2010–2019
Vakai ki he Tangatá!
ʻEpeleli 2018


Vakai ki he Tangatá!

Ko kinautolu ʻoku nau ʻilo ha founga ke vakai moʻoni ai ki he Tangatá, te nau maʻu ai e hala ki he fiefia taha ʻo e moʻuí pea mo ha lolo faitoʻo ki he ngaahi mamahi taulōfuʻu taha ʻo e moʻuí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, siʻoku ngaahi kaungāmeʻa, ʻoku ou houngaʻia ke kau fakataha mo kimoutolu ʻi he konifelenisi lahi maʻongoʻongá ni ʻi he fakaʻosi ʻo e uike ní.ʻOku ou kau mo Halieta he fiefia fakataha mo kimoutolu ʻi hono hikinimaʻi ʻa ʻEletā Gong mo ʻEletā Soares pea mo hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine tokolahi kuo nau maʻu ha uiuiʻi foʻou mo mahuʻinga ʻi he konifelenisi lahí ni.

Neongo ʻoku ou ʻofa ki siʻoku kaungāmeʻa ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoní, ka ʻoku ou ʻofa, hikinimaʻi mo poupouʻi ʻa hotau palōfita mo e Palesiteni, ko Lāsolo M. Nalesoni mo hono ongo tokoni fakaʻeiʻeikí.

ʻOku ou houngaʻia mo langilangiʻia ke toe ngāue vā ofi ange mo hoku ngaahi Tokoua ʻi he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá.

Ka ko e meʻa tēpuú, ʻeku ongoʻi loto fakatōkilalo mo fiefia moʻoni ke u hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻa ia ʻoku ʻi ai ha kau tangata, kau fefine mo ha fānau ʻe laui miliona ʻoku nau loto fiemālie ke hiki hake e feituʻu ʻoku nau tuʻu aí—ʻi ha tuʻunga pe fatongia pē—mo faifeinga ʻaki honau lotó kotoa ke tauhi ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú ʻo langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Ko ha ʻaho toputapu ʻeni.Ko e Sāpate Toetuʻú ʻeni, ʻi heʻetau fakamanatua ʻa e pongipongi nāunauʻia ʻi hono veteki ʻe hotau Fakamoʻuí ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté1 pea toe tuʻu fakaʻeiʻeiki hake mei he fonualotó.

Ko e ʻAho Māʻongoʻonga Taha ʻi he Hisitōliá

Kimui ni maí naʻá ku fehuʻi ange ki he ngaluopé pe, “Ko e hā ʻa e ʻaho naʻá ne liliu lahi taha e hala fononga ʻo e hisitōliá?”

Naʻe fakahokohoko ʻa e ngaahi talí mei heʻene fakaofó ʻo kiʻi ngali kehe pea hoko atu ʻo ʻaonga mo ne tohoakiʻi ʻeku tokangá. Ne kau ai, ʻa e ʻaho naʻe tō ai ha makamaka mei tuʻa māmani ki he Matāfanga ʻo ʻIukataní; pe ʻi he 1440, naʻe fakakakato ai ʻe Sohānesi Kutenipeki ʻa ʻene mīsini pākí; pea mo e ʻaho ʻi he 1903 naʻe fakahaaʻi ai ʻe he kau tautehina Uaití ki he māmaí ʻe lava moʻoni e tangatá ʻo puna.

Kapau naʻe fai kiate koe ʻa e fehuʻi tatau, ko e hā hoʻo talí?

Naʻe ʻosi mahino ʻa e talí ʻi hoku ʻatamaí.

Ke ʻiloʻi ʻa e ʻaho mahuʻinga taha ʻi he hisitōliá, kuo pau ke tau foki ki ha efiafi ʻi ha meimei taʻu ʻe 2,000 tupu ʻi he kuohilí he Ngoue ko Ketisemaní, ʻi he tūʻulutui ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he lotu fakamātoato mo afeitaulalo ke foaki ʻEne moʻuí koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahalá.ʻI he lolotonga ʻo e feilaulau māʻongoʻonga mo taʻe-fakangatangata ʻo ha mamahi taʻefaʻalaua ʻo e sinó mo e laumālié fakatouʻosi, naʻe tafe ai e taʻataʻa ʻi he ava kotoa pē ʻo e sino ʻo Sīsū Kalaisi ko e ʻOtuá, . Naʻá Ne foaki ʻa e meʻa kotoa pē ʻi Heʻene ʻofa haohaoá, kae lava ke tau maʻu ʻa e meʻa kotoa.ʻOku hanga ʻe heʻetau malava ke toki ongoʻi ʻaki pē hotau lotó mo e ʻatamaí kotoa ʻa ʻEne feilaulau fakalangí, ʻo fakamanatu mai ʻa hotau moʻua fakamāmani lahi ʻo e fakafetaʻi kia Kalaisi mo ʻEne meʻafoaki fakalangí, neongo ʻene faingataʻa ke mahino kiate kitautolú.

ʻI he konga kimui ʻo e pō ko iá, naʻe ʻomi ʻa Sīsū ki he ʻao ʻo ha kau maʻu mafai fakalotu mo fakapolitikale ʻa ia naʻa nau manukiʻi mo tā Ia, pea tuʻutuʻuni ke fakapoongi Ia ʻi ha founga fakamā. Naʻá Ne mamahi lahi fau ʻi he kolosí, pea faifaiangé, “[naʻe] ngata ia.”2 Naʻe fakaʻeʻepa ʻa hono sino kuo pekiá ʻi ha fonualoto naʻe kole fakataimi. Pea ʻi he pongipongi ʻo e ʻaho hono tolú, naʻe toe tuʻu ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtua Māfimafi, mei he fonualotó ko ha tokotaha kuo toetuʻu nāunauʻia ʻi he fiefia, maama mo e fakaʻeiʻeiki.

ʻIo, kuo ʻi ai ha ngaahi meʻa lahi ne hoko ʻi he hisitōliá ʻokú ne liliu lahi ʻa e ikuʻanga ʻo ha ngaahi fonua mo ha kakai. Ka kapau ʻe fakatahaʻi kotoa kinautolu, he ʻikai te nau teitei ofi ki he mahuʻinga ʻo e meʻa naʻe hoko ʻi he ʻuluaki pongipongi ʻo e Toe Tuʻú.

Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai ʻa e feilaulau taʻe-fakangatangata mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he hisitōliá—ʻo laka hake ia ʻi he ngaahi tau ʻa māmaní, ngaahi maumau lahi fakaenatulá mo e ngaahi ʻilo foʻou fakasaienisi ʻokú ne liliu ʻa e moʻuí?

Te Tau Lava ʻo Toe Moʻui Tuʻunga ʻia Sīsū Kalaisi

ʻOku maʻu ʻa e talí ʻi ha ongo faingataʻa ʻoku taʻemalava ke tau ikunaʻi, ka ʻoku tau fehangahangai kotoa mo ia.

ʻUluakí, te tau mate kotoa.Neongo hoʻo kei talavoú, fakaʻofoʻofá, moʻui leleí, pe tokangá, ʻe ʻi ai e ʻaho ʻe mate ai ho sinó.ʻE tengihia koe ho ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí. Ka he ʻikai te nau lava ʻo fakamoʻui koe.

Ka neongo iá, tuʻunga ʻia Sīsū Kalaisi, ʻe fakataimi pē ʻa hoʻo maté. ʻE ʻi ai e ʻaho ʻe toe fakataha ai ho laumālié mo ho sinó.He ʻikai toe moʻulaloa ʻa e sino ko iá ki he maté,3 pea te ke moʻui ʻo laui kuonga, ʻo tauʻatāina mei he mamahí mo e ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó.4

ʻE hoko ia koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi, ʻa ia ne tuku hifo ʻEne moʻuí pea toe toʻo hake ia.

Naʻá Ne fai ʻeni maʻanautolu kotoa ʻoku tui kiate Iá.

Naʻá Ne fai ʻeni maʻanautolu kotoa ʻoku ʻikai tui kiate Iá.

Naʻá Ne fai ʻeni maʻanautolu kotoa naʻa nau manukiʻi, ngaohikovia, mo kapeʻi Hono huafá.5

Te Tau Lava ʻo Toe Nofo mo e ʻOtuá, Tuʻunga ʻia Sīsū Kalaisi

Ko hono Uá, kuo tau faiangahala kotoa.ʻE hanga ʻe heʻetau faiangahalá ʻo taʻofi fakaʻaufuli kitautolu mei he nofo mo e ʻOtuá, koeʻuhi he “ʻoku ʻikai faʻa hū ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ki hono puleʻangá.”6

Ko hono ikuʻangá, naʻe kapusi ai ʻa e tangata, fefine mo e fānau kotoa mei Hono ʻaó—kae ʻoua leva kuo hanga ʻe Sīsū Kalaisi, ʻa e Lami taʻe ʻi ai hano melé, ʻo foaki ʻEne moʻuí maʻa ʻetau ngaahi angahalá.Koeʻuhí naʻe ʻikai ʻi ai ha moʻua ʻo Sīsū ki he fakamaau totonú, ʻokú Ne malava ai ke totongi hotau moʻuá pea feau e ngaahi fie maʻu ʻo e fakamaau totonú maʻá e laumālie kotoa pē. Kau ai koe mo au.

Naʻe totongi huhuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻetau ngaahi angahalá.

Kotoa ia.

Naʻe fakaava ʻe Sīsū Kalaisi, ʻi he ʻaho mahuʻinga taha ko ia ʻo e hisitōliá, ʻa e ngaahi matapā ʻo e maté pea fakangata ʻa e ngaahi ʻā vahevahe ʻokú ne taʻofi kitautolu mei heʻetau hū atu ki he ngaahi ʻalunga toputapu mo māʻoniʻoni ʻo e moʻui taʻengatá. Koeʻuhí ko hotau ʻEikí mo e Fakamoʻuí, ʻoku fakapaleʻi ʻaki ai kitaua ha meʻaʻofa mahuʻinga mo mahulu fau—te tau lava ʻo fakatomala neongo e meʻa naʻa tau faí, pea muimui ʻi he hala ʻoku iku ki he maama mo e nāunau fakasilesitialé, ʻa ia ʻoku ʻākilotoa ʻe he fānau tui māteaki ʻa e Tamai Hēvaní.

ʻUhinga ʻOku Tau Fiefia Aí

Ko e meʻa ia ʻoku tau fakafiefiaʻi ʻi he Sāpate Toetuʻú—ko hono fakafiefiaʻi ʻo e moʻuí!

Koeʻuhi ko Sīsū Kalaisi, te tau tuʻu hake mei he mamahi ʻo e maté ʻo feʻiloaki mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí, pea ʻe tō ha ngaahi loʻimata ʻo e fiefia mo e houngaʻia hulu fau.Koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi, te tau moʻui ko ha kakai taʻengata, ʻi ha ngaahi māmani ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.

Koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi, he ʻikai ngata pē ʻi hono tamateʻi ʻa ʻetau ngaahi angahalá; ka he ʻikai toe manatuʻi ia.

Te tau lava ʻo hoko ʻo maʻa pea hākeakiʻi kitautolu.

Māʻoniʻoni

Koeʻuhí ko hotau Fakamoʻui ʻofeiná, te tau lava ke inu mei he matavai ʻoku mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá.7 Te tau lava ʻo nofo fakataha ʻi he ngaahi fale ʻo hotau Tuʻi taʻengatá, ʻi ha nānauʻia taʻefakatataua mo e fiefia haohaoa.

ʻOku tau “Vakai [nai] ki he Tangatá?

Neongo e ngaahi meʻá ni kotoa, ka ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻi he māmaní ʻoku ʻikai ke nau ʻilo pe te nau tui ki he meʻaʻofa fisifisimuʻa kuo ʻomi ʻe Sīsū Kalaisi kiate kitautolú.Mahalo kuo nau fanongo ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻiloʻi Ia ko ha tokataha ʻi he hisitōliá, ka ʻoku ʻikai ke nau vakai kiate Ia ʻi Hono tuʻunga moʻoní.

ʻI heʻeku fakakaukau ki aí, ʻoku ou manatu ki he tuʻu ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ʻao ʻo e taki faka-Loma ʻo Siuteá, ko Ponito Pailato, ʻi ha ngaahi houa siʻi kimuʻa pea pekia e Fakamoʻuí.

Naʻe vakai ʻa Pailato kia Sīsū ʻi ha tuʻunga fakaemāmani moʻoni.Naʻe fie maʻu ke fakahoko ʻe Pailato ʻene ngāué, pea naʻe kau ai ha meʻa lalahi ʻe ua: ke tānaki ʻa e tukuhaú maʻa Loma pea ke tauhi ʻa e melinó.Naʻe ʻomi ʻe he Sanitaline ʻo e kau Siú ki hono ʻaó ha tangata naʻe tukuakiʻi naʻá ne hoko ko ha fakatūkia ki he ongo meʻá ni.8

Hli hono fakamāuʻi ʻa e pōpulá, naʻe kalanga ʻa Pailato,“ʻoku ʻikai te u ʻilo ʻe au ha kovi ʻiate ia.”9].) Ka naʻá ne ongoʻi ʻene haʻisia ke ne fakafiemālieʻi ʻa e kau talatalaaki ʻo Sīsuú, ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻe Pailato ke ngāue ʻaki ha tukufakaholo fakalotofonua ke ne fakatauʻatāinaʻi ha tangata pōpula ʻe taha ʻi he faʻahitaʻu Laka Atú. He ʻikai koā ke nau fakatauʻatāinaʻi ai ʻa Sīsū kae ʻikai ko e tangata kovi, kaihaʻa mo fakapō ʻiloa ko ia ko Palāpasá?10

Ka naʻe tuʻutuʻuni fefeka ʻe he kau fakatanga taʻemahinó kia Pailato ke tukuange ʻa Palāpasa kae tutuki ʻa Sīsū.

Naʻe fehuʻi ange ʻe Pailato.“Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e hā ʻa e kovi kuó ne faí?”

Ka naʻe toe leʻo lahi ange ʻenau kalangá.“Tutuki ia ki he ʻakaú!”11

Naʻe toe feinga fakaʻosi ʻa Pailato ke fakafiemālieʻi ʻa e kau fakatangá, ʻi heʻene tuʻutuʻuni ki heʻene kau tamaioʻeikí ke kaumaeaʻi ʻa Sīsū.12 Naʻa nau fai ʻeni, pea tuku Ia kuo tafe Hono taʻataʻá mo lavelavea.Naʻá nau manukiʻi Ia, ʻo hilifaki ha tātā ʻakau talatala ki Hono ʻulú, pea fakakofu ʻaki Ia ha pulupulu kulokula.

Mahalo naʻe fakakaukau ʻa Pailato te ne fakafiemālieʻi ai e vivili ʻa e kau fakatangá ki he lingi totó.Mahalo ʻe fakaʻau ʻo nau fakaʻofaʻia ʻi he tangatá.Naʻe pehē ʻe Pailato, “Vakai, ʻoku ou ʻomi ia kiate kimoutolu, koeʻuhi ke mou ʻilo ʻoku ʻikai te u ʻilo haʻane kovi. … Vakai ki he Tangatá!”14

Naʻe tuʻu ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻi he kakanó, ʻi he ʻao ʻo e kakai ʻo Selusalemá.

Naʻa nau sio kia Sīsū, ka naʻe ʻikai ke nau vakai moʻoni kiate Ia.

Naʻe ʻikai ke nau maʻu ha mata ke mamata.15

ʻI ha tuʻunga heliaki, ʻoku fakaafeʻi foki mo kitautolu ke tau “vakai ki he tangatá.” ʻOku kehekehe ʻa e fakakaukau ʻa e māmaní fekauʻaki mo Iá.Kuo fakamoʻoni ʻa e kau palōfita ʻi he kuohilí mo e lolotongá ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá.ʻOku pehē foki mo au. ʻOku mahuʻinga mo mahulu fau ke tau ʻilo ia ʻiate kitautolu pē.Ko ia ai, ʻi hoʻo fakakaukau loto ki he moʻui mo e ngāue ʻa Sīsū Kalaisí, ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ke vakai ki aí?

Ko kinautolu ʻoku nau ʻilo ha founga ke vakai moʻoni ai ki he Tangatá, te nau ʻilo ai e hala ki he fiefia taupotu taha ʻo e moʻuí mo e lolo faitoʻo ki he ngaahi mamahi hulu faú.

Ko ia ai, ʻi hono ʻākilotoa koe ʻe he ngaahi faingataʻá mo e loto mamahí, vakai ki he Tangatá.

ʻI he taimi ʻokú ke ongoʻi hē ai mo liʻekiná, vakai ki he Tangatá.

ʻI he taimi ʻokú ke ongoʻi lotosiʻi, tuenoa, veiveiua, mafasia pe foʻí, vakai ki he Tangatá.

Te Ne fakafiemālieʻi koe.

Te Ne fakamoʻui koe peá ne ʻoatu mo e taumuʻa ʻo hoʻo fonongá.Te Ne lilingi atu Hono Laumālié pea fakafonu ʻa ho lotó ʻaki ha fiefia lahi.16

ʻOkú Ne foaki ʻa e “mālohi ki he vaivaí; pea kiate kinautolu ʻoku ʻikai hanau mālohí ʻokú ne fakatupu ʻa e mālohi.”17

ʻI heʻetau vakai moʻoni ki he Tangatá, te tau ako fekauʻaki mo Ia pea feinga ke fakatonutonu ʻetau moʻuí ke fenāpasi mo Ia. ʻOku tau fakatomala mo fai feinga ke fakaleleiʻi hotau tuʻunga fakaenatulá mo feinga fakaʻaho ke toe ofi ange kiate Ia.ʻOku tau falala kiate Ia.ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau ʻofa kiate Iá ʻaki ʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú mo moʻui ʻaki ʻetau ngaahi fuakava toputapú.

ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku tau hoko ko ʻEne kau ākonga.

ʻOku hanga ʻe māmá ʻo fakafonu hotau laumālié.ʻOku hiki hake kitautolu ʻe Heʻene ʻaloʻofá.ʻOku maʻamaʻa ʻetau kavengá, pea ongo mālohi mo e melinó.ʻI heʻetau vakai moʻoni ki he Tangatá, ʻoku tau maʻu ai ha talaʻofa ʻo ha kahaʻu mohu tāpuekina te ne ueʻi mo pukepuke kitautolu neongo e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi tūkiaʻanga ʻo e fononga ʻi he moʻuí ni. ʻI heʻetau vakai maí, te tau ʻilo ai ne ʻi ai ha sīpinga fakalangi, ʻokú ne fakafehokotaki ʻe ngaahi tuʻunga takitaha.18

ʻI hoʻo tali ʻEne feilaulaú, hoko ko ʻEne ākonga pea faifai ʻo ʻau ki he ikuʻanga ʻo hoʻo fononga ʻi he māmaní, ko e hā leva e meʻa ʻe hoko ki he ngaahi mamahi naʻá ke kātekina ʻi he moʻuí ni?

Te nau puli atu.

ʻA e loto mamahí, ongoʻi lavakiʻi mo e fakatanga naʻá ke fouá?

ʻE puli kotoa ia.

ʻA e faingataʻaʻia, loto-mamahi, ongoʻi halaia, ongoʻi mā mo e mamahi naʻá ke fou mai aí?

ʻE mole atu ia.

He ʻikai toe manatuʻi ia.

ʻOku ʻikai nai ke tau ofo ʻoku tau “lea ʻia Kalaisi, ʻoku [tau] fiefia ʻia Kalaisi, ʻoku [tau] malanga ʻaki ʻa Kalaisi, ʻoku [tau] kikite ʻia Kalaisi … ke ʻilo ʻe [heʻetau] fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá”?19

ʻIkai ʻoku tau ofo ʻi heʻetau feinga ʻaki hotau lotó kotoa ke vakai moʻoni ki he Tangatá?

ʻE hoku kāinga, ʻoku ou fakamoʻoni ko e ʻaho mahuʻinga taha ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ko e ʻaho ko ia naʻe ikunaʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo moʻui ʻo e ʻOtuá, ʻa e maté mo e angahala ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá.Pea ko e ʻaho mahuʻinga taha ʻi heʻetau moʻuí ko e ʻaho ko ia te tau ako ai ke tau “vakai ki he tangatá”; ke tau vakai kiate Ia ʻi Hono tuʻunga totonú; ʻi heʻetau maʻu ʻaki hotau lotó mo e ʻatamai kotoa e mālohi ʻo ʻEne fakaleleí; pea ʻi he tuʻunga vēkeveke mo e ivi foʻou, ʻoku tau tukupā ai ke tau muimui kiate Ia.ʻOfa ke toutou hoko ʻa e ʻaho ko iá ʻi he toenga ʻo ʻetau moʻuí.

ʻOku ou tuku ʻeku fakamoʻoní mo e tāpuakí ʻi heʻetau “vakai ki he tangatá,” te tau maʻu ai e taumuʻa, fiefia mo e melinó ʻi he moʻui fakamatelié ni mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama kahaʻú.ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Vakai, Mōsaia 15:23

  2. Sione 19:30

  3. Vakai, ʻAlamā 11:45

  4. Vakai, Fakahā 21:4.

  5. Vakai 1 Kolinitō 15:21–23.

  6. 3 Nīfai 27:19

  7. Vakai, Sione 4:14

  8. Vakai, Luke 23:2.

  9. Sione 18:38. ʻI he fakaʻehiʻehi ʻa Pailato mei hono fakamaauʻi ʻa Sīsuú, naʻá ne ʻave ai ia kia Hēlota ʻAnitipasi.Kapau naʻe hanga ʻe Hēlota, ʻa ia naʻá ne tuʻutuʻuni ke fakapoongi ʻa Sione Papitaisó (vakai, Mātiu 14:6-11), ʻo fakahalaiaʻi ʻa Sīsū, naʻe meimei fakahāhā ʻe Pailato ko ia naʻá ne fakahoko ʻa e tuʻutuʻuní ʻo ne tala ko ha meʻa fakalotofonua pe ia naʻe loto ki ai kae malava ke ne tauhi ʻa e melinó. Ka naʻe ʻikai foaki ʻe Sīsū ha foʻi lea ʻe taha kia Hēlota (vakai, Luke 23:6-12), pea toe fakafoki Ia ʻe Hēlota kia Pailato.

  10. Vakai, Maʻake 15:6–7; Sione 18:39–40. Naʻe pehē ʻe he taha ʻo e kau mataotao ʻo e Fuakava Foʻoú, “Hangē naʻe hoko ko ha tukufakaholo, hono fakatauʻatāinaʻi ʻe he Kōvana Lomá ʻi he taimi Lakaatú ha pōpula naʻe fakataumuʻa ki he maté ki he kakai Siú” (Alfred Edersheim, The Life and Times of Jesus the Messiah [1899], 2:576). ʻOku ʻuhinga ʻa e hingoa Palāpasá “ko e foha ʻo e tamaí.” ʻOku mālie hono tuku atu ki he kakai ʻo Selusalemá ke nau fili mei he ongo tangatá ni.

  11. Vakai, Maʻake 15:11–14.

  12. Naʻe lahi fau hono tauteaʻí ʻo ui ia ko e “mate ʻi he lolotonga ʻo e moʻuí” (Edersheim, Jesus the Messiah, 2:577).

  13. Vakai, Sione 19:1–3.

  14. Sione 19:4–5.

  15. Kimuʻa aí, naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū kuo “fakaongonoa ʻa e loto ʻo e kakaí ni, pea kuo tuli honau telingá, pea kuo nau fakamohe honau matá: telia naʻa ʻiloange kuo mamata honau matá, pea ongʻi honau telingá, pea ʻilo ʻe honau lotó, pea liliu ai, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu.” Peá Ne folofola ʻi he angavaivai ki Heʻene kau ākongá, “Ka ʻoku monūʻia homou matá, he ʻoku nau mamata; mo homou telingá he ʻoku nau ongoʻi” (Mātiu 13:15–16). Te tau tuku nai ke fakafefeka hotau lotó, pe te tau fakaava hotau matá mo e lotó ke tau lava ʻo vakai moʻoni ki he Tangatá?

  16. Vakai, Mōsaia 4:120

  17. ʻIsaia 40:29

  18. Vakai, Dieter F. Uchtdorf, “Ko e Fononga ʻo e Matelié” (fakatahalotu fakamāmani Lahi maʻá e kakai lalahi kei talavoú, Sanuali 14, 2018), broadcasts.lds.org.

  19. 2 Nīfai 25:26