2023
Ko e Ututaʻu ʻOku ʻIkai Haohaoá
Mē 2023


Ko e Ututaʻu ʻOku ʻIkai Haohaoá

ʻOku tuʻu mateuteu ʻa e Fakamoʻuí ke tali ʻetau ngaahi foaki ʻi he loto fakatōkilaló mo fakahaohaoaʻi ia ʻi Heʻene ʻaloʻofá. ʻOku ʻikai ha ututaʻu taʻehaohaoa ʻia Kalaisi.

ʻI heʻeku kei siʻí, naʻá ku ako ke u saiʻia ʻi he ngaahi feliliuaki lahi ʻo e ʻeá ʻi he ngaahi faʻahitaʻú ʻi he fakatonga hihifo ʻo Monitaná, ʻa ia ne u tupu hake aí. Ko e faʻahitaʻu naʻá ku saiʻia taha aí ko e faʻahitaʻu fakatōlaú—ʻa e taimi ʻo e ututaʻú. Naʻe fakaʻamua mo lotua ʻe homau fāmilí ʻe fakapaleʻi ʻa e ngaahi māhina ʻo ʻemau ngāue mālohí ʻaki ha ututaʻu mahu. Naʻe hohaʻa ʻeku ongomātuʻá fekauʻaki mo e ʻeá, moʻui lelei ʻa e fanga monumanú mo e ngoué, mo ha ngaahi meʻa kehe naʻe ʻikai ke na lava ʻo puleʻi.

ʻI heʻeku kiʻi matuʻotuʻa angé, ne fakaʻau ke u ʻilo lahi ange ki he fiemaʻu vivili ne hokó. Naʻe makatuʻunga ʻemau maʻuʻanga moʻuí ʻi he ututaʻú. Naʻe akoʻi au ʻe heʻeku tamaí fekauʻaki mo e meʻangāue naʻa mau fakaʻaongaʻi ki he tānaki kēlení. Naʻá ku mamata ki heʻene ʻunuakiʻi ʻa e mīsiní ki he ngoué, tuʻusi ha kiʻi ʻotu kēleni pea vakai leva ʻi mui ʻi he mīsiní ke fakapapauʻi naʻe lahi ʻa e kēleni ne ngangana ki he tangikē naʻe tānaki aí pea ʻikai laku fakataha mo e kafukafú. Naʻe tuʻo lahi ʻene toutou fakahoko ʻa e ngāue ko ʻení, ʻo fulifulihi ʻa e mīsiní ʻi he taimi takitaha. Naʻá ku lele ʻi he tafaʻakí ʻo fakasio mo ia ʻi he kafukafú mo fakangalingali naʻá ku ʻiloʻi ʻeku meʻa naʻe faí.

Hili ʻene fiemālie ki he ngaahi liliu ki he mīsiní, naʻá ku maʻu ha fanga foʻi tengaʻi kēleni he kafukafu ʻi he kelekelé pea ʻoange ia kiate ia mo u sio fakamamaʻu ange. He ʻikai pē ngalo ʻa e meʻa ne lea mai ʻaki ʻe heʻeku tamaí kiate aú: “ʻOku sai pē ia pea ko e lelei taha pē ia ʻe lava ʻo fakahoko ʻe he mīsini ko ʻení.” Naʻe ʻikai ke u fuʻu fiemālie ki heʻene fakamatalá, peá u fifili ki he ngaahi tōnounou ʻo e ututaʻu ko ʻení.

Hili ha taimi nounou mei ai, ʻi he taimi naʻe liliu ai ʻa e ʻeá ʻo momoko ʻi he efiafí, naʻá ku mamata ki ha fanga suani, kuusi mo e fanga pato ʻe lauafe ne nau ʻalu hifo ki he ngoué ke maʻu meʻatokoni ʻi heʻenau hikifonua mo fononga lōloa ki he fakatongá. Naʻa nau kai ʻa e toenga kēleni mei heʻemau ututaʻu naʻe ʻikai haohaoá. Naʻe fakahaohaoaʻi ia ʻe he ʻOtuá. Pea naʻe ʻikai maumau ha foʻi tengaʻi kēleni ʻe taha.

ʻOku faʻa hoko ia ko e ʻahiʻahi ʻi hotau māmaní pea naʻa mo e tōʻonga moʻui ʻo e Siasí ke ʻāvea ʻi he haohaoá. ʻOku hanga ʻe he ngaahi fiemaʻu taʻemoʻoni ʻa e mītia fakasōsialé, pea mo ʻetau faʻa fakaangaʻi pē kitautolú ʻo fakatupu ha ngaahi ongo ʻo e taʻetāú—ʻa e ʻikai pea he ʻikai pē ke tau teitei lelei feʻungá. ʻOku faʻa maʻuhala ʻe he niʻihi ʻa e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke “haohaoa ʻa kimoutolú.”1

Manatuʻi ʻoku ʻikai tatau ʻa e tuʻunga haohaoá pea mo e hoko ʻo haohaoa ʻia Kalaisí.2 ʻOku fiemaʻu ki he tuʻunga haohaoá ha tuʻunga moʻui māʻolunga fakaekita ʻoku taʻemalava ʻa ia ʻoku fakahoa ai kitautolu ki he niʻihi kehé. ʻOku fakatupu heni ʻa e ongoʻi halaiá mo e loto-hohaʻá, mo ʻai ke tau fie holomui mo fie nofo mavahé.

Ko e hoko ʻo haohaoa ʻia Kalaisí ko ha meʻa kehekehe ia. Ko e founga ia—ʻo e hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí—ʻoku tataki ʻi he ʻofa ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui māʻolungá ʻe ha Tamai Hēvani angaʻofa mo tokaimaʻananga pea ʻoku fakamatalaʻi mahino ia ʻi he ngaahi fuakava ʻoku fakaafeʻi kitautolu ke tau talí. ʻOku fakaʻatā ai kitautolu mei he ngaahi mafasia ʻo e halaiá mo e taʻetāú, ʻo fakamamafaʻi mai maʻu pē ko hai kitautolu ʻi he [fakamaau mo e finangalo] ʻo e ʻOtuá. Neongo ʻoku ueʻi fakalaumālie mo poupouʻi kitautolu ʻi he foungá ni ke tau hoko ʻo lelei ange, ka ʻoku fua tautau kitautolu ki heʻetau mateaki fakataautaha ki he ʻOtuá ʻa ia ʻoku tau fakahaaʻi ʻi heʻetau feinga ke muimui kiate Ia ʻi he tuí. ʻI heʻetau tali e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke haʻu kiate Iá, ʻoku tau fakatokangaʻi leva ai ʻoku lelei feʻunga pē hotau lelei tahá pea ʻe fakakakato ʻa e taʻekakató ʻe he ʻaloʻofa ʻa ha Fakamoʻui ʻofa ʻi ha ngaahi founga ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo mafakakaukaua.

Te tau lava ʻo vakai tonu ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hono fafanga ʻe he Fakamoʻuí ʻa e toko nimaafé.

“Pea hanga hake ʻe Sīsū hono fofongá, ʻo mamata ki he fuʻu tokolahi ʻoku haʻu kiate iá, pea lea ia kia Filipe, Te tau fakatau ʻa e mā mei fē, ke kai ʻe kinautolú ni? …

“Pea talaange ʻe Filipe kiate ia, Ko e mā ki he tenali ʻe uangeau, ʻe ʻikai lahi kiate kinautolu, koeʻuhí ke nau taki taha ha konga siʻi.

“Pea ko ʻene ākonga ʻe toko taha, ko ʻAnitelū, ko e tokoua ʻo Saimone Pitá, naʻe pehē ʻe ia kiate ia,

“ʻOku ʻi heni ʻa e tama, ʻokú ne maʻu ʻa e foʻi mā paʻale ʻe nima, mo e ika siʻi ʻe ua: ka ko e hā ia ʻi he fuʻu tokolahí?”3

ʻOkú ke fifili nai ki he ongo naʻe maʻu ʻe he Fakamoʻuí ki he kiʻi tamasiʻi ko ʻení, ʻa ia naʻá ne foaki ʻi he tui ʻa ha kiʻi tamasiʻi ʻa e meʻa naʻá ne ʻilo pau ne ʻikai feʻunga mo e lahi ʻo e ngāue ke fakahokó?

“Pea naʻe toʻo ʻe Sīsū ʻa e maá; peá ne fakafetaʻi, pea tufa ia ki he kau ākongá, kae tufaki ʻe he kau ākongá kiate kinautolu naʻe nofó; pea tufaki mo e iká [kae] ʻoua ke nau fiu.

“Pea kuo mākona ʻa kinautolu, pea tala ʻe ia ki heʻene kau ākongá, Tānaki [hono] toengá, kae ʻoua naʻa liʻaki ha meʻa.”4

Naʻe fakahaohaoaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e foaki ʻi he loto fakatōkilaló.

Taimi nounou pē hili ʻa e aʻusiá ni, naʻe fekauʻi atu ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá ke nau muʻomuʻa ʻi ha vaka. Naʻe ʻikai fuoloa kuo nau ʻi ha tahi hou ʻi he valenga poó. Naʻa nau manavahē ʻi heʻenau vakai atu ki ha faʻahikehe ʻoku lue mai kiate kinautolu ʻi he fukahi vaí.

“Ka naʻe lea leva ʻa Sīsū kiate kinautolu, ʻo pehē, Fiemālie pē; he ko au pē; ʻoua te mou manavahē.

“Pea lea ‘a Pita, ‘o pehē ange kiate ia, ‘Eiki, kapau ko koe, fekau mai ke u ‘alu atu kiate koe ‘i he vaí.

“Peá ne pehē, Haʻu. Pea ʻi he ʻalu hifo ʻa Pita mei he vaká, naʻe ʻeveʻeva ia ʻi he tahí, ke ʻalu atu kia Sīsū.

“Ka ʻi heʻene mamata ʻoku mālohi ʻa e matangí, naʻe manavahē ia; pea kamata ngalo hifo, pea tangi ia, ʻo pehē, ʻEiki, fakamoʻui au.

“Pea mafao leva ʻa e nima ʻo Sīsuú, ʻo ne puke ia, ʻo ne pehē ki ai, ʻA koe, ʻoku siʻi hoʻo tuí, ko e hā ʻokú ke fakataʻetaʻetui aí?”5

Kāinga, mahalo naʻe ʻikai ko e ngata ia ʻa e fepōtalanoaʻakí. ʻOku ou tui ʻi he lue fetākinima atu ʻa Pita mo e Fakamoʻuí ki he vaká, naʻe viviku ʻa Pita pea mahalo naʻá ne ongoʻi ngalivaleʻia ʻaupito, mahalo naʻe folofola ange ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē: “ʻE Pita, ʻoua te ke manavasiʻi pea ʻoua te ke hohaʻa. Kapau te ke lava ʻo vakai kiate koe ʻo hangē ko ʻeku vakai atu kiate koé, ʻe mole hoʻo veiveiuá pea tupulaki hoʻo tuí. ʻOku ou ʻofa atu Pita; naʻá ke hifo mei he vaká. ʻOku tali lelei hoʻo foakí, pea neongo naʻá ke humu, ka te u ʻi ai maʻu pē ke tokoniʻi koe mei ha faʻahinga faingataʻa pē, pea ʻe fakahaohaoaʻi hoʻo foakí.”

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo pehē:

“ʻOku ou tui ʻe finangalo e Fakamoʻuí ke ke sio, ongoʻi, mo ʻiloʻi ko Ia hoʻo mālohingá. Pea ʻi Heʻene tokoní, he ʻikai ha fakangatangata ki he meʻa te ke malavá. ʻOku taʻe fakangatangata e meʻa te ke malavá. Te Ne finangalo ke ke vakai kiate koe ʻo hangē ko ʻEne ʻafio mai kiate koé. Pea ʻoku kehe ʻaupito ia mei he anga e vakai atu ʻa e māmaní kiate koé. …

“ʻOkú Ne foaki ʻa e mālohí ki he vaivaí; pea kiate kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau mālohí, ʻokú Ne fakalahi ʻa e mālohí.”6

Kuo pau ke tau manatuʻi neongo pe ko e hā ʻetau foaki lelei taha kae ʻikai haohaoá, ʻe lava ʻe he Fakamoʻuí ʻo fakahaohaoaʻi ia. Neongo ʻa e ngali ʻikai mahuʻinga ʻetau ngaahi feingá, ka kuo pau ke ʻoua naʻa tau teitei fakasiʻia e mālohi ʻo e Fakamoʻuí. ʻE lava ʻe ha fakalea angaʻofa, ʻaʻahi fakaetauhi nounou ʻi he loto-moʻoni, pe ko ha lēsoni ʻi he Palaimelí ne akoʻi ʻi he ʻofá, ʻo ʻomi ʻa e fakafiemālié, fakamolū e ngaahi lotó, pea liliu e moʻuí ʻo taʻengata ʻi he tokoni ʻa e Fakamoʻuí. ʻE lava ʻo iku ʻetau ngaahi feinga ʻoku faingataʻá ki ha ngaahi mana, pea ʻi he ngāue tatau, te tau lava ai ʻo kau ʻi ha ututaʻu haohaoa.

ʻOku tau faʻa fehangahangai mo ha ngaahi tūkunga te tau tupulaki fakalaumālie ai ʻi he ngaahi aʻusia faingataʻa. Mahalo te tau ongoʻi he ʻikai ke tau ikunaʻi ʻa e ngāue kuo kole mai ke tau fakahokó. Mahalo te tau vakai ki he niʻihi ʻoku tau ngāué pea tau ongoʻi he ʻikai pē ke tau teitei taau. ʻE kāinga, kapau ʻoku mou ongoʻi pehē, vakai mai ki he tangata mo e kau fafine fakaofo ko ʻeni ʻoku ou tokoni ki aí, ʻa ia ʻoku nau meʻa atu ʻi mui ʻiate aú.

ʻOku ou kaungā ongoʻi mo e kakai ko ia ʻoku nau ongoʻi he ʻikai pē ke nau teitei tāú.

Ka kuó u ako, hangē pē ko e ʻikai tatau ʻa e tuʻunga haohaoá mo e hoko ʻo haohaoa ʻia Kalaisí, ʻoku ʻikai tatau e fakafehoanaki kitá mo e faʻifaʻitakí. ʻI heʻetau fakafehoanaki kitautolu ki he niʻihi kehé, ʻe lava ke ʻi ai ha ola pē ʻe ua. Te tau vakai ʻoku tau lelei ange ʻi he niʻihi kehé pea tau loto-fakamaau mo fakaangaʻi kinautolu, pe te tau vakai ʻoku tau māʻulalo ange ʻi he niʻihi kehé pea tau loto-hohaʻa, fakaangaʻi pē kita, mo loto-foʻi. ʻOku tātaaitaha ke maʻu ha lelei ʻi hono fakafehoanaki kitautolu ki he niʻihi kehé, ʻikai ke langaki moʻui, pea fakatupu loto-mamahi ʻi he taimi ʻe niʻihi. Ko hono moʻoní, ʻe lava ke fakaʻauha fakalaumālie ʻa e fakafehoanaki ko ʻení, ʻi hono taʻofi kitautolu mei hono maʻu ʻa e tokoni fakalaumālie ʻoku tau fiemaʻú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e faʻifaʻitaki ko ia kiate kinautolu ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻí ʻa ia ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí, ʻe lava ke ʻaonga mo langaki moʻui, mo tokoniʻi ai kitautolu ke tau hoko ko ha kau ākonga lelei ange ʻa Sīsū Kalaisi.

Naʻe ʻomi ʻe he Fakamoʻuí ha sīpinga ke tau muimui ai ʻi Heʻene faʻifaʻitaki ki he Tamaí. Naʻá ne fakahinohino ki Heʻene ākonga ko Filipé: “Kuo pehé ni hono fuoloa ʻo ʻeku ʻiate kimoutolú, ka ʻoku teʻeki ai te ke ʻilo au? ko ia kuó ne mamata kiate aú, kuo mamata ia ki he Tamaí; pea fēfē ai haʻo pehē, Fakahā kiate kimautolu ʻa e Tamaí?”8

Peá Ne akonaki leva, “Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou tala atu kiate kimoutolu, Ko ia ʻoku tui kiate aú, ko e ngaahi ngāue ʻoku ou faí ʻe fai ʻe ia foki.”9

Neongo ʻa e ngali ʻikai mahuʻinga ʻetau ngaahi feingá, ka ʻo kapau ʻoku tau loto-fakamātoato, ʻe fakaʻaongaʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ke fakahoko ʻEne ngāué. Kapau te tau fakahoko pē ʻa e lelei taha te tau lavá pea falala kiate Ia ke fakakakato ʻa e taʻekakató, te tau lava ʻo kau ʻi he ngaahi mana ʻoku nau ʻākilotoa kitautolú.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Teili G. Lenilani, “ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ke haohaoa, ka ʻoku mau fiemaʻu koe, koeʻuhí ʻe lava ʻe he tokotaha kotoa pē ʻoku loto-vēkeveké ʻo fakahoko ha meʻa.”9

Pea hangē ko e akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Nalesoní, “ʻOku hōifua ʻa e ʻEikí ki he feingá.”10

ʻOku tuʻu mateuteu ʻa e Fakamoʻuí ke tali ʻetau ngaahi foaki ʻi he loto fakatōkilaló mo fakahaohaoaʻi ia ʻi Heʻene ʻaloʻofá. ʻOku ʻikai ha ututaʻu taʻehaohaoa ʻia Kalaisi. Kuo pau ke tau loto-toʻa ke tui ko ʻEne ʻaloʻofá maʻatautolu—te Ne tokoniʻi kitautolu, fakahaofi kitautolu mei ha faʻahinga faingataʻa pē ʻi heʻetau humú, pea fakahaohaoaʻi ʻetau ngaahi feinga ʻoku ʻikai haohaoá.

ʻI he talanoa fakatātā ʻo e tangata tūtūʻí, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi tenga ne tō ʻi he kelekele leleí. Naʻe maʻu mei he niʻihi ha taki teau, onongofulu ʻa e niʻihi, pea tolungofulu ʻa e niʻihi. Naʻe kau kotoa ia ʻi Heʻene ututaʻu haohaoá.11

Naʻe fakaafeʻi ʻe he palōfita ko Molonaí ʻa e kakai kotoa pē ʻo pehē: “Io, haʻu kia Kalaisi, pea hoko ʻo haohaoa ʻiate ia, … pea kapau te mou fakafisi ʻa kimoutolu mei he anga taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē, pea ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki homou iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa pē, pea ʻe toki feʻunga ʻa ʻene ʻaloʻofá kiate kimoutolu, koeʻuhí ke tupu ʻi heʻene ʻaloʻofá ʻa hoʻomou haohaoa ʻia Kalaisí.”12

ʻE kāinga, ʻoku ou fakamoʻoni kia Kalaisi, ʻa ia ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi ke fakahaohaoaʻí naʻa mo ʻetau foaki ʻi he loto fakatōkilalo tahá. Tau fakahoko muʻa hotau lelei tahá, ʻomi ʻa e meʻa te tau lavá, pea tuku ʻetau foaki ʻikai haohaoá ʻi he tui ʻi Hono toʻukupu kelekelé. ʻI he huafa ʻo Ia ko e ʻEiki ʻo e ututaʻu haohaoá, ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.