hales

ʻOku ʻuhinga e fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāiná ke fili ke ke “faitotonu [pea tuku] e olá ke muimui mai.”

Kāinga, ʻi he ngaahi lēsoni kotoa ʻoku tau ako mei he moʻui ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe toe mahino mo mālohi ange ʻi he lēsoni ʻo e talangofuá.

Ko e Sīpinga ʻa e Fakamoʻuí

Naʻe angatuʻu ʻa Lusifā ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní ʻi he Fakataha Lahi ʻi langi he maama fakalaumālié. Naʻe ngata e fakalakalaka taʻengata ʻa kinautolu naʻe muimui ʻia Lusifaá—tokanga telia ʻa e toko taha ʻokú ke muimui aí!

Pea naʻe fakahā leva ʻe Sīsū ʻa ʻEne tukupā ke talangofuá, ʻʻaki ʻEne folofola, “ʻE Tamai, ke fai pē ʻa ho fingangaló, pea ke ʻoʻou ʻa e lāngilangí ʻo taʻengata.”1 ʻI Heʻene ngāué kotoa, “naʻá ne faingataʻaʻia ʻi he ngaahi ʻahiʻahí, ka naʻe ʻikai te ne fakavaivai ki ai.”2 ʻIo, “naʻá ne [ako] ia ke talangofua [ʻi] he ngaahi meʻa naʻá ne kātakiʻí.”3

Tuʻunga ʻi he talangofua hotau Fakamoʻuí, naʻá Ne fai e fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá, ʻo tau lava ai ke toetuʻu mo teuteu ʻa e hala ke tau toe foki ai ki heʻetau Tamai Hēvaní, ʻa ia naʻá Ne ʻafioʻi te tau fai ha ngaahi fehalaaki ʻi heʻetau ako ke talangofua ʻi he matelié. Ko e taimi ʻoku tau talangofua aí, ʻoku tau tali ʻEne feilaulaú, he “ʻoku [tau] tui ʻe lava ʻo fakamolemoleʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono, ouau mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongoleleí.”4

Naʻe akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ʻi ha lea mahinongofua ke tau talangofua: “Kapau ʻoku mou ʻofa kiate au, fai ʻeku ngaahi fekaú.”5 pea “Haʻu muimui ʻiate au.”6

ʻI heʻetau papitaisó, ʻoku tau ““toʻo kiate [kitautolu] ʻa e huafa ʻo Kalaisí” pea kau “ʻi he fuakava mo e ʻOtuá [te tau] talangofua ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo [ʻetau] moʻuí.”7 ʻOku tau fakafoʻou he Sāpate kotoa pē ʻa e fuakava papitaiso ko iá ʻaki hono maʻu ʻo e sākalamēnití mo fakamoʻoni ʻoku tau loto fiemālie ke tauhi ʻa e ngaahi fekaú. ʻOku tau kole fakamolemole koeʻuhí ko ha ngaahi fakakaukau, ngaahi ongo, pe ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai fenāpasi mo e finangalo ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. Pea ʻi heʻetau fakatomala ʻo tafoki mei he talangataʻá kae kamata ke toe talangofuá, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa kiate Iá.

Faʻahinga ʻo e Talangofuá

ʻI heʻetau moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí, ʻoku tau fakalakalaka ai ʻi he mahino kiate kitautolu ʻa e talangofuá. ʻE ʻahiʻahiʻi kitautolu he taimi ʻe niʻihi ke tau fakahoko e meʻa ʻoku ou ui ko e “talangofua ʻa e tangata fakakakanó,” ʻa ia ʻoku tau talangataʻa ʻo siʻaki ai ʻa e fono ʻa e ʻOtuá kae fai hotau potó pe ko ʻetau holí pea naʻa mo e ongoongoá. Koeʻuhí ʻoku fai ʻeni ʻe ha tokolahi, ʻoku holoki leva ʻe he talangofua fakakongokonga ko ʻení ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ʻi hotau anga fakafonuá mo ʻetau laó.

Mahalo ʻe kau ʻi he taimi ʻe niʻihi e kāingalotú ʻi he “talangofua filifilí,” ʻo taku ʻoku tau ʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ʻOtuá ka ʻoku tau toʻo mo fili pe ko e fē ʻi Heʻene ngaahi fekaú mo e ngaahi akonakí—pea mo e ngaahi akonaki mo e faleʻi ʻa ʻEne kau palōfitá—te nau muimui kakato ki aí.

ʻOku talangofua filifili ʻa e niʻihi koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga kotoa ʻo e fekaú, ʻo hangē ko e ʻikai ke lava ʻo mahino maʻu pē ki he fānaú ʻa e ʻuhinga ki he ngaahi faleʻi mo e tuʻutuʻuni ʻenau mātuʻá. Ka ʻoku tau ʻiloʻi maʻu ai pē ʻa e ʻuhinga ʻoku tau muimui ai ʻi he kau palōfitá, he ko e Siasi ʻeni ʻo Sīsū Kalaisí, pea ko e Fakamoʻuí ʻokú Ne tataki ʻEne kau palōfitá ʻi he kuonga kotoa peé.

ʻI he lahi ange ʻo ʻetau talangofuá, ʻoku tau ʻilo leva ʻa e fatongia totonu ʻo e tauʻatāina ke filí. Ko e taimi naʻe ʻi he Ngoue ai ko Ketisemaní ʻa Sīsuú, naʻá Ne lotu tuʻo tolu ki Heʻene Tamai Hēvaní, ʻo pehē, “ʻA ʻeku Tamai, kapau ʻe faʻa fai, pea ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē.”8 He ʻikai fakamālohiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e tauʻatāina ke fili ʻa e Fakamoʻuí, ka naʻá Ne fekauʻi mai ʻi he ʻaloʻofa ha ʻāngelo ke fakamālohia Hono ʻAlo ʻOfaʻangá.

Naʻe toe fetaulaki ʻa e Fakamoʻuí mo ha sivi ʻe taha ʻi Kolokota, pea naʻá Ne mei lava ke ui hifo ha kau ʻāngelo taʻefaʻalaua ke tuku hifo Ia mei he kolosí, ka naʻá Ne fili pē ke kātaki ʻo talangofua ki he ngataʻangá mo fakakakato ʻEne feilaulau fakaleleí, neongo naʻe iku faingataʻaʻia lahi ai pea aʻu pē ʻo Ne pekia.

Ko e talangofua kakato fakalaumālié ko e “talangofua ia ʻa e Fakamoʻuí.” ʻOku fakatupu ia ʻe he ʻofa moʻoni ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló. Ko e taimi ʻoku tau talangofua loto fiemālie ai, hangē ko ia ne fai ʻe hotau Fakamoʻuí, ʻoku tau fakamahuʻingaʻi ai ʻa e folofola ʻa ʻetau Tamai Hēvaní: “Ko hoku ʻAlo ʻofaʻangá ʻeni, ʻa ia ʻoku ou fiemālie lahi aí.”9 Pea ʻoku tau nofo-ʻamanaki atu ke fanongo, ʻi haʻatau hū atu ki he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, “Mālō, ko e tamaioʻeiki lelei mo angatonu: … hū … koe ki he fiefiaʻanga ʻo hoʻo ʻeikí.”10

ʻOku ʻuhinga e fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāiná ke tau fili ke “faitotonu [pea tuku e olá ke muimui mai].”11 ʻOkú ne fie maʻu e mapuleʻi kitá mo ʻomi e loto lahí, fiefia taʻengatá, mo e ongoʻi lavameʻá kiate kitautolu mo tā-sīpinga kiate kinautolu ʻoku tau feohí; pea ʻoku kau maʻu pē ai ha tukupā fakafoʻituitui moʻoni ke poupouʻi e kau taki lakanga fakataulaʻeikí pea muimui heʻenau ngaahi akonakí mo e faleʻí.

Ngaahi Nunuʻá

ʻI he fili ko ia pe te tau talangofuá, ʻoku ʻaonga maʻu pē ke manatuʻi e ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau filí. Naʻe mahino nai kia Lusifā mo hono kau muimuí ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e fili ke siʻaki e palani ʻa e Tamai Hēvaní? Kapau ko ia, ko e hā ne nau fai ai ha fili kovi peheé? Te tau ala fai kiate kitautolu ha fehuʻi tatau: ko e hā ʻe fili ai ha taha ʻo kitautolu ke talangataʻa hili ia ʻoku tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi nunuʻa taʻengata ʻo e faiangahalá? ʻOku ʻomi ʻe he folofolá ha tali: naʻe fili ʻa Keini mo ha niʻihi ʻo e fānau ʻa ʻĀtama mo ʻIví ke talangataʻá koeʻuhí he “naʻa nau ʻofa kia Sētane ʻo lahi ange ʻi he ʻOtuá.”12

Ko e kī ki he talangofua faka-Kalaisí ko ʻetau ʻofa ki he Fakamoʻuí. ʻI heʻetau feinga ke talangofua ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní. Ka ʻoku taʻe-malava ke liliu ʻe he ʻofa ko ʻeni ki he niʻihi kehé ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻa ē naʻe foaki ke lelei kiate kitautolú! Hangē ko ʻení, ko e fekau “ʻoua naʻá ke … fakapoó, pe fai ha meʻa tatau mo iá”13 ʻoku makatuʻunga ia ʻi ha fono fakalaumālie ʻokú ne maluʻi e kotoa ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá, ʻo aʻu kiate kinautolu ʻoku teʻeki fanauʻí. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he taukei fuoloá ko e taimi ʻoku tau fakaliʻeliʻaki ai e fono ko ʻení, ʻoku hoko leva ha mamahi lahi fau. Ka ʻoku tui ha tokolahi ʻoku sai pē ia ke toʻo ha moʻui ʻa ha fānau teʻeki fanauʻi ʻi he ʻuhinga ko e loto pe fiemālie ki ai.

ʻOku ʻikai liliu ʻa e fono fakalaumālié ʻe he fakaʻuhingaʻi ʻo e talangataʻá pe ko hono ngaahi nunuʻá ka ʻoku fakaiku ia ki he puputuʻú, taʻe-paú, ʻauhē ʻi ha ngaahi hala faikehe, heé pea mo e mamahí. ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa Kalaisí, ʻoku ʻi ai hatau tufakanga toputapu ke tauhi ʻEne ngaahi fonó mo e ngaahi fekaú pea mo e ngaahi fuakava ʻoku tau faí.

Naʻe ui ha niʻihi ʻo e kau takí ʻi Tīsema 1831, ke tokoni ʻi hono fakaleleiʻi ha ngaahi loto tāufehiʻa naʻe tupu ki he Siasí. Naʻe tataki kinautolu ʻe he ʻEikí, ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi ha founga kehe, mo fakaʻohovale:

“Veuveuki homou ngaahi filí; ui kiate kinautolu ke mou fetaulaki ʻi he ʻao ʻo e kakaí, pea ʻiate kimoutolu pē foki. …

“Ko ia, tuku ke nau fakahā mai ʻa ʻenau ngaahi ʻuhinga mālohi ʻoku nau fakafepaki ai ki he ʻEikí.

“… ʻOku ʻikai ha mahafu kuo ngaohi ke tauʻi ʻaki ʻa [kimoutolu] ʻe monūʻia;

“Pea kapau ʻe hiki hake ʻe ha tangata ʻa hono leʻó ke fakafepaki kiate [kimoutolu] ʻe veuveuki ia ʻi hoku taimi totonu pē ʻoʻoku.

“Ko ia, tauhi ʻeku ngaahi fekaú; ʻoku moʻoni ia mo totonu.”14

Ngaahi Lēsoni ʻi he Folofolá

ʻOku fonu e folofolá ʻi he sīpinga ʻo e kau palōfita kuo nau ako ʻa e ngaahi lēsoni ʻo e talangofuá ʻi he meʻa kuo nau aʻuiá.

Naʻe akoʻi ʻa Siosefa Sāmita ʻi he ngaahi nunuʻa ʻo e fakavaivai ki he vili taʻeʻunua ha taha ne tokoni ange, ko hono kaungāmeʻa mo e tangata tohi ko Māteni Hālisí. ʻI he tali ki he kole ʻa Mātení, naʻe kole ai ʻe Siosefa ki he ʻEikí ha ngofua ke ʻoange ʻa e ngaahi ʻuluaki peesi ʻe 116 kuo tohinima ʻo e Tohi ʻa Molomoná ke fakaʻaliʻali ʻe Māteni ki hono fāmilí, ka naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa ke ne talaange ʻikai. Naʻe toe kole ʻa Māteni kia Siosefa ke kole ki he ʻEikí. Hili e kole tuʻo tolu ʻa Siosefá naʻe fakangofua leva ʻe he ʻEikí ke vakaiʻi ʻe ha kakai pau ʻe toko nima ʻa e meʻa kuo tohí. “Naʻe haʻisia ʻa Māteni ʻi he fuakava mamalu ki he felotoi ko ʻení. Ko e taimi naʻe aʻu ai ki ʻapí, pea taulōfuʻu e fie maʻú, naʻe ngalo leva ʻene fakapapau mamalú ʻo ne fakangofua ha niʻihi kehe ke nau mamata ʻi he fakamatala kuo hiki nimá, pea ko e ikuʻangá ne mole mei ai ʻa e tohí,”15 pea naʻe mole ia. Ko hono olá, naʻe valokiʻi ʻa Siosefa ʻe he ʻEikí pea ʻikai ke ne toe maʻu ha ngofua ke hoko atu hono liliu ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe mamahi ʻa Siosefa pea fakatomalaʻi ʻene maumau fono ʻi he fakavaivai ki he teke ʻa e niʻihi kehé. Naʻe fakangofua ʻa Siosefa ʻi he ʻosi ha vahaʻa taimi, ke toe hoko atu ʻene liliú. Naʻe ako ʻe Siosefa ha lēsoni mahuʻinga ʻo e talangofuá naʻe tokoni kiate ia ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí!

ʻOku ʻomi ʻe he palōfita ko Mōsesé ha sīpinga ʻe taha. Ko e taimi naʻe talangofua ai ʻa Mōsese ʻo maʻu ha uaifi ʻItiopeá, naʻe tukuakiʻi ia ʻe Meliame mo ʻĒlone. Ka naʻe valokiʻi kinaua ʻe he ʻEikí ʻo pehē, “Te ma lea fakataha mo [Mōsese] mo ngutu taha.”16 Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa ko ʻení ke akoʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi hotau kuongá. Naʻe tala ʻe Hailame Peisi ʻi he 1830 kuó ne maʻu e fakahā ki he Siasí. Naʻe fakatonutonu ia ʻe he ʻEikí mo akoʻi ʻa e Kāingalotú, “Kuo pau ke ke talangofua ki he ngaahi meʻa te u ʻoatu [kia Siosefá], ʻo hangē foki ko ʻĒloné,”17 “he ʻokú ne maʻu ia ʻo hangē ko Mōsesé.”18

ʻOku ʻomai ʻe he talangofuá ʻa e ngaahi tāpuakí, “pea ʻo ka tau ka maʻu ha tāpuaki mei he ʻOtuá, ʻoku tupunga ia ʻi he talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ki aí.”19

ʻOku akoʻi ʻa e talangofuá ʻi he sīpinga. ʻOku tau akoʻi ʻetau fānaú ʻi haʻatau toʻonga moʻuí: “Ako ʻa e potó ʻi hoʻo kei siʻí; ʻio, ako ʻi hoʻo kei siʻí ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.”20

ʻOku ʻai ʻe he talangofuá ke tau mālohi ange, malava ke kātekina faivelenga ʻa e ngaahi sivi mo e ngaahi faingataʻa lalahi ange ʻi he kahaʻú. Naʻe teuteuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻe Heʻene talangofua ʻi Ketisemaní ke talangofua mo kātaki ki he ngataʻanga ʻi Kolokotá.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi lea ʻa ʻAlamaá ʻa e ngaahi ongo ʻo hoku lotó:

“Pea ko ʻeni ʻe hoku kāinga ʻofeina, kuó u lea ʻaki ʻa e ngaahi meʻá ni kiate kimoutolu koeʻuhí ke u lava ʻo fakaake ʻiate kimoutolu haʻamou ongoʻi homou fatongia ki he ʻOtuá, koeʻuhí ke mou ʻaʻeva taʻe-halaia ʻi hono ʻaó. …

“Pea ko ʻeni, ko hoku lotó ke mou loto-fakatōkilalo, mo anganofo mo angavaivai; … pea faivelenga maʻu ai pē ʻi he tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.”21

ʻOku ou fakamoʻoni makehe ʻoku moʻui hotau Fakamoʻuí. Koeʻuhí naʻá Ne talangofua, “ʻe peluki ʻa e tui kotoa pē, pea fakahā ʻe he ʻelelo kotoa pē … ko [hotau Fakamoʻuí] ia.”22 ʻOfa ke tau ʻofa moʻoni pea tui kiate Ia mo falala kakato kiate Ia ke talangofua, tauhi ʻEne ngaahi fekaú, pea foki ke toe nofo mo Ia ʻo taʻengata ʻi he puleʻanga ʻo hotau ʻOtuá, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.