2010–2019
Ko e Ngaahi Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí
ʻEpeleli 2018


Ko e Ngaahi Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko hono fakahoko totonu e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻokú ke maʻú, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻi homou ngaahi fāmilí pea ʻi homou ngaahi uiuiʻi faka-Siasí.

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, kuo tau ongona ha fanongonongo ko ha fakahā, meia Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni. Kuo tau ongona hano fakamatalaʻi mahuʻinga ia ʻe ʻEletā Kulisitofasoni mo Lasipeni pea mo Palesiteni ʻAealingi.Ko e meʻa ʻoku toe ke leaʻakí, kau ai ha meʻa lahi ange meia Palesiteni Nalesoni, te ne fakamaʻalaʻala pe ko e hā te mou fai, ʻe kimoutolu kau taki ʻa e ʻEikí mo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí, ʻi homou ngaahi fatongiá. Te u fakamanatu ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻokú ne puleʻi e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku mou maʻú, naʻa lava ke tokoni atu.

I. Ko e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ko e mafai fakalangi ia kuo tuku mai ʻe he ʻOtuá ke fakahoko ʻaki ʻEne ngāué “ke fakahoko ʻa e … moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39). Naʻe foaki ia kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻi he 1829 ʻe he Kau ʻAposetolo ʻa e Fakamoʻuí ko Pita, Sēmisi, mo Sione (vakai, T&F 27:12). ʻOku toputapu mo mālohi ange ia ʻi hotau mālohi ke fakamatalaʻí.

Ko e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e ngaahi mālohi ia ke tataki e fakaʻaongaʻi e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko ia, ʻi he taimi naʻe foaki ai ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí kia Siosefa mo ʻŌlivá, naʻa nau toe foaki foki ai kiate kinaua ʻa e ngaahi kī ke tataki ʻa hono fakaʻaongaʻí (vakai, T&F 27:12–13). Ka naʻe ʻikai foaki kotoa ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he taimi ko iá. Ko e ngaahi kī mo e ʻilo ne fie maʻu ki he “kuonga [ko ʻeni] ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá,” (T&F 128:18) ʻoku foaki mai ia “ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea” (veesi 21). Naʻe foaki mo ha ngaahi kī kehe ʻi he Temipale Ketilaní hili ha taʻu ʻe fitu mei ai (vakai, T&F 110:11–16). Naʻe foaki ʻa e ngaahi kī ko ʻení ke tataki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he ngaahi ngāue kehe naʻe foaki ʻi he kuonga ko iá, ʻo hangē ko e papitaiso maʻá e pekiá.

Ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻoku ʻikai ko ha tuʻunga ia pe hingoa. Ko e mafai fakalangi ia ʻoku maʻu ʻi he falala ke ngāue ʻaonga ʻaki ki he ngāue ʻa e ʻOtuá maʻa ʻEne fānaú. ʻOku totonu ke tau manatuʻi maʻu pē ko e kau tangata ʻoku nau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, ka ʻoku {15}ʻikaiko e “lakanga fakataulaʻeikí” kinautolu. ʻOku ʻikai taau ke tau pehē, ko e “lakanga fakataulaʻeiki mo e houʻeiki fafiné.”ʻOku totonu ke tau pehē “ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí mo e houʻeiki fafiné.”

II. Ko ha Ngāue Fakaetauhi ʻo Tokoni

Tau fakakaukau he taimí ni pe ko e hā ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí meiate kinautolu ʻoku nau maʻu Hono lakanga fakataulaʻeikí—ʻa e founga ke tau ʻomi ai e ngaahi laumālié kiate Iá.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “ʻOku moʻoni pē ʻa e pehē ko ia ʻoku maau ʻaupito hono fokotuʻutuʻu ʻo e Siasí. Ko hono melé pē ko e ʻikai mahino kakato ki he ngaahi houalotu ko ʻení ʻa e ngaahi tufakanga ʻoku hilifaki atu kiate kinautolú. ʻI he taimi ko ē kuo nau ʻiloʻi lelei ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke nau faí, te nau faivelenga ange ʻi hono fakahoko honau ngaahi fatongiá pea ʻe hoko ʻo toe mālohi mo ivi tākiekina lahi ange ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he māmaní.”1

Naʻe toe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Sāmita:

“Ko e tuʻunga lāngilangi ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá … ʻa ē ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi fatongia ʻi he Lakanga Fakataulaʻeiki māʻoniʻoní, ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻaongaʻi ia pe fai ha fakakaukau ki ai ʻo pehē ko ha ngaahi tuʻunga ne fakatupu ʻe he tangatá; ʻoku ʻikai fakataumuʻa kinautolu ko ha fakamatamatalelei pe fakahaaʻi ʻaki ha tuʻunga fakapule, ka ko hano fili ke fakahoko ha tokoni ʻi he loto fakatōkilalo ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻoku tau talaki ʻoku tau tauhi ki aí. …

“… ʻOku tau ngāué ni ki he fakamoʻui ʻo e ngaahi laumālié, pea ʻoku totonu ke tau ongoʻi ko e fatongia mahuʻinga taha ʻeni kuo fakafalala mai kiate kitautolú. Ko ia ai, ʻoku totonu ke tau ongoʻi loto fiemālie ke tau feilaulauʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻo kapau ʻe fie maʻu, koeʻuhí ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá, mo hono fakamoʻui ʻo e tangatá, pea mo e ikuna ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he funga e māmaní.”2

III. Ko e Ngaahi Tuʻunga ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku kehekehe pē fatongia ʻo e ngaahi tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí he Siasi ʻo e ʻEikí. ʻOku ui ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e kau taulaʻeiki lahí ko e “kau palesiteni tuʻumaʻu pe ko e kau tamaioʻeiki ki he ngaahi siteiki kehekehe ʻoku tuʻu movetevete holó” (T&F 124:134), ʻOkú ne ui ʻa e kau kaumātuʻá ko e “kau faifekau tuʻumaʻu ki hoku siasí” (T&F 124:137 Ko ha ngaahi akonaki kehe ʻeni ʻi he ongo fatongia mavahevahe ko ʻení.

Ko e taulaʻeiki lahí ʻoku ngāue mo fakahoko e ngaahi meʻa fakalaumālié (vakai, T&F 107:10, 12). ʻIkai ngata ai, hangē ko e akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmitá, “Pea koeʻuhí kuo fakanofo ia ko ha taulaʻeiki lahi, ʻoku totonu ke [ne] ongoʻi haʻisia … ke hoko ko ha sīpinga ʻi he ʻao ʻo e kakai matuʻotuʻá mo e talavoú ʻoku taau ke faʻifaʻitaki, pea mo fokotuʻu ia ʻi ha tuʻunga ke hoko ko ha faiako ʻo e māʻoniʻoní, ʻo ʻikai ʻi he akonakí pē kae tautautefito ʻi he faʻifaʻitakiʻanga—ke maʻu ai ʻe he kei talavoú ʻa e taukei ʻo e taʻu motuʻá, pea hoko fakafoʻituitui ko ha mālohi ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻoku nau nofo aí,”3

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá e ngaahi fatongia ʻo e kaumātuʻá, ʻo ne pehē: “Ko e kaumātuʻá ko ha faifekau ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. … ʻOku fakamafaiʻi ia ke tuʻu ʻi ha tuʻunga maʻa hono ʻEikí … ʻi he tokoni ki hono kāingá. Ko e fakafofonga ia ʻo e ʻEikí.”4

Naʻe fakaangaʻi ʻe ʻEletā Makongikī ʻa e foʻi fakakaukau ʻo ui ha taha ko e “kiʻi kaumātuʻa peé.” Naʻá ne pehē, “Ko e kaumātuʻa kotoa pē he Siasí ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki lahi tatau mo e Palesiteni ʻo e Siasí … . Ko e hā ʻa e kaumātuʻa? Ko ha tauhi sipi ia, ko ha tauhi sipi ʻoku ngāue ʻi he tākanga ʻa e Tauhi Sipi Leleí.”5

ʻI he ngāue mahuʻinga ko ʻeni ke tokoni ʻi he tākanga sipi ʻa e Tauhi Sipi Leleí, ʻoku ʻikai fakafaikehekeheʻi e ngaahi tuʻunga ʻi he taulaʻeiki lahí mo e kaumātuʻá ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he vahe 107maʻongoʻonga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, “Ko e kau taulaʻeiki lahi ʻi he lakanga ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻoku nau maʻu ʻa e totonu ke ngāue ʻi honau tuʻunga ʻo nautolú, ʻi he tuʻutuʻuni mai ʻa e kau palesitení, ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi meʻa fakalaumālié, pea ʻi he lakanga foki ʻo e kaumātuʻá [pe ha toe tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné]” (T&F 107:10vakai foki, veesi 12

Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga taha ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí kotoa, ʻa e tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe he palōfita ko Sēkopé ʻi he Tohi ʻa Molomoná.Hili hono fakatapui ia mo hono tokoua ko Siosefá ko e ongo taulaʻeiki mo e ongo akonaki ki he kakaí, naʻá ne pehē: “Pea naʻá ma tauhi faivelenga ʻa homa lakangá ki he ʻEikí, ʻo ma tali ʻa e fatongiá, ʻo toʻo ʻa e ngaahi angahala ʻa e kakaí ki homa ʻulú ʻo kapau naʻe ʻikai te ma akoʻi kiate kinautolu ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he faivelenga kakato” (Sēkope 1:19

Ngaahi Tokoua, ʻoku mafatukituki hotau fatongia ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí. ʻE lava ke fiemālie pē e ngaahi houalotu kehé ʻi he ngaahi tuʻunga fakamāmani ʻo e fakahoko ngāué, ʻi he fai ʻo ʻenau ngaahi pōpoakí mo fakahoko haʻanau ngaahi ngāue kehe. Ka ʻoku ʻatautolu kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá, ʻa e mālohi fakalangi ʻokú ne puleʻi ʻa e hū ki he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau maʻu e taumuʻá mo e fatongiá he kuo fakamahino mai ʻe he ʻEikí ʻi he talamuʻaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Kuo pau ke tau talaki ki māmani:

“Kae kehe ke lava ʻa e tangata taki taha ʻo lea ʻi he huafa ʻo e ʻOtua ko e ʻEikí, ʻio ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní;

“Koeʻuhí foki ke lava ʻa e tuí ʻo tupulaki ʻi he māmaní;

“Koeʻuhí ke lava ʻeku fuakava taʻengatá ʻo fokotuʻu;

“Koeʻuhí ke lava ʻo malanga ʻaki hono kakato ʻo ʻeku ongoongoleleí ʻe he kau vaivaí mo e kau māʻulaló ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní” (T&F 1:20–23).

Ke tau lava ʻo fakahoko ʻa e tukupaá ni, kuo pau ke tau faivelenga ʻi hono “[fakahoko totonu]” hotau uiuiʻi mo e ngaahi fatongia he lakanga fakataulaʻeikí (vakai, T&F 84:33). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Hāloti B. Lī e ʻuhinga ʻo e fua totonu e lakanga fakataulaʻeikí: “[ʻI he] taimi ko ē ʻoku maʻu ai ʻe ha taha ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku hoko ia ko e fakafofonga ʻo e ʻEikí. ʻOku totonu ke ne fakakaukau ki hono uiuiʻí ko haʻane fai pē ia e fekau ʻa e ʻEikí.” Ko hono ʻuhinga ia ʻo e pehē ke fua totonu e lakanga fakataulaʻeikí.”6

Ko ia, ʻe kāinga, kapau ʻe kole hangatonu atu ʻe he ʻEikí ke ke tokoni ki ha taha ʻo hono ngaahi fohá pe ʻofefiné—ʻa ē kuó Ne ʻosi fai ʻo fakafou mai Heʻene kau tamaioʻeikí—te ke fai ia? Kapau naʻá ke fakahoko, te ke fie hoko ko Hono fakafofonga, “ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí,” ʻo falala ki Heʻene tokoni kuo talaʻofá?

Naʻe ʻi ai ha akonaki ʻe taha ʻa ʻEletā Lī fekauʻaki mo e fuatotonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí: “ʻI he taimi ʻokú ke puke ai ha sioʻata fakaʻata lahi ki ha faʻahinga meʻa, ʻokú ke ʻai e meʻa ko iá ke ʻasi lahi ange ʻi he meʻa te ke lava ʻo sio ʻaki ai pē ho matá; ko e sioʻata fakaʻata lahí ia. Ka ko ʻeni, … kapau ʻe fua totonu ʻe ha taha hono lakanga fakataulaʻeikí—ʻokú ne ʻai ia ke lahi ange ʻi heʻenau muʻaki fakakaukaú, pea mo mahuʻinga ange ʻi ha meʻa ne fakakaukauʻi ʻe ha taha—ko e founga ia ʻokú ke fuatotonu ai ho lakanga fakataulaʻeikí.”7

Ko ha sīpinga ʻeni hono fuatotonu ʻe ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki hono fatongia fakataulaʻeikí. Naʻá ku fanongo ai meia ʻEletā Sefilī D. ʻElekisoni, ko hoku kaungā ngāue ʻi ha konifelenisi fakasiteiki ʻi ʻAitahō. Naʻe fakakaukau ʻa Sefilī ke liʻaki e akó ka ne tali ha ngāue lelei naʻe ʻatā, ʻi heʻene hoko ko ha kaumātuʻa kei talavou kuo mali, heʻene ongoʻi mātuʻaki masiva mo taʻe-malava ke fakaʻosi hono taʻu fakaʻosi he ʻunivēsití. Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai kuo haʻu ʻene palesiteni kōlomu kaumātuʻá ki hono ʻapí. Ne fehuʻi ange ʻe he palesiteni kōlomu kaumātuʻá, “ʻOku mahino nai kiate koe hono mahuʻinga ʻo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ou maʻú?” Ko e taimi ne talaange ai ʻe Sefilī ʻoku mahino ki aí, ne talaange leva ʻe he palesitení, talu mei heʻene fanongo ʻoku fakakaukau ke liʻaki e akó, mo hono fakamamahiʻi ia ʻe he ʻEikí ʻi ha ngaahi pō taʻe-mamohe ke ne ʻoange kia Sefilī ʻa e pōpoaki ko ʻení: “ʻI heʻeku hoko ko hoʻo palesiteni kōlomu ʻo e kaumātuʻá, ʻoku ou faleʻi koe ke ʻoua naʻá ke nofo mei he ʻunivēsití. Ko ha pōpoaki ia kiate koe mei he ʻEikí.” Ne hoko atu ʻa e ako ʻa Sefilií. Hili ha ngaahi taʻu mei ai, kuó u fetaulaki mo ia ko ha taha pisinisi lelei peá u fanongo ki haʻane talaange ki ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki, “Ko e faleʻi ia naʻá ne liliu ʻeku moʻuí.”

Naʻe hanga ʻe ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻo fuatotonu hono lakanga fakataulaʻeikí mo hono uiuiʻí ʻo ne “fai ha liliu lahi” ʻi he moʻui ʻa ha taha ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá.

IV. Lakanga Fakataulaʻeikí ʻi he Fāmilí

Kuó u lea fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he Siasí, ʻo aʻu mai ki he taimí ni. Te u lea atu he taimí ni fekauʻaki mo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he fāmilí. Te u kamata ʻi he ngaahi kií. Ko e tefitoʻi moʻoni ko ia ʻe toki lava pē ke ngāueʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e taha ʻokú ne maʻu e ngaahi kī ki he ngāue ko iá, ʻoku mahuʻinga fau ia ʻi he Siasí ka ʻoku ʻikai kaunga ia ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e mafai lakanga fakataulaʻeikí ʻi he fāmilí.8 ʻOku hanga ʻe ha tamai ʻokú ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, ʻo tokangaʻi hono fāmilí, ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻokú ne maʻú. ʻOku ʻikai fie mau ia ke ne maʻu e fakahinohino pe fakangofua atu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ka ne toki faleʻi e kau mēmipa ʻo hono fāmilí, fakahoko e fakataha fakafāmilí, fai ha tāpuaki fakataulaʻeiki ki hono uaifí mo e fānaú, pe faingāue ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí pe ko ha niʻihi kehe.

ʻĪmisi
Fāmili ʻoku ako ki he ongoongoleleí

Kapau ʻe fuatotonu ʻe he ngaahi tamaí honau lakanga fakataulaʻeikí ʻi honau fāmilí, ʻe tokoni ia ki hono ʻunuakiʻi kimuʻa e misiona ʻo e Siasí, ʻo laka ange ia ʻi ha toe meʻa te nau ala fai. ʻOku totonu ke tauhi ʻa e ngaahi fekaú ʻe he ngaahi tamai ʻoku nau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, ka nau maʻu ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke tāpuakiʻi e kau mēmipa honau fāmilí. ʻOku totonu foki ke toe tanumaki ʻe he ngaahi tamaí ha fetuʻutaki feʻofoʻofani fakafāmili ke fie kole ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ha tāpuaki mei heʻenau tamaí. Pea ʻoku totonu ke fakaʻaiʻai ʻe he ngaahi mātuʻá ke lahi ange hono fakahoko e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he fāmilí.

ʻĪmisi
Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ngaahi tamai, ngāue ko ha “hoa ngāue tuʻunga tatau” mo ho uaifí, hangē ko ia ʻoku akoʻi mai ʻe he fanongonongo ʻo e fāmilí.9 Pea, ʻe ngaahi tamai, ko e taimi te ke faingamālie ai ke fakaʻaongaʻi e mafai mo e ivi tākiekina ho mafai lakanga fakataulaʻeikí, fai ia ʻi he “feifeingaʻi, ʻi he faʻa kātaki fuoloa, ʻi he angavaivai mo e angamalū, pea mo e ʻofa taʻe-mālualoi” (T&F 121:41). Ko e mahuʻinga tahá, ʻa e tuʻunga māʻolunga ʻoku fakaʻaongaʻi ai e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he fāmilí. Naʻe fai ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī e palōmesi ko ʻení, hili pē ʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí: “ʻOku ʻikai ha taimi ʻe toe fakaʻofoʻofa ange ai e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko ia ʻoku mou maʻú, ka ko e taimi ʻoku hoko ai ha faingataʻa ʻi homou ʻapí, ha puke lahi, pe ko ha fili mahuʻinga ke fai. … ʻOku ʻi he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa ia ko e mālohi ʻo e ʻOtua Māfimafí, ha mālohi ke fakahoko ha ngaahi mana, ʻo kapau ko e finangalo ia ʻo e ʻEikí, ka kuo pau ke tau taau mo feʻunga kae toki lava ke tau ngāue ʻaki ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ko iá. Kapau ʻe ʻikai mahino ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ko e ʻikai ai pē ke lava ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki ia ʻo hono maʻu ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko iá.”10

ʻE hoku ngaahi tokoua ʻofeina, ko hono fakahoko totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻokú ke maʻú, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻi homou ngaahi fāmilí pea ʻi homou ngaahi uiuiʻi faka-Siasí.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻo kau kiate Ia ʻoku ʻOʻona ʻa e lakanga fakataulaʻeikí. Tuʻunga ʻi Heʻene fuesia e fakaleleí mo ʻEne feilaulaú mo e toetuʻú, ʻoku fakapapauʻi ai ʻe maʻu ʻe he tangata mo e fefine kotoa ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e faingamālie ke maʻu e moʻui taʻengatá. ʻOku totonu ke tau takitaha faivelenga mo faitōnunga ʻi hono fakahoko hotau fatongia ʻi he ngāue maʻongoʻonga ʻa hotau ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.