2019
Talanoaina o Ponokalafi: Puipui, Tali, & Faamalolo
Oketopa 2019


Talanoaina o Ponokalafi: Puipui, Tali, & Faamalolo

Mai se saunoaga autu na tuuina atu i le konafesi a Vaegatuufaatasi a Iuta e Faasaga i Ponokalafi i le Aai o Sate Leki, Iuta i le 2018.

O nei faatatauga e tolu o le alofa e mafai ona fesoasoani ia tatou fanau i taimi o fetaiaʻiga latou te feagai ai ma ponokalafi.

Ata
mother and daughter hugging

Ata pue mai le Getty Images, faʻaaogaina mo faamoemoega tau-faʻamatalaga, na faia e tagata faigaluega (models).

Ua ou iloa lelei le faatosinaga o ponokalafi ua oo lava i le au laiti a lo tatou sosaiete––o a tatou fanau. O se mala o vaega maoae, o le ponokalafi e mafai ona mafua ai le maasiasi, taufaasese, lagona le mautonu, leai se pulea o le tagata lava ia, lofituina o mea ua fai ma vaisu, ma le tele o taimi e mafaufau ai, manatu, ma le malosi. E i ai le manaʻoga sili mo i tatou uma—mātua, aiga, faiaoga, taitai—e vaʻaia, faataua, ma puipuia a tatou fanau ma le autalavou.

O le alofa o se tasi lea o meaalofa silisili a le Atua. O le alofa i le Atua ma le alofa i tuaoi o poloaiga sili ia e lua ua tuuina mai ia i tatou mai ia Iesu Keriso Lava Ia. O le alofa, ou te talitonu, o la tatou auupega sili foi lea i le taua faasaga i ponokalafi.

E pei ona fai mai le upusii lauiloa, “e fasiotia e le ponokalafi le alofa,” ae ia tatou manatua foi o lena alofa e fasiotia ai le ponokalafi. E le o lona uiga o lo tatou alofa mo se isi tagata e mafai ona suia a latou vaisu poʻo a latou amio. Ae o le alofa e mafai ona uunaia i tatou—pe faapefea ona tatou saunia, pe faapefea ona tatou tali atu, pe faapefea ona tatou faʻalogo—aemaise lava i a tatou fanau. Afai o le a i ai so tatou faamoemoe e aveesea lenei mala mai le lalolagi, o le alofa e tatau ona i ai i luma ma le faavae o a tatou taumafaiga uma.

Ou te fia fautuaina atu ni faatatauga se tolu o le alofa ou te faʻamoemoe o le a tatou taulaʻi i ai, talia, ma faʻatulafonoina. O nei faatatauga e tolu o le alofa na faamatalaina e Sister Jones e fesootai i vaega e tolu o fetaiaiga ma ponokalafi atonu o le a feagai ma a tatou fanau.

Muamua, tatou te faapea atu “Ou te alofa ia te oe” e ala lea i le puipuia moni o i latou lava. Lona lua, tatou te fai atu “Ou te alofa pea ia te oe” i le auala tatou te tali atu ai i lo latou aafia ai i ponokalafi, tusa lava pe saʻo pe leai foi. Ma le lona tolu, tatou te fai atu “O le a ou alofa pea ia te oe” e ala i le tuuina atu o le lagolago alofa mo i latou ao latou galulue i le faamalologa pe afai ua latou aafia i le faaaogaina po o le fai ma vaisu. I fasifuaitau taitasi, o le alofa o le ki.

1. Puipuiga: “Ou Te Alofa Ia Te Oe”

Vaai faalemafaufau i se tamaitiiti e te alofa i ai. A e fai atu i lenei tamaitiiti, “Ou te alofa ia te oe,” o le a le uiga? I lona autu, tatou te tuuina atu le puipuiga ina ia mafai ai ona tatou fesoasoani ia i latou tatou te alolofa i ai e avea ma o latou lava tagata sili ma feagai ma luitau o le olaga. O se vaega o le puipuiga o le faʻamalosia o mafutaga malosi, faʻatuatuaina, tumau. O nei ituaiga o mafutaga e fesoasoani e vavalalata ai ma tatou fanau. Aʻo tatou fausia sootaga malolosi o le faʻatuatuaina ma puipuia a tatou fanau ma a latou fanau-poʻo soʻo se tamaititi-tatou te tuʻuina atu ia i latou se nofoaga saogalemu e liliu atu ai. O lenei puipuiga e fesoasoani latou te malamalama ai po o ai i latou ma fesoasoani ia latou malamalama i la latou sootaga ma le Atua. O le lagonaina o le taua ma le alofa e fesoasoani i fanau e vaai ma faalagolago i se Tama Faalelagi agalelei o le na te tuuina atu faatonuga mo lo latou fiafia.

Ou te popole ona o le tele o matua atonu latou te le o iloa pe o le a le matautia moni o ponokalafi pe atonu e manatu ua na o se faafitauli mo le isi tagata. O le mea moni lava o lenei faafitauli o loʻo aʻafia ai tatou alii ma tamaitai, ma e le o lava le tatou talanoaina.

I le tele o tausaga ua mavae, na ma faalogo ai ma loʻu toalua i se tala anoa e masani ona ma faasoa atu i le ma fanau. O le tala e faatatau i se gata uogo na talosaga atu i se tamaitiiti e ave o ia i luga o le mauga e matamata i se la goto mulimuli ao lei pe le gata. Sa faalotolotolua le tama, ae na folafola atu e le gata uogo ia te ia o le totogi mo le tietie o le a le uina o ia. Ina ua uma lena tulaga, na ave ma le agalelei e le tamaitiiti le gata i le tumutumu o le mauga lea na la matamata faatasi ai i le goto o le la.

Ina ua uma ona ave le gata i le pito i lalo o le vanu, sa saunia e le tama se meaai mo ia lava ma se moega mo le po. I le taeao, na fesili ai le gata, “Faamolemole, tama laitiiti, pe e te toe ave aʻu i loʻu fale? Ua oo mai nei le taimi ou te tuua ai lenei lalolagi, ma ou te fia foi i loʻu fale.” Na lagona e le tamaitiiti sa saogalemu o ia ma sa tausisi le gata i lana upu, o lea na ia filifili ai o le a ia ave le gata i le fale e pei ona talosagaina.

Sa ia siiina ma le faaeteete le gata, tuu i tafatafa o lona fatafata, ma toe aveina atu o ia i le toafa i lona fale e mate ai. Aʻo leʻi tuʻuina e ia le gata uogo i lalo, na faliu le gata uogo ma u lona fatafata. Na tagi le tamaitiiti ma togi le gata i le eleele. “Gata, aisea na e faia ai lena mea? O lea la o le a ou oti!” Na tilotilo aʻe le gata uogo ia te ia ma ataata: “Na e iloa lo’u ituaiga ae na e siiina aʻu i luga.”

I le lalolagi i aso nei, ou te vaai i le tele o mātua o tuʻuina atu i a latou fanau se gata. O lea ou te talanoa atu i telefoni feavea’i [smartphones]. E le mafai ona tatou tuuina telefoni feʻaveaʻi e ola ai le initoneti i lima o tamaiti laiti e le lava le matutua e aʻoaʻoina ai, e le o i ai ni mafuaaga tatau ma ni tomai e faia ai filifiliga, ma e le o i ai ni pule faamatua ma isi meafaigaluega e fesoasoani e puipuia i latou. Na taʻua e Jason S. Carroll, o se polofesa o le olaga faaleaiga i le Iunivesite o Polika Iaga, “tatou te puipuia a tatou fanau seia oo i le taimi e mafai ona latou puipuia i latou lava.” O le pogati o le faiai, lea o loo i ai fiafiaga autu o le faiai, e muamua lava ona faavaeina. E faatoa mulimuli ane ona atoatoa le tupu o le vaega i luma e faia faaiuga ma malosiaga e faia ai faaiuga. “O lea la, ua i ai i tamaiti le vae penisini e aunoa ma le vae taofi atoa.”1

O telefoni uma e tatau ona i ai ni puipuiga, e oo lava i le tupulaga’. O le fautuaga lelei lea mo tagata matutua. E leai se tasi e puipuia mai le u o se gata oona. O nisi matua e filifili mo telefoni susue mo a latou fanau e faatapulaaina ai le faaaogaina i le valaauina ma le feau tusitusia.

E ese mai i telefoni feaveai e le mafaitaulia isi masini e mafai ona maua ai faasalalauga le manaomia i luga o le initoneti. O se suʻesuʻega talu ai nei na faaalia ai e 79 pasene o faʻataʻitaʻiga o le fetaiai ai ma ponokalafi e faia i le fale.2 E mafai ona faʻaalia e tamaiti i luga o tablets, telefoni feaveai, taʻaloga, DVD e mafai ona feaveai, ma le TV, na o le faailoaina o nai masini. Ou te iloa aiga ua filifilia se nofoaga e tasi, maualuga-fefaʻatauaʻiga i totonu o lo latou fale lea e faʻaaoga ai masini eletonika. E taʻua e nei aiga o se “potu o faasalalauga,” ma o latou masini uma e teuina i se mea e iloa lelei atu, i le malamalama. E leai lava se taimi e i ai se tagata nao ia i le potu i luga o se masini faasalalau.

O isi aiga ua filifili mo tulafono e leai se telefoni i totonu o potu moe po o fale taele. O nisi e faapea mai, “Aua lava nei na o ia ma se telefoni.” Ae o isi e faasolosolo malie lava ona maua le avanoa i faʻamatalaga e mafai ona faʻaaogaina e a latou fanau i le komepiuta e mafai ai e matua ona faʻatautaia telefoni a le tamaitiiti. O lenei auala latou te aʻoaʻo atu ai o le faatuatuaina e maua ma o le saogalemu i luga o telefoni e taua.

Po o le a lava le manaoga mo o tatou lava aiga, ia tatou aoao tagata taitoatasi o le aiga e faaaoga le tekinolosi ma le poto mai le amataga-ia atiina ae se mafaufau mama. Ia tatou aʻoaʻoina tamaiti i auala lelei e faʻaaoga ai tekinolosi mo le lelei. E mafai ona tatou aoaoina i latou e iloilo e ala i le fesili ifo ia i latou lava, “E i ai se faamoemoega lelei i le faaaogaina o lenei mea?” O tatou filifiliga i le auala tatou te aoao ai o tatou aiga i le taimi nei o le a aafia ai tupulaga o le lumanai.

I le avea ai ma matua, ou te faʻamoemoe o le a tatou mafaufau i le taua o a tatou fegalegaleaiga ma a tatou fanau ma taumafaiga patino tatou te faia e puipui ai i latou. Aʻo tatou faʻamalosia nei fegalegaleaiga alofa, o le a sili atu ona malamalama tamaiti i le pogai ua lapatai mai ai le Atua i tulaga leaga o ponokalafi, o le a latou iloa le auala e aloese ai, ma o le a latou saunia pe a latou fetaiaʻi ai.

Ata
father talking with his son

Ata pue mai le Getty Images, faʻaaogaina mo faamoemoega tau-faʻamatalaga, na faia e tagata faigaluega (models).

2. Tali: “Ou Te Alofa Pea ia te Oe”

O le fatuina o ni talanoaga faʻafeiloaʻi, tatala, valaʻaulia e faʻamalosia ai tamaiti e faʻasoa o latou manatu, mea na tutupu, ma fesili ma o latou matua e le faigofie. E mafai ona tatou valaauliaina tamaiti mai vaitausaga uma e faailoa mai pe afai latou te atiina ae soo se tulaga o faafitauli ma ponokalafi-mai le taimi muamua, e le’i fuafuaina e matamata i ai i le fai ma masani, i le ogaoga o le faaaogaina, ma le le mafai ona toe tuua. O le vave talanoaina e sili atu le lelei, ma o le a faigofie ona faailoa mai e tamaiti ma le mautinoa pe afai o latou lagonaina le alofa ma iloa e leai se mea e mafai ona latou tau mai pe faia o le a suia ai lena alofa.

Ae seasea lava, ae ui i lea, e sau se tamaitiiti ma le lotomalie. E masani lava ona tupu pe a faʻamalosia e se mātua mataala se tamaitiiti, “E i ai se mea o tupu?” poʻo le “E foliga mai e i ai se mea o mamafa ia te oe.” O le tele o le alofa e lagona e le tamaitiiti, o le faigofie foi lea mo ia ona faasoa mai.

O lenei faamautinoaga o le alofa ua faavaeina io latou mafaufau mai aafiaga laiti e faia pea lava pea. O faafitauli laiti na talanoaina i se auala alofa e fausia ai se faavae o se tali maloloina ina ia oo mai taimi faigata, o le a tatalaina pea fesootaiga. Ae sili ona taua, e iloa e tamaiti o lau tali o le, “Ou te alofa pea ia te oe. Ou te le taofia lo’u alofa ia te oe ona ua tupu se mea. Ou te alofa pea ia te oe.”

Mo nisi mafuaʻaga, tatou te le talanoa tele i le autalavou ma tamaiti e uiga i se tasi o uunaiga sili ona malosi ma faaosoosoga sili atu o le a feagai ma i latou. O lo tatou mumusu e mafua ai ona aʻoaʻoina muamua i latou i luga o le initoneti, e isi tamaiti poʻo talavou, poʻo ni faasalalauga lauiloa. O nisi oi tatou atonu e le fiafia e faʻaaogaina le upu ponokalafi i luma o tamaiti i se taumafaiga e puipuia lo latou mama. E lagona le maasiasi. Masalo e leʻi faalauteleina le talanoa mai a o tatou matua ma i tatou. Ae faʻapefea pe a faʻamalosia e la tatou talanoaga le fiailoa? Ae a pe afai latou te fia iloa atili? E faʻapefea ona tatou faʻamoemoe e talanoa mai a tatou fanau e uiga i ponokalafi pe a tatou le talanoa faʻatasi ma i latou?

Matua, e tatau ona tatou amataina le talanoaga ma aua nei faatali mo tamaiti e o mai ia i tatou. Ou te fiafia i le fautuaga o le faia o talanoaga faifai pea, masani, ma le toʻa nai lo se mea e faa-tasi ona fai. O faamanuiaga o talanoaga alofa o matua ma taitai faatuatuaina o tagata atamamai, ae le o Google; o le talanoa e mafai ona tupu i se siosiomaga saogalemu; ma le talanoa e faateleina ai le faatuatuaina o le tamaitiiti. Tatou te mananao i tamaiti ia lagona le saunia ma le faʻamalosi, ae le o le fefe. Tatou te mananao e talanoa ma i latou ae le o ia i latou.

I le avea ai ma matua ma faiaoga, e le mafai ona tatou fesoasoani i fanau pe a tatou le aoaoina i tatou lava. Aoaoina po o le a ma pe aisea e taua tele. E mafai ona tatou aʻoaʻoina mo i tatou lava ma fesoasoani i tamaiti ia malamalama i le mafuaaga e leaga ai le ponokalafi, aisea e matua lamatia ai, aisea tatou te le mananao ai e faatiga ia i latou, ma le mea e fai pe afai latou te fetaiai.

O tatou tuuina atu ea ia tatou fanau se mea e tatau ai pe aisea i auala e talafeagai ma tausaga? Afai na pau le mafuaaga tatou te tuʻuina atu ai ia i latou e aloese mai ponokalafi o le “E leaga,” atonu e iu i le avea ma se mafuaaga le talafeagai. Nai lo lea, e tatau ona tatou tuʻuina atu le tele o mafuaaga e mafai ona tatou faʻatuina ai se taua o le amio mama e musuia mo o tatou talavou.

E tele mafuaʻaga e aloese ai mai ponokalafi, ae o nai mea nei mai le faʻalapotopotoga Tau le Fualaau Oona Fou e mafai ona maua ai le fiafia o a tatou tupulaga talavou:

  • E mafai e le ponokalafi ona suia ma toe uaeaina lou faiʻai, ma o suʻesuʻega e faʻaalia ai e mafai foi ona faaitiitia ma le ola ai lou faiai.

  • O le ponokalafi e mafai ona fai ma vaisu.

  • O le ponokalafi o le a faaumatia lou lototele faaletagata lava ia.

  • E mafai e le ponokalafi ona tuuatoatasi oe.

  • E mafai e le ponokalafi ona faatiga i latou e te alofa i ai.

  • E mafai e le ponokalafi ona faaleagaina ai feusuaiga maloloina.

  • O le ponokalafi e fesootai i sauaga.

  • O le ponokalafi e i’u ai i le le faamaoni o tagata.

  • O le ponokalafi o le a faoa lou taimi ma le malosi.

  • O le ponokalafi e mafua ai le atuatuvale, popole, ma le maasiasi.

Ou te faaopoopo atu o ponokalafi e tetee i poloaiga a le Atua. Mai nei ma le anoanoai o isi mafuaaga, o loʻo tatou fausiaina le mataupu e faasaga i ponokalafi, ae o le malamalama e aunoa ma le faʻatinoga e mafua ai le le fiafia. E tatau ona tatou faia ni tuaoi talafeagai ma fesoasoani, tapulaa, ma faamoemoega. O le fesoasoani i tamaiti e fatuina o latou lava mafaufauga i totonu mo le manaʻo e taumamao mai le ponokalafi e taua. Afai e le filifili se tamaitiiti mo ia poo fea e tu ai i lenei mataupu, o le a avea o ia ma vaega o le fuainumera o le le mautonu o le taimi nei.

3. Faamalologa: “O Le a Ou Alofa Ia te Oe i Taimi Uma”

Pe a aafia tamaiti i ponokalafi ma saisaitia ai, latou te tauivi e tali atu, toe faaleleia, ma faamaloloina. O le faamaoni, faatauanau, tumau, mausali, ma le onosai e manaʻomia aʻo faia e tamaiti le tiute mo lo latou toe faʻaleleia ma agai i luma. E leai se tasi e mafai ona tuʻuina atu lenei ituaiga lagolago e pei ona faia e se matua. A maeʻa ona tatou aʻoaʻoina ma le faʻaeteete e le tagata lava ia le mea moni, pe a uma ona tatou fausia ma le faʻaeteete le faʻatuatuaga ma faʻamalosia talanoaga, ona tatau loa lea ona iloa e fanau e tusa lava pe o a latou mea sese ma filifiliga, o le tatou faamautinoaga, “O le a ou alofa ia te oe e tusa lava po o le a.”

Ou te manatua se mea faigofie na tupu i lo matou aiga i tausaga ua mavae. Sa ma o ese ma loʻu toalua mai le fale, ma o lo ma atalii ulumatua sa vaaia isi a ma fanau. Sa ma mauaina se valaau mai se tuaoi popole na lapatai mai ia i maua o se taavale fuimu o loo i ai i le matou fale. Sa ma faatopetope atu i le fale ma iloa ai o lo ma atalii e 10-tausaga le matua sa taalo i tuafale i tafatafa o se malae o vao uumi mamago e ono-eka. Sa ia taumafai e vaai pe mafai ona ia amataina se afi i ni aloiafi.

E manino lava, na ia faia! I le taimi na ma taunuu atu ai, o le afi laitiiti na tapeina e le matagaluega o afi, na talanoa le au fuimu i le ma atalii, ma amata ona taape tuaoi. Na maasiasi lo ma atalii, fefe, loimata, ma na ia iloa lelei ua i ai se faafitauli.

Na matou o uma i totonu o le fale. Na matua fefe lava le ma tama, e ui lava e ogaoga le tulaga, na pau lava le mea na mafai ona ma faia o le fusi o maua lima faataamilo i lenei atalii ma faamautinoa atu ia te ia lo maua alofa ma lo ma toomaga na le afaina ai o ia.

Pe a aafia tamaiti i ponokalafi aemaise lava pe a maua i latou i ona ave, o le a faamaasiasiina i latou, fefe, ma loimata foi. E faigata ona ave se mea na i ai i le pogisa ma faʻaali atu i le malamalama. E lagona le maasiasi ma le vaivai. Atonu e faatoilaloina ma luitauina i le ala ao latou toe faaleleia ma faamalolo. O lo latou manaomia mo le alofa e le aunoa e taua. Ae ui i lea, e tatau i matua ona nofouta o lo latou alofa o le a fesoasoani pea ae le na o le pau lea o le mea e manaʻomia.

I le faʻamalolologa, o le a manaʻomia lou faʻaaogaina o nisi o na alofa e te maua mo lau tama i le sailia o punaoa talafeagai e fesoasoani ai. O lou alofa o se faʻavae mo mea e manaʻomia ona tupu, ae afai e saisaitia se tasi e te alofa i ai, atonu o le a manaʻomia ona e saili ni tagata tomai faapitoa o e mafai ona fesoasoani i le e te alofa i ai ma fesoasoani foi ia te oe. 

A o e sailia le faamalologa mo oe ma le pele ia oe, ou te faamoemoe o le a e maua le malosi i Lē o loo i ai le mana e faamalolo ai manua uma, fusia faatasi tagata, ma fatu ni sootaga e sili atu nai lo le tatou malosi i le taimi nei. O lo tatou Faaola, le Fomai Malosi, o loo i ai le mana e laveai ai. E mafai ona avea i tatou ma matua ia tatou fanau ma faasino atu ia te Ia, ae na o Ia lava e mafai ona avea ma o latou Faaola. Ma o le mea ofoofogia o le alofa o Ia ia tatou fanau e sili atu ona atoatoa nai lo tatou-e tusa lava po o le a.

Ata
Jesus with children

Faamatalaga mai le Tuu Mai Tamaiti Laiti e o Mai ia te Au, saunia e Carl Heinrich Bloch

Faamatalaga

  1. Jason S. Carroll, i le Lisa Ann Thomson, “Auala e Valu e Fesoasoani ai i Fanau ia Tetee Atu i Ponokalafi,” Liahona, Aok.. 2017, 19.

  2. “The Facts about Online Threats,” Parents Television Council Watchdog , June 21, 2017, w2.parentstv.org/blog.