2023
Ko e Maama ʻo e Moʻuí
Sānuali 2023


“Ko e Maama ʻo e Moʻuí,” Liahona, Sānuali 2023.

Ko e Maama ʻo e Moʻuí

Ko e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻa hotau māmá, ʻetau moʻuí, mo hotau halá—ʻi he ʻaneafí, ʻaho ní, pea taʻe ngata.

ʻĪmisi
fakatātā ʻo Sīsū Kalaisí

Fakaikiikí naʻe toʻo mei he Tokanga Taha ki he Fiefiá, tā ʻe Michael T. Malm

ʻI he tō ʻa e laʻaá ʻi ha Sāpate ʻe taha ʻi he 1948, naʻá ku luelue hifo ʻi he tafaʻaki ʻo e Vaitafe Telení ʻi Nōtongihemi, ʻIngilani. ʻI heʻeku hoko ko ha faifekau taʻu 20, ne toki uiuiʻi au ko ha palesiteni fakavahefonua. Ko ha ʻaho lōloa mo fakaongosia he ne lahi ʻa e ngaahi fakatahaʻangá mo e ngāue fakaetauhí, ka naʻá ku fiefia mo fiemālie ʻi he ngāué.

ʻI heʻeku luelue atu he veʻe vaitafé, naʻá ku fai ha lotu ʻi hoku lotó. ʻI heʻeku fakaʻamu ke u ongoʻi ha fakahinohino mei he ʻEikí, naʻá ku fehuʻi ange, “ʻOku ou fai nai Ho finangaló?”

Ne u maʻu ha ongo ne lōmekina au ʻe he nongá mo ha mahino lahi. Naʻá ku ʻiloʻi ʻi he tami pē ko iá, naʻe ʻafioʻi mo ʻofaʻi au ʻe Sīsū Kalaisi. Naʻe ʻikai ke u mamata ki ha meʻa-hā-mai pe fanongo ki ha leʻo, ka naʻe tatau pē ʻa e mālohi ʻo ʻeku ʻilo ki he moʻoni mo e faka-ʻOtua ʻo Kalaisí ʻo kapau naʻá Ne tuʻu ʻi muʻa ʻiate au ʻo ui hoku hingoá.

Kuo tākiekina ʻeku moʻuí ʻe he aʻusia lelei mo pelepelengesi ko ʻení. Talu mei he ʻaho ko iá ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni, mo hono tākiekina ʻeku fili mahuʻinga kotoa pē ʻe heʻeku ʻilo ki he Fakamoʻuí. ʻI he ʻosi atu ʻa e ngaahi taʻú pea ʻi he meimei kotoa ʻo e māmaní, kuó u fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e Maama ʻo Māmaní. Ko ha faingamālie ia ke tau haʻu kiate Ia, ʻo muimui ʻiate Ia, pea ongoʻi ʻEne māmá ʻi heʻetau moʻuí.

Maama ‘o Māmaní

ʻI ha pō ʻe taha hili ha ngaahi taʻu lahi mei he aʻusia fakafaifekau fakangalongataʻa ko iá, naʻá ku sio fakamamaʻu mo hoku uaifi ko Papulaá ki he langí. ʻI heʻema fai iá, ne u ofo ʻi he lauimiliona e ngaahi fetuʻú, ʻa ia ne hā ngingila mo fakaʻofoʻofa he pō ko iá. Naʻe tafoki ʻeku fakakaukau mo ofoofo ʻi he ngaahi lea naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí kia Mōsesé: “Pea kuó u fakatupu ʻa e ngaahi māmani taʻefaʻalaua; pea naʻá ku fakatupu ia foki koeʻuhi ko e taumuʻa pē ʻaʻaku; peá u fakatupu ia ʻi he ʻAló, ʻa ia ko hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú” (Mōsese 1:33).

Naʻe haʻu mei he Fakamoʻuí ʻa e mālohi naʻá ne fakatupu mo fakamaama ʻa e laʻaá, māhiná, ngaahi fetuʻú, mo e māmaní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:7–10). ʻOku ʻi ai ʻEne totonu ke folofola, “Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí” (Sione 8:12; vakai foki, Sione 9:5).

ʻI he fakalea ʻa Palesiteni ʻOakesi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, “Ko Sīsū Kalaisi ʻa e maamaʻo e māmaní he ko ia ʻa e maʻuʻanga maama ʻoku ‘ʻalu atu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ke fakafonu ʻa hono fuʻu lahi fau ʻo e ʻataá’ [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:12].” Ko maama ʻa e Fakamoʻuí “ko e maama moʻoni ʻoku fakamaama ʻa e tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:2; vakai foki, 84:46). ʻI he maama ko ʻení, te tau lava ai ʻo ʻilo ʻa e founga ke fakamāuʻi ai ʻa e “leleí mei he koví” (Molonai 7:16). ʻOku ʻiloa ʻa e maama fakamāmani lahi ko ʻení “ko e maama ʻo e moʻoní,” “maama ʻo Kalaisí,” mo e “Laumālie ʻo Kalaisí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:6; 88:7; Molonai 7:16).1

Naʻe pehē ʻe he ʻAposetolo ko Sioné, “Pea naʻe ulo ʻa e māmá ʻi he poʻulí; ka naʻe ʻikai maʻu ia ʻe he poʻulí” (Sione 1:5). ʻOku ngāue taʻe-tuku ʻa Sētane ʻi hotau kuongá ni ke tataki e fānau ʻa e ʻOtuá ki he fakapoʻulí, ʻo ne tamateʻi ʻa e “māmá, mo e moʻuí, pea mo e moʻoni ʻo e māmaní” (ʻEta 4:12).

He ʻikai lava ke mahino kakato kiate kitautolu—pe fakahoungaʻi—ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí ʻi he taimi ʻoku mole ai ʻEne māmá mo e moʻoní. Ka ʻi heʻetau fakatomala mo talangofua, ngāue, mo hū kiate Iá, ʻoku tau ikunaʻi ai ʻa e fakapoʻulí. ʻOku toe foki mai ʻEne māmá ʻo toʻo ʻa e ngaahi ʻata ʻo e māmaní mei hotau lotolotongá mo hotau ʻatamaí.

Faitāpuekina ʻe he Māmá.

ʻI he fakaʻau ke fakapoʻuli mo taʻe-fiemālie ange hotau māmaní, ʻe hangē ʻoku faingataʻa ange hono ongoʻi ʻa e maama ʻa e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí. Ka kuo fakamanatu mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, “ʻOku ʻai ʻe he pulonga ʻoku fetākinima mo e faingataʻá ke ngingila lahi ange e maama ʻa Sīsū Kalaisí.”2

Kuó u ʻiloʻi ʻoku ulo lahi ange ʻEne māmá ʻi hoku lotó ʻi he taimi ʻoku ou tuku ai ha taimi ki he ngaahi meʻa ʻo e Laumālié lolotonga e ngaahi momeniti lōngonoa hangē ko e pō ko ia mo Papulaá. Ko e taimi ia ʻoku tau maʻu ai e ngaahi ueʻi fakalaumālié, tatakí mo e māmá. Ko e taimi ia ʻoku mahino ai kiate kitautolu ʻetau monūʻia moʻoni ke maʻu ha Fakamoʻuí.

ʻI he hoko ʻa e Fakamoʻuí ko e Maama ʻo Māmaní, ʻokú Ne fakamaama ʻa e hala ʻo ʻetau fononga fakamatelié ʻaki ʻEne sīpingá mo e ngaahi akonakí (vakai, Sione 8:12). ʻOkú Ne fakamaʻamaʻa ʻetau kavengá ʻaki ʻEne ʻofá mo e manavaʻofá (vakai, Mātiu 11:28–30). ʻOkú Ne fakamaʻamaʻa hotau lotó ʻaki ʻa e ʻamanaki lelei mo e fakamoʻui ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí (vakai, Molonai 7:41). Pea ʻokú Ne fakamaama hotau ʻatamaí ʻaki e “Laumālie ʻo e moʻoní” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:15; vakai foki, 11:13).

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “ʻI he taimi kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí, ʻi he ngaahi tūkunga kotoa pē te tau fehangahangai mo iá, pea ʻi he faingataʻa kotoa pē te tau fehangahangai mo iá, ko Sīsū Kalaisi ʻa e maama ʻokú ne tekeʻi ʻa e ilifiá, ʻomi ha fakapapau mo ha fakahinohino, mo [ʻomi ha melino mo e fiefia ʻoku tuʻuloá].”3

ʻĪmisi
M. Lāsolo Pālati ʻi heʻene hoko ko ha tangata lahi kei talavoú

Naʻe ngāue fakafaifekau ʻa ʻEletā Pālati ʻi ʻIngilani mei he 1948 ki he 1950.

Hiki Hake Hoʻomou Māmá

Naʻe makehe maʻu pē kiate au ʻa e faingamālie ke vahevahe e maama ʻa e Fakamoʻuí mo e niʻihi kehé pea fakaafeʻi kinautolu ke haʻu kiate Ia mo ongoʻi ʻEne ʻofa kiate kinautolú. Naʻá ku saiʻia heʻeku hoko ko ha faifekau ʻi ʻIngilaní. Naʻá ku saiʻia heʻeku hoko ko ha palesiteni fakamisiona ʻi Kānatá. Pea ʻoku ou saiʻia ʻi hoku uiuiʻi lolotongá ko e mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku ʻomi ʻe hoku uiuiʻí ha ngaahi faingamālie ke fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo vahevahe ʻa e pōpoaki ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ki he funga ʻo e māmaní.

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ʻi he kuonga muʻá:

“Ko e maama ʻo māmaní ʻa kimoutolu. Ko e kolo ʻoku tuʻu ʻi ha moʻungá, ʻoku ʻikai faʻa fakapuli ia. …

“Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ʻi he ʻao ʻo e kakaí, koeʻuhí ke nau mamata ki hoʻomou ngaahi ngāue leleí, pea fakamālōʻia ʻa hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí” (Mātiu 5:14, 16

Naʻá Ne folofola ki he kakai ʻo Nīfaí ʻo pehē, “Vakai ko au ʻa e maama ke mou hiki haké—mou fai ʻa e meʻa kuo mou mamata naʻá ku faí.” Naʻá Ne tānaki atu, “ʻOku mou ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke mou fai ʻi hoku siasí; he ko e ngaahi ngāue ʻa ia kuo mou mamata kuó u faí, ke mou fai foki ia” (3 Nīfai 18:24; 27:21).

ʻI hotau kuongá ni, ʻoku ʻamanaki mai foki ʻa e Fakamoʻuí ke fakaʻaongaʻi ʻe Heʻene kau ākongá ʻEne māmá ke “kapusi ʻa e fakapoʻulí meiate [kitautolu]” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:25). ʻOku ulo atu ʻetau māmá ʻi heʻetau ʻofa ʻo hangē ko e ʻofa ʻa Sīsuú. ʻOku ulo atu ʻetau māmá ʻi heʻetau vahevahe ʻetau fakamoʻoni ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí mo ʻetau ʻamanaki lelei ʻia Kalaisí. ʻOku ulo atu ʻetau māmá ʻi heʻetau hiki hake hotau leʻó ʻi hono taukapoʻi ʻo e moʻoní. Pea ʻi he ulo atu ʻetau māmá, ʻoku tau tohoakiʻi mai e niʻihi kehé ki he tupuʻanga ʻo e maama ko iá.

Fai ha tokoni taʻe-siokita, pea te ke ongoʻi ʻEne māmá ʻi ho lotó. Lotua ʻi he loto fakatōkilalo ha ngaahi faingamālie ke vahevahe ai ʻa e ongoongoleleí, pea ʻe tataki koe kiate kinautolu kuo mateuteu ke tali ʻEne māmá. ʻOfa ʻi he niʻihi kehé ʻi ha ngaahi founga iiki mo lalahi, pea te ke ʻai ʻa e māmani ko ʻení ke toe lelei ange mo ngingila ange.

ʻĪmisi
Sīsū Kalaisi ʻoku faiako

Fakaikiikí toʻo mei he Sīsū Kalaisí, ta ‘e Harry Anderson

Ko ha Maama ʻOku ʻIkai Hano Ngataʻanga

ʻOku ou houngaʻia taʻengata ʻi he aʻusia ne u maʻu ʻi heʻeku hoko ko ha faifekau kei talavou ʻi ʻIngilaní ʻi heʻeku ʻiloʻi ʻiate au pē ko Sīsū ʻa e Kalaisí. ʻOku ou ʻiloʻi fakapapau ʻeni ʻi he ʻahó ni ʻi heʻeku foua ʻa e moʻuí mo e kotoa hono ngaahi ʻahiʻahí mo e fiefiá.

Kuo faitāpuekina au ʻe heʻeku ngāue ʻi he Siasí ʻaki ha ngaahi aʻusia fakalaumālie fakaofo mo makehe ʻoku fuʻu lahi pea fuʻu toputapu ke aleaʻi. ʻOku ʻikai ha meʻaʻofa ʻe toe mahuʻinga mo mahulu hake te u lava ʻo foaki ki heʻeku fānaú, makapuná, makapuna uá, pea mo kimoutolu ko hoku ngaahi kaungāmeʻa ʻi he funga ʻo e māmaní, ka ko ʻeku fakamoʻoni pau ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo ʻetau Tamai Taʻengatá, ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.

Naʻe mālōlō hoku uaifi ʻofeina ko Papulaá ʻi he 2018. ʻOku ou houngaʻia ʻi heʻeku ʻilo koeʻuhí ko ʻema sila ʻi he temipalé pea tuʻunga ʻia Sīsū Kalaisi, te ma toe fakataha ai mo homa fāmilí ʻi he kotoa ʻo e taʻengatá.

ʻOku ou faʻa ongosia he taimi ʻe niʻihi. ʻI he ngaahi momeniti ko iá, ʻoku ou tuʻu ʻo sio ki ha fakatātā ʻo e Fakamoʻuí. ʻOku ou fakakaukau kiate Ia ʻi Ketisemani, pea fakafokifā pē kuo ʻikai ke u toe ongosia. ʻOku ou ʻiloʻi ʻi hoku lotó koeʻuhí naʻá Ne ikunaʻi ʻa e māmaní, “kuo mole atu ʻa e fakapoʻulí, pea ʻoku uló ni ʻa e maama moʻoní” (1 Sione 2:8).

ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi. “Ko ia … ko ha maama ʻoku ʻikai hano ngataʻanga, ʻa ia ʻoku ʻikai lava ʻo tāmateʻi” (Mōsaia 16:9). Ko Ia hotau māmá, moʻuí, mo hotau halá—ʻi he ʻaneafí, ʻaho ní, pea taʻe-ngata. ʻOfa ke tau tuʻu maʻu ʻi he muimui kiate Iá pea fakaulo atu ʻEne māmá ʻi he ʻao ʻo e māmaní.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Dallin H. Oaks, “The Light and Life of the World,”Ensign, Nov. 1987, 63–64).

  2. Russell M. Nelson, “Fanongo Kiate Ia” Liahona, Mē 2020, 88.

  3. David A. Bednar, “The Light and the Life of the World” (fakataha lotu Faka-Kilisimasi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, 6 Tīsema, 2015), broadcasts.ChurchofJesusChrist.org.