2008
Tokoni e Polokalama Tokoni Taimi-Lōloá Ki he Fakaakeake ‘a e Kau Faingata‘a‘ia mei he Sunamí
Siulai 2008


Tokoni e Polokalama Tokoni Taimi-Lōloá Ki he Fakaakeake ‘a e Kau Faingata‘a‘ia mei he Sunamí

Ko ha fāinga fuoloa ia ʻa Sukati mei ʻInitonīsiá mo hono fāmilí ke maʻu ha malu mo ha ʻamanaki lelei hili ʻa e sunami ko ia naʻá ne haveki ʻa e ngaahi matāfanga ʻo ʻĒsia Tonga-hahaké.

Naʻe foki e fakakaukau ʻa Sukatí ki he ʻaho 26 ʻo Tīsema 2004, ʻa e ʻaho ko ia ne tō ai ha fuʻu mofuike lahi ʻi kilisitahi ofi ki he matāfanga ʻo ʻInitonīsiá ʻo ne fakatupu ha sunami ʻa ia ne mole ai ha moʻui ʻa ha kakai ʻe toko 225,000 ʻi ha ngaahi fonua ʻe 11, peá ne pehē, “Ne mau pehē ko e ngata ia ʻa e māmaní; naʻe faingataʻa ke mau tui ki he meʻa naʻe hokó. Ka ʻoku mau kei moʻui, mau fakataha, pea ʻoku mau fiefia.”

Ne hangē pē ʻa Sukati ko ha toko lauiafe kehe, ʻo mole ʻa e niʻihi ʻo hono fāmilí mo e ngaahi kaumeʻá, hono ʻapí, fonuá, pea mei mole ai foki mo ʻene moʻuí. Hili hono tafiʻi atu ia ʻi he sunamí ʻo ne ʻauhiá, naʻá ne lava ʻo pipiki ki ha fuʻu niu ʻo ne piki ai pē ki ai mo tatali ki ha taimi ʻe toki maha hifo ai e vaí.

ʻOku lolotonga nofo ʻa Sukati ʻi ha ʻapi ne langa ʻi he tokoni ʻa e Ngaahi Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí, ʻa ia ko ha vaʻa pē ʻo e Ngaahi Tokoni ʻOfa Fakaetangata ʻa e Siasí, ko e konga pē ʻo e ngaahi tokoni ʻoku fai ʻe he Siasí maʻanautolu ne hao moʻui mei he sunamí, fakataha mo e kau mēmipa ʻo hono fāmilí ʻa ia ne hoko e meʻa tatau pē kiate kinautolú.

Tukupā ki ha Fakaakeake Taimi-Lōloa

Naʻe hoko atu ʻaki e ngaahi ngāue tokoni fakavavevave ʻa e Siasí lolotonga e ngaahi māhina hili ange pē ʻa e fakatamaki naʻe toó ʻa ʻenau ʻoatu ha ngaahi meʻa ʻaonga hangē ko e meʻakai, ngaahi nāunau fakahaisini, ngaahi nāunau fakafaitoʻo mo e vala. Tupu mei he ngaahi foaki tokoni lalahi ʻa e kāingalotú, naʻe kamata leva ke palani ʻe he Siasí ki hano fai ʻo ha ngaahi tokoni ʻe taimi lōloa ange. Ko e konga leva ʻo e tokoni taimi lōloa ko iá ʻa hono ʻoange ha ngaahi ngāue ki ha kau toutai mo ha kau tufunga ke nau foʻu ha ngaahi vaka toutai ne lahi hake ʻi he 130 ke fetongiʻaki e ngaahi vaka kuo maumaú. Ne totongi ha kau tangata ke nau ngāueʻaki ha ngaahi fuʻu mīsini keli ki hono tanu fakamāʻolunga takai ʻo e ngaahi faama uloulaʻāvaí. Naʻe foaki foki mo ha ngaahi mīsini tuitui, mīsini ke ngaohiʻaki e filó mei he fulufuluʻi sipí, ngaahi tulekitoa teke nima pē mo e ngaahi meʻangāue kehe ke fakaʻaiʻai ʻaki ha foki ʻa e kakaí ʻo toe moʻui fakafalala pē kiate kinautolu.

Naʻe pehē ʻe Paleti Peesi ko e talēkita ʻo e Ngaahi Tokoni ʻOfa Fakaetangata ʻa e Siasí, “Ko e ʻuluaki taʻú naʻe nofo taha pē ia ki hono toe fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi maʻuʻanga moʻuí mo tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau toe foki ʻo ngāue. Hili ko iá naʻa mau vakai leva ki heʻemau ngaahi maʻuʻanga tokoní, ʻiloʻi ʻ a e ngaahi fie maʻu vivili tahá, pea nofo taha leva ʻemau ngaahi ngāué ki hono langa ʻo ha ngaahi fale ʻe tuʻu ʻo fuoloá.”

Naʻe kau ʻi he ngaahi ngāue tokoni naʻe fai ʻe he Siasí ʻa hono langa ʻo ha ngaahi senitā fakakolo, ngaahi ʻapi, ʻapiako, kilīniki fakafaitoʻo, mo ha taki ha ngaahi maʻuʻanga vai maʻa—pea naʻe lava ke fakahoko kotoa ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he ngaahi tokoni ʻofa fakaetangata ko ia naʻe maʻu maí.

Ne ʻosi e ngaahi ngāue tuʻumoʻunga ko ʻeni ʻa e Siasí ʻi ʻInitonīsiá ʻi Tīsema ʻo e 2007. Naʻe kau ʻi he ngaahi ngāue lalahi ne faí hano langa ʻo ha ngaahi ʻapi nofoʻanga ʻe 902 mo e ngaahi senitā fakakolo ʻe 3, ʻapiako ʻe 15, kilīniki ki he moʻui leleí ʻe 3 kuo ʻosi fakanāunau kakato, toe langa foʻou hake mo e fale ʻe taha ʻi he falemahakí, mo fakakakato mo e ngāue ki ha maʻuʻanga vai ʻe 24 ʻi he ngaahi koló.

Toe Langa Foʻou ʻo ha Ngaahi ʻApi mo ha Ngaahi Moʻui

Naʻe nofo ʻa ʻAputala Samate mo hono fāmilí ʻi ha taʻu ʻe ua ʻi he ngaahi fale naʻe langa fakavavevave pē ʻi he koló pea nau toki hiki ki honau ʻapi foʻoú. Naʻe mālōlō hono uaifí mo ʻene faʻeé ʻi he tāfeá ka ʻoku ʻi ai ʻeni ʻa e ʻamanaki ʻe toe lelei ange ʻa e moʻuí maʻá e toenga ʻo hono fāmilí, ʻa ia ko e ʻofefine ʻe toko tolu mo e foha ʻe taha.

ʻOku sikuea mita ʻe 44 ʻa e ʻapi takitaha ko ia ʻe 902 naʻe langa pea foaki atú. Naʻe tala maʻu pē ʻe he kakai ko ia ʻe laungeau naʻe langa honau ngaahi falé ko ʻenau tuí ko e ngaahi fale lelei taha pē ia kuo langá, pea te nau ʻohifo ia ki heʻenau fānaú mo honau makapuná. Naʻa nau fakaʻofoʻofaʻia ʻi he ngaahi lanu naʻe ngāueʻakí mo e taila naʻe falikiʻaki pea nau fakahā ʻa e fakamālō ko e toe maʻu ʻi heʻenau moʻuí ha meʻa ʻoku pau mo ala falalaʻangá.

Naʻe pehē ʻe Sefo Mekimētou mei he Kautaha Fakavahaʻapuleʻanga ki he Fehikitakí, ʻa ia naʻa nau ngāue fakataha mo e Siasí ʻi hono langa ʻo e ngaahi ʻapi nofoʻangá, “ʻI he taimi naʻe hoko ai ʻa e mofuiké pea hoko mai ai mo e sunamí, kapau naʻa nau ʻi fale, ko e ʻuluaki meʻa pē naʻa nau faí ko e lele ki tuʻa. Naʻa nau lele pē mei he mōmeniti naʻe kamata aí. Ko ia ko e taimi pē ʻoku nau maʻu ai ʻa e ngaahi kī ki ha fale, ʻoku lava leva ke kiʻi mangalo atu ha konga ʻo e ngaahi faingataʻa ne nau aʻusia ʻi he sunamí.”

Ko Hono Fokotuʻu ʻo ha Ngaahi ʻApiako mo ha ʻAmanaki Lelei

Naʻe hokohoko atu pē ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Siasí ki hono toe langa foʻou ʻo e ngaahi falé ʻi heʻene ngāue fakataha mo e Islamic Relief pea mo e Adventist Development and Relief Agency ke langa ha ʻapiako ʻe 15 mo akoʻi ha kau faiako foʻou, pea fokotuʻutuʻu e silapá mo e ngaahi polokalama tokoni fakaakó.

Ne tokolahi e kau faiako ʻi he feituʻu ko iá ne mate ʻi he sunamí ʻo tupu ai ha nounou ʻi he kau faiakó. Ko Kamalusamaní ko ha faiako ia mei Panitā ʻAsei, pea ko e taha ia ʻo e ongo faiako mei hono ʻapiakó ne hao moʻuí. Tupu mei he maumau ʻa e ngaahi faleakó, mate ʻa e kau faiakó mo e fānaú, ne fakalele ai pē e ngaahi ʻapiakó ʻi ha founga fakataimi kae ʻoua leva kuo langa ʻa e ngaahi faleako foʻoú.

Naʻe pehē ʻe Kamalusamani ʻa ia ʻokú ne lolotonga hoko ko e puleako ʻi ha ʻapiako ne toki langa foʻoú ni hake, “Naʻa nau ako pē ʻi ha faleako fakataimi—ʻa ia ko ha holo fakakolo pea mo e fānau ako pē ʻe toko 40. Kuo ʻi ai ha ʻapiako lelei ange moʻó e fānau akó he taimí ni pea ʻoku tokoni ange ia ki heʻenau akó. ʻOku ʻi ai ʻeni ha ʻamanaki lelei ange maʻa honau kahaʻú.”

Naʻe fakanāunau ʻa e faleako takitaha ʻaki ha ʻū tesi, palakipoe, mo ha ʻū laipeli ke ʻi ai ha ʻātakai lelei ange ki he ako ʻa e fānaú. ʻI he fakaʻau ke tokolahi ange ʻa e kau faiakó, naʻe fakamamafaʻi leva hono akoʻi kinautolú mo hono faʻufaʻu ʻo ha ngaahi silapa foʻou.

Naʻe fakahā ʻe Heliana, ko ha kouʻotineita ʻa e akó maʻá e kautaha tokoni ko e Islamic Relief, ʻa ʻene laukauʻaki ʻene hoko ko ha konga ʻo e ngāué ni. Naʻá ne pehē, “Ne ʻikai ke ʻi ai ha ʻapiako, pea tokosiʻi mo e kau faiako ne ʻosi akoʻi naʻe kei toé. Ko ha tokoni lahi moʻoni ʻeni ki he ngaahi koló. ʻOku mau ngāue fakataha ke fakahoko ha lelei lahi ʻi he moʻui ʻa e fānaú, kau faiakó mo e ngaahi fāmilí.”

Ko Hono Fokotuʻu ha Vai ʻOku Maʻá

ʻOku lolotonga tokangaʻi ʻe he fefine longomoʻui mo malimali ko ʻeni ko Fausiá ʻa e vai maʻa hono kiʻi koló ʻa ia naʻe ʻi he Vahefonua ʻAseí ofi ki Pailuni. Ko hono fatongiá ko e tauhi e ngaahi lekōtí mo tānaki e totongi vaí meiate kinautolu ʻoku nau fakaʻaongaʻi e vai foʻou ʻa e koló.

Naʻe ngāue fakataha ʻa e Siasí mo e International Relief and Development ʻo fokotuʻu kakato ha ngaahi maʻuʻanga vai ʻe 24 maʻá e ngaahi koló, ʻa ia naʻe kau ai hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi vaitupú, fokotuʻu ha ngaahi tangikē tānakiʻanga vai, fakaleleiʻi e tuʻunga moʻui leleí, pea fakaleleiʻi mo e founga tufaki ʻo e vaí. ʻOku maʻu vai maʻa ha kakai ʻe toko 20,000 ko e tupu mei he ngaahi ngāue ko ʻeni kuo faí.

ʻI hono fakahā ʻe Fausia ʻene houngaʻia ʻi he lava ke ne maʻu ofi pē ʻa e vaí ʻi hono veʻe ʻapí, naʻá ne pehē, “Ki muʻá naʻe faingataʻa ke maʻu ha vai lelei pea ko e taimi lōloa ʻete ʻalu ʻo ʻutu vaí. Ko e taimi ní ʻe toe moʻui lelei ange ʻemau fānaú, pea toe lelei ange mo honau kahaʻú.”

Naʻe langa foki mo ha ngaahi falekaukau mo ha ngaahi faiʻanga fō ʻi he ngaahi koló, pea naʻe akoʻi e kakaí ʻi he founga hono tokangaʻi mo tauhi ke maʻa e ngaahi feituʻu ko ʻení.

Lelei Ange ʻa e Tokanga ki he Moʻui Leleí

Neongo naʻe akoʻi e kolo takitaha fekauʻaki mo e haisini fakatāutahá, ka naʻe kei hoko atu pē ha ngaahi ngāue lahi ange ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga moʻui leleí ʻaki hano langa ʻo ha kilīniki ʻe tolu ki he moʻui leleí ʻa ia kuo fakanāunau kakato pea toe langa foki ha fale ʻe taha maʻá e falemahakí.

Naʻe pehē ʻe Saimani, ko ha taki ʻi ha kolo ʻi he vahefonua Pailuní, ʻa ia ki muʻá, naʻe pau ke nau lue lalo ʻi he kilomita ʻe 15 ke maʻu ha tokoni fakafaitoʻo, “ʻE lava ʻeni ke maʻu ofi pē ʻe homau kakaí ʻa e tokoni fakafaitoʻo ʻoku nau fie maʻú ʻi honau ngaahi ʻapí. ʻOku lelei ange ia ʻi he taimi ki muʻá, pea ʻoku hounga ia kiate kimautolu.”

Naʻe toe aleaʻi foki ʻe he Siasí ke fai hano akoʻi ʻo e kau toketaá mo e kau ngāue fakafaitoʻó pea ʻomi foki mo e ngaahi meʻangāue fakafaitoʻo ʻoku fie maʻú.

Ko Hono Fakahoko ʻi he Founga ʻa e ʻEikí

Naʻe hoko e ngāue ia ko ʻení ko ha tukupā fakatāutaha kia Pila mo Linitā Hami mei ʻEngikolesi, ʻAlasikā ʻi he ʻIunaiteti Siteití: naʻe uiuiʻi kinaua ke na ngāue ko e ongo faifekau tokoni ʻofa fakaetangata ke tokangaʻi e ngaahi ngāue tokoni ki he sunami ʻi ʻInitonīsiá. Naʻe pehē ʻe Misa Hami, “Ne ma fiefia lahi ʻi he ngaahi tukupā ne ʻomi ʻe he ngāué ni mo ongoʻi lōmekina ʻi he faingamālie ke fakahoko iá.”

Ne toe ʻoange foki ʻa e faingamālie ko ʻení kia Simi mo Keuleni Keletini mei Tauseni ʻOakesi, Kalefōnia ʻi he ʻIunaiteti Siteití, ko ha ongomātuʻa ne uiuiʻi ke na tokangaʻi hono fakaʻosi ʻo e ngaahi ngāué ʻi he ʻosi ʻa e māhina ʻe 18 naʻe ngāue ai ʻa Misa mo Sisitā Hamí. ʻI he ʻi ai ʻa e niʻihi ko ʻení mo vakaiʻi ʻa e ngāue kuo faí, naʻa nau hoko ai ko ha kau fakafofonga, ʻo ʻikai ʻo e Siasí pē ka ʻo e kakai tokolahi naʻa nau fai ʻa e ngaahi foaki ke tokoni ki he ngāué.

Naʻe pehē ʻe Sisitā Keletini, “Naʻe fie maʻu ke ma tokangaʻi ʻoku lelei hono fakahoko ʻo e ngāué mo fakapapauʻi naʻe fakaʻaongaʻi totonu ʻa e paʻanga ko ia ne vaheʻi ke faiʻaki e ngaahi ngāué.” Naʻe ʻi ai e kau fakafofonga ʻo e Siasí ʻi he taimi kotoa pē naʻe fakahoko ai e ngāué, mo fakafaikehekeheʻi e Siasí mei he ngaahi kautaha kehé ʻi he ngaahi founga ʻenau fakapaʻanga ʻo e ngaahi ngāué ʻi he taimi naʻa nau ngāue fakataha aí.

Naʻe pehē ʻe Pila Leinolo, ko e talēkita ʻo e ngaahi ngāue ki hono fakalele ʻo e tokoni ki he sunamí, “ʻOku mau lau ʻa ʻetau paʻangá ko ha paʻanga ʻoku toputapu pea mau feinga ke tokangaʻi ʻoku fakaʻaongaʻi fakapotopoto kinautolu ʻo ʻikai maumauʻi. ʻOku foaki mai ʻe he ngaahi kautaha lahi ha tokoni fakapaʻanga pea nau fakatatali ai ke ʻoange ha ngaahi lipooti ʻoku tātātaha ʻenau maʻú, ke nau ʻilo mei ai pe ko e hā e meʻa ʻoku hokó. ʻOku tau foaki ʻe kitautolu ʻa e paʻangá pea tau fakafalala ki he ngāue ʻoku fakahokó ʻi heʻetau vakai tonu pē ki hono fakahokó. Naʻe ʻiloʻi ʻe he ngaahi kautaha naʻa mau ngāue fakatahá kapau naʻa mau talaange ha meʻa ne mau loto ke fakahoko ʻi ha faʻahinga founga, naʻe fie maʻu ke nau fakahoko kinautolu ʻo fakatatau ki he meʻa naʻa mau ʻamanaki atu ki aí.”

Ko Hono Toe Fakafoki Mai ʻo ha ʻAmanaki Lelei

Naʻe tokanga taha ʻa e Siasí ki hono tokoniʻi ʻo ʻInitonīsia mo hono kakaí ke nau laka ki muʻa, ke nau mavahe atu mei he faingataʻaʻiá mo e mamahí, ke nau kiʻi laka atu ki muʻa ʻo toe fokotuʻutuʻu ʻenau moʻuí. Neongo ko e kiʻi konga siʻi pē naʻe tokoni ai e ngaahi ngāue ko ʻeni ʻa e kakai tokolahi mo e ngaahi kautaha lahi kiate kinautolu ne faingataʻaʻia tupu mei he sunamí, ka naʻe lava ke vahevahe atu ʻe he kau faifekaú kiate kinautolu ʻa ʻenau ʻofá, ʻa e ʻofa ʻa e kāingalotú, pea mo e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí.

Naʻe pehē ʻe Sisitā Hami, “Naʻe ʻikai ngofua ke mau malanga, ka naʻa mau fakafofongaʻi e ʻEikí mo vahevahe ʻemau ngaahi fakamoʻoní ʻi heʻemau ngāué ʻaki ʻemau manavaʻofa, anga fakaʻapaʻapa, pe ko ʻemau malimali pē. Naʻa mau maʻu ha faingamālie he taimi ʻe niʻihi ke fakamatalaʻi ange ʻa e feituʻu naʻe haʻu mei ai ʻa e tokoni fakapaʻangá, pea mau fakamatala kau ki hotau palōfitá mo ʻene ui ke fakahoko ha ʻaukai houa ʻe 24, mo hono foaki ʻo e paʻanga ko ia naʻe mei fakamoleki ki he meʻakaí ki ha sinoʻi paʻanga makehe. ʻOku ou tui naʻe fakamoʻoni makehe ʻa e Laumālié ʻo mahino ai kiate kinautolu naʻe ʻi ai ha kakai ʻi māmani ʻoku ʻofa ange kiate kinautolu.”

ʻOku kei fuʻu ʻilonga pē ʻa e ngaahi meʻa ia ʻokú ne tala naʻe hoko e sunamí, ka kuo fakahā ʻe he kakaí ʻa ʻenau fakamālō ʻi he ngāue kotoa pē kuo fakahoko maʻanautolú.

Naʻe pehē ʻe Sisitā Keletini, “Ko ha meʻa ʻeni ia he ʻikai teitei ngalo ʻi ha taha, pea he ʻikai taʻefakatokangaʻi ʻe ha taha ʻe fou atu ʻi he ngaahi feituʻú ni ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e maumaú ʻo hoko ai ʻa e fonua mōmoá ko e tahi ʻo pehē ai pē, pea mole ai mo e moʻui ʻa e tokolahi mo kinautolu ne nau ʻofa aí. Ka kuo liliu e loto ʻo e tokolahi ne ʻikai ke nau falala ki he kakai Kalisitiané. Naʻe siofi kimautolu ʻe ha niʻihi, ka ne pehē mai hanau tokolahi ʻi he kiʻi lea faka-Pilitānia siʻisiʻi naʻa nau ʻiloʻí, ʻMālō, tangata.’ Naʻa mau fanongo maʻu pē ki hono leaʻaki iá.”