2010–2019
Maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní Ko Ho Fai Fakahinohino
ʻEpeleli 2018


Maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní Ko ho Fai Fakahinohino

Ko ha meʻafoaki taʻefakatataua ia ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku tui kia Sīsū Kalaisí.Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e meʻafoaki ko iá.

ʻI he Sāpate Toetuʻu ko ʻení, ʻoku foki ʻetau manatú ki he Toetuʻu ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo e fonualoto naʻe ʻikai ha taha aí, he naʻe tupu mei ai hono maʻu ʻe he tokotaha tui kotoa pē ha ʻamanaki lelei ki ha ikuna kāfakafa ʻa Kalaisi.ʻOku ou tui, fakataha mo e ʻAposetolo ko Paulá, ‘oku tatau pē hono hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “fokotuʻu ʻa Kalaisi mei he pekiá [mo Haʻane] fakaake foki mo [hotau] sino mate ngofuá ʻaki hono Laumālie ʻoku nofoʻia [‘iate kitautolú].”1

ʻOku ʻuhinga ʻa e fakaaké ki hono fakamoʻui. ʻOku tatau pē hono toe fakamoʻui ʻe Kalaisi hotau sinó hili ʻa e mate fakamatelié ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo ʻEne Toetuʻú, pea mo ʻEne malava ʻo fakaake pe fakamoʻui kitautolu mei he mate fakalaumālié.2 ʻI he tohi ʻa Mōsesé, ʻoku tau lau ai fekauʻaki mo e foua ʻe ʻĀtama ʻa e founga fakaake ko ʻení: “Naʻe papitaiso [ʻa ʻĀtama], pea naʻe maliu hifo ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá kiate ia, pea ko ia naʻe fanauʻi ia ʻi he Laumālié, pea naʻe fakaakeakeʻi ia ʻi he tangata ʻi lotó.”3

Ko ha meʻafoaki taʻefakatataua ia ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku tui kia Sīsū Kalaisí. Ko e meʻafoaki ko iá, ko hono foaki mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní e meʻa ʻoku ui ʻi he Fuakava Foʻoú ko e “moʻui ʻia Kalaisí.”4 Ka ʻoku tau faʻa toʻo maʻamaʻa nai ha meʻafoaki pehē?

Kāinga, ko ha faingamālie fisifisimuʻa ia ke tau “maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní … ko [hotau] fakahinohino,”5 hangē ko hono fakatātaaʻi ʻi he aʻusia ko ʻení.

ʻĪmisi
Ensign Frank Blair

Lolotonga e Tau Kōleá, naʻe ngāue ʻa ʻEnisaini Falangikē Pēlea ʻi ha vaka feʻaveʻaki kautau ʻi Siapani.6 Naʻe ʻikai lahi feʻunga ʻa e vaká ke ʻi ai haʻanau faifekau, ko ia naʻe kole ʻe he ʻeikivaká kia Misa Pēlea ke hoko ko e faifekau fakataimi ʻo e vaká, ʻi heʻene vakai naʻe maʻu ʻe he talavoú ha tui mo ha ʻulungaanga lelei, pea naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻaupito ia ʻe he kauvaká kotoa.

ʻĪmisi
Ensign Frank Blair

Naʻe tohi ʻe ʻEnisaini Pēlea ʻo pehē: “Naʻe maʻu homau vaká ʻe ha matangi mālohi.Naʻe fakafuofua e māʻolunga ʻo e peaú ki ha fute nai ʻe 45 [mita ʻe 14].Ko au naʻe leʻó … ʻi he taimi naʻe mate ai ha taha ʻo ʻemau mīsini ʻe tolú pea naʻe lipooti mo ha mama ʻi lotomālie ʻi he vaká.Naʻe toe pē ha mīsini ʻe ua, ʻa ia ko ha taha ai ne ʻikai moʻui kakato.Ne mau ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻaupito.”

Naʻe ʻosi e taimi leʻo ʻa Pēleá pea ʻi heʻene teuteu ke mohé naʻe tukituki ange ʻa e ʻeikivaká ʻi hono matapaá.Naʻá ne kole ange, “Kātaki pe te ke lava muʻa ʻo lotua hotau vaká?” Naʻe loto lelei ʻa ʻEnisaini Pēlea ke fai ia.

ʻI he taimi ko iá, naʻe mei lava pē ke lotu ʻa ʻEnisaini Pelēa ʻo pehē, “Tamai Hēvani, kātaki ʻo tāpuekina ange homau vaká mo maluʻi kimautolu,” pea mohe ia.Ka, naʻá ne lotua ke ʻilo pe ko e hā te ne lava ʻo fai he taimi ko iá ke tokoni ʻi hono fakapapauʻi ʻoku malu honau vaká.Ko e tali ki he lotu ʻa Misa Pelēá, ko hono ueʻi ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke ʻalu ki he loki ʻo e ʻeikivaká, ʻo talanoa mo e ‘eikivaká, pea feinga ke toe ʻilo lahi ange.Naʻá ne ʻilo ai ne feinga e ʻeikivaká ke fakapapauʻi pe ko e hā e vave ʻe lele ai e vaká ʻo fakatatau mo e ongo mīsini naʻe kei moʻuí. Naʻe toe foki ʻa ʻEnisaini P`Elea ki hono lokí ʻo toe lotu.

Naʻá ne lotu, “Ko e hā te u lava ʻo fai ke tokoni ke fakaleleiʻi e palopalema fakamīsiní?”

Ko e talí, naʻe fanafana ange ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻoku fie maʻu ke ne lue holo ʻi he vaká ʻo vakavakai holo kae lava ke ne maʻu ha fakamatala lahi ange.Naʻá ne toe foki ki he ʻeikivaká mo kole ha ngofua ke lue holo ʻi he kaokao ʻo e vaká.Naʻe haʻi leva ha maea fakahaofi moʻui ki hono kongalotó, peá ne hū ki tuʻa ki he matangí.

ʻI heʻene tuʻu he taumuli ʻo e vaká, naʻá ne sio hifo ki he malanga ki ʻolunga e ngaahi fuʻu tapilí mei he tahí ʻi he taimi ʻoku maʻanu ai e mahiki hake ai e vaká ʻi he funga peaú.Ko ha tapili pē ʻe taha naʻe ngāue leleí, pea naʻe oma ʻaupito ʻene tapilí.Hili ʻene vakavakai holo ko ʻení, naʻe toe lotu pē ʻa ʻEnisaini Pēlea.Ko e tali mahino naʻá ne maʻú, ʻoku fuʻu mālohi e tapili ʻo e mīsini naʻe kei moʻui leleí ka ʻoku fie maʻu ke tukuhifo ke māmālie.Ko ia naʻá ne foki ai ki he kapitení ʻo fakahoko ange e fokotuʻu ko iá.Naʻe ʻohovale ʻa e ʻeikivaká, ʻo talaange kiate ia naʻe fokotuʻu ange ʻe he ʻenisinia ia ʻo e vaká ha meʻa kehe—ke tukuhake e vave ʻo e mīsini naʻe kei moʻui leleí ke ne lava ʻo lele oma ke mavahe mei he matangí.Ka naʻe fili ʻa e ʻeikivaká ke ne muimui ki he fokotuʻu ʻa ʻEnisaini Pēleá ʻo tukuhifo ʻa e mīsiní ke māmālie.ʻI he mafoa ʻa e atá, kuo aʻu e vaká ki ha potu tahi naʻe tofukī.

Hili pē ha houa ʻe ua mei ai, naʻe mate ʻaupito mo e mīsini naʻe kei moʻuí.ʻI he toenga mālohi ʻo e mīsini naʻe ʻikai moʻui leleí, naʻe folau māmālie ʻaki e vaká ʻo aʻu ki he taulangá.

Naʻe talaange ʻe he ʻeikivaká kia ʻEnisaini Pēlea, “Kapau naʻe ʻikai ke holoki e mālohi ʻo e mīsiní ʻi he taimi naʻe fai ai iá, ne tau mei mole ʻi he uhouhonga ʻo e matangí.”

Kapau naʻe mate ʻa e mīsini ko iá, naʻe ʻikai mei lava ke ʻuli-mo-tafoe e vaká.Naʻe mei mafuli e vaká pea ngoto ai. Naʻe fakamālō ʻa e ʻeikivaká ki he ʻōfisa talavou Siasi ko ʻení peá ne pehē naʻe hanga ʻe heʻene muimui ki he ueʻi fakalaumālie ʻa ʻEnisaini Pēleá, fakahaofi e vaká mo hono kauvaká.

Sai, ʻoku ngali fakaofo ʻeni.Neongo he ʻikai ke tau fehangahangai mo ha ngaahi tūkunga pehē, ka ʻoku ʻi he talanoa ko ʻení ha fakahinohino mahuʻinga ʻo fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke tau maʻu lahi ange ai e tataki ʻa e Laumālié.

ʻUluakí, ko ʻetau talanoa ko ia ki he fakahaá, kuo pau ke tau fakaongoongo lelei ki he ueʻi ʻa e langí.Naʻe moʻui maʻa mo faivelenga ʻa ʻEnisaini Pēlea.Kapau ne ʻikai ke talangofua, naʻe ʻikai ke ne mei mei maʻu e lototoʻa fakalaumālie naʻe fie maʻu ke ne lotu ai ʻo hangē ko ia naʻá ne faí, ke maluʻi hono vaká pea maʻu ha faʻahinga fakahinohino pau pehē. Kuo pau ke tau takitaha feinga ke fakafenāpasi ʻetau moʻuí ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá kae lava ke Ne fakahinohinoʻi kitautolu.

ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo fanongo ki he ueʻi ʻa e laumālié koeʻuhí ʻoku ʻikai ke tau moʻui taau.Ko e fakatomalá mo e talangofuá ʻa e founga te tau toe maʻu ai ha fetuʻutaki ʻoku mahinó.ʻOku ʻuhinga e ko efakatomalaʻi he Fuakava Motuʻá ki he “liliu” pe “tafoki.” 7 ʻI he taimi ʻoku mou ongoʻi mamaʻo ai mei he ʻOtuá, ko e fili pē ʻoku fie maʻu ke mou fakahokó ko e tafoki mei he angahalá ʻo hanga ki he Fakamoʻuí, he te ke ʻilo ai ʻokú Ne tatali ai mo mafao mai Hono toʻukupú kiate koe.ʻOkú Ne vēkeveke mai ke tataki koe, ka ko e meʻa pē ke ke faí ko hoʻo lotu ke toe maʻu etākiekina ko iá.8

Ko hono uá, naʻe ʻikai kole ʻa ʻEnisaini Pēlea ia ki he ʻEikí ke Ne fakaleleiʻiʻa e palopalemá. Naʻá ne fehuʻi pe ko e hā te ne lava ʻo faike tokoni ki hono fakaleleiʻí. Hangē ko iá, te tau lava ʻo fehuʻi, “ʻEiki ko e hā ʻoku fie maʻu ke u fai, ke u kau ai hono fakaleleiʻí?” ʻOku totonu ke tau fekumi ki ha ngaahi founga foʻou mo kehe ke maʻu ai e tokoni ʻa e ʻEikí mo tukupā ke ngāue fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié, kae ʻikai ke tau foʻi fakalau atu pē ʻetau paopalemá ʻi heʻetau lotú mo kole ki he ʻEikí ke fakaleleiʻi kinautolu.

ʻOku ʻi ai ha lēsoni mahuʻinga fika tolu ʻi he talanoa kia ʻEnisaini Pēleá. Naʻá ne mei lotu nai ʻi he nonga mo e fakapapau kapau naʻe ʻikai ke ne maʻu ha fakahinohino mei he Laumālié ʻi he ngaahi meʻa ne hoko kimuʻá? Ko e hokosia ko ē ha matangi mālohi, ʻoku ʻikai ko ha taimi ia ke toki fekumi ai ki he meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo feinga ke ʻiloʻi e founga ke fakaʻaongaʻi ai iá.Naʻe mahino e muimui ʻa e talavou ko ʻení ki ha sīpinga kuo tuʻo lahi ʻene fakaʻaongaʻi kimuʻa, ʻo kau ai ʻene hoko ko ha faifekau taimi kakató.ʻOku tau fie maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau faifakahinohino ʻi he taimi nongá, kae ʻoua naʻa toe fakaʻuliʻulilātai hono leʻó he taimi ʻo e matangi fakalilifu tahá.

Mahalo ʻe fakakaukau ha niʻihi ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻamanaki atu ki ha fakahinohino fakaʻaho mei he Laumālié koeʻuhí “ʻoku ʻikai taau mo [e ʻOtuá] ke fekauʻi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē,” telia naʻa tau hoko ai ko ha kau tamaioʻeiki fakapikopiko.9 Ka neongo iá, naʻe ʻomi e veesi folofola ko ʻení ki ha kau fuofua faifekau naʻa nau kole kia Siosefa Sāmita ke ne maʻu mai e fakahā naʻe totonu ke nau maʻu maʻanautolú.ʻI ha veesi ki muʻa ai, naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí ke nau haʻu ki he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú “ʻo hangē ko e meʻa te mau fealeaʻaki mo kinautolu ki aí.”10

Naʻe fie maʻu ʻe he kau faifekau ko ʻení ha fakahā pau fekauʻaki mo ʻenau ngaahi palani fefonongaʻakí.Naʻe teʻeki ke nau ako ke fekumi ʻiate kinautolu pē ki ha fakahinohino ʻi he ngaahi meʻa fakatāutahá.Naʻe ui ʻe he ʻEikí e ʻulungaanga ko ʻení ʻi hono ui totonú: ko e fakapikopiko.Mahalo naʻe fiefia e kau fuofua mēmipa ʻo e Siasí ke maʻu ha palōfita moʻoni ʻo ʻikai ai ke nau ʻilo ki he founga ke maʻu ai ha fakahā maʻanautolú.Ko e moʻui fakafalala fakalaumālie pē kiate kitá ʻa e fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí ʻo fakafou ʻi Hono Laumālié ki heʻete moʻuí.

Naʻe faleʻi ʻe ʻAlamā hono fohá ke “fealeaʻaki mo e ʻEikí ʻi he meʻa kotoa pē te [ne] faí.”11 Ke moʻui ʻi he founga ko ʻení—ʻa ia ʻoku tau faʻa ui ko e “moʻui fakatatau mo e Laumālié”— ko ha faingamālie fungani ia.ʻOkú ne ʻomi ha nonga mo ha fakapapau kae pehē ki he ngaahi fua ʻo e Laumālié, hangē ko e ʻofá, fiefiá, mo e melinó.12

Naʻe hanga ʻe he malava ko ia ʻe ʻEnisaini Pēlea ʻo maʻu ha fakahaá, ʻo fakahaofi ia mo hono kaungā kauvaká mei ha matangi fakalilifu. ʻOku ʻi ai mo ha ngaahi matangi kehekehe ʻoku tō takutaku mai he kuongá ni.ʻOku ʻomi ʻe he talanoa fakatātā ʻi he Tohi ʻa Molomoná 13 ha fakataipe mālohi ʻo e founga ke tau maʻu ai ha maluʻi fakalaumālie ʻi ha māmani pehē.ʻOku talanoa e misi ko ʻení ki ha tupukoso hake ʻa ha ngaahi ʻao fakapoʻuli ke ʻomi ha fakaʻauha fakalaumālie ki he kāingalotu ʻo e Siasí ne nau ʻaʻeva ʻo foki he halá ki he ʻOtuá.14

ʻĪmisi
Ko e misi ʻa Līhaí

ʻI heʻeku fakakaukau ki he fakataipe ko ʻení, ʻoku ou fakakaukau atu ai ki ha fuʻu kakai tokolahi ʻoku nau fononga ʻi he hala ko iá, ʻo pikitai ha niʻihi ki he vaʻa ukameá, kae molomolomuivaʻe pē hanau niʻihi tokolahi ʻiate kinautolu ʻoku ʻi muʻá.ʻOku ʻikai fuʻu fie maʻu ʻi he founga kimuí ia ke ke toe fakakaukau mo feinga ange.ʻE lava pē ke fakahoko mo fakakaukau tatau mo e niʻihi kehé.ʻOku ngāue lelei ʻeni ʻi he ʻalomālié. Ka ʻoku tupukoso pē e ngaahi matangi ʻo e kākaá mo e ngaahi konga ʻao ʻo e loí, taʻe ʻi ai ha fakatokanga.ʻI he ngaahi tūkuga ko ʻení, ʻoku hoko e maheni mo e leʻo ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ko hono ikuʻangá pē ʻa e moʻui pe mate fakalaumālié.

Naʻe pehē ʻi he talaʻofa maʻongoʻonga ʻa Nīfaí “pea ʻilonga ʻa kinautolu ʻe tokanga ki he folofola ʻa e ʻOtuá ……ʻo piki maʻu ki aí, ʻe ʻikai te nau teitei mate; pea ʻe ʻikai foki lava ke ikunaʻi kinautolu ʻe he ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi ngahau vela ʻa e filí ke fakakuihi mo tohoakiʻi atu kinautolu ki he fakaʻauhá.”15

ʻOku ʻikai feʻunga ke ke molomolomuivaʻe pē ʻi he kakai ʻoku ʻi muʻa ʻiate koe he halá.He ʻikai ke tau lava ʻo fakahoko mo fakakaukau tatau mo e niʻihi kehé; kuo pau ke ʻi ai ha tūkufua ʻetau moʻuí. Kuo pau ke tau takitaha piki ʻaki hotau nimá ki he vaʻa ukameá. Te tau lava leva ai ke hū ki he ʻEikí ʻi he loto-fakatōkilalo mo e loto-falala, ʻi heʻetau ʻilo te Ne “tataki nima [kitautolu], pea foaki kiate [kitautolu] ʻa e tali ki [heʻetau] ngaahi lotú.”17 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.