2023
Ko Hono Maʻu ʻa e ʻAmanaki Lelei mo e ʻOfa ʻi he Fefaʻuhi mo e Ponokalafí
ʻAokosi 2023


“Ko Hono Maʻu ʻa e ʻAmanaki Lelei mo e ʻOfa ʻi he Fefaʻuhi mo e Ponokalafí,” Liahona, ʻAokosi 2023.

Ko Hono Maʻu ʻa e ʻAmanaki Lelei mo e ʻOfa ʻi he Fefaʻuhi mo e Ponokalafí

ʻOku ʻi ai maʻu pē ʻa e ʻamanaki lelei ʻi hoʻo ʻiloʻi e ngaahi founga mahino ke muimui ki ai ʻi he hala ki he fakaakeaké.

ʻĪmisi
Ko e ala hifo ʻa Sīsū ʻi he vaí

Ko e Toʻukupu ʻo e ʻOtuá, tā fakatātā ʻa Yongsung Kim, ʻikai lava ʻo hiki hano tatau

ʻI heʻeku hoko ko ha mataotao ʻoku fekumi ki he ngaahi nunuʻa ʻo hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí pea mo ha palōfesa ʻi he moʻui fakafāmilí ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ʻoku omi e kakai tokolahi ʻoku nau fefaʻuhi mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí pe ko kinautolu ʻoku kumi tokoni maʻá e niʻihi ʻoku nau ʻofa aí. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ou maʻu ha ngaahi fehuʻi hangē ko e “Te u ikunaʻi nai ʻeku palopalema mo e ponokalafí?” pe aʻu pē ki he “ʻOku fuʻu mahuʻinga nai kapau te u sio ponokalafi?” ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻa e faingataʻa ʻo e feinga ke fakafepakiʻi e fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí.

ʻOku akoʻi ʻe he folofolá mo e kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻoku foaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ʻamanaki lelei mo e ʻofa ki he kakai kotoa pē, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau ngaahi faingataʻaʻia pe angahala lolotongá. Naʻe akoʻi ʻe he palōfita ko ʻEtá “ʻilonga ia ʻoku tui ki he ʻOtuá kuo pau ke ne faʻa ʻamanaki fakapapau ki ha maama ʻoku lelei ange, ʻio, ki ha nofoʻanga ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá, pea ko e ʻamanaki lelei ia ʻoku tupu mei he tuí” (ʻEta 12:4). ʻOku talaʻofa mai ʻe he ʻamanaki lelei pau ko ʻeni ʻoku tupu ʻi he tuí, ha kahaʻu lelei ange maʻanautolu kotoa ʻoku fakaʻaongaʻi ʻenau tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí.

ʻOku moʻoni foki kuo toutou fakatokanga mai ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí fekauʻaki mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí.1 Ko e meʻa tatau pē, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he fakatotolo moʻoní ʻe lava ke uesia ʻa e fakafoʻituituí mo fakavaivaiʻi e ngaahi vā fetuʻutakí ʻi hono mamataʻi e ponokalafí.2 Neongo ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻeni, ka ʻe lava ke faingataʻa he taimi ʻe niʻihi ʻa e moʻoni ʻo hono talanoaʻi pe ikunaʻi ʻo e ponokalafí.

ʻI heʻeku hoko ko ha taha kuo feinga taʻu lahi ke mahino ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e ponokalafí, ʻoku mahino kiate au ko hono mamataʻi ʻiloʻilopau e ngaahi meʻa fakaponokalafí ʻoku ʻi ai hono ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmaki ki he fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí. ʻOku mahino foki kiate au ʻoku fāinga ʻa e tokolahi ke maʻu ha ngaahi founga ke mavahe mei hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí pea hao mei he fakapoʻuli te ne kāpui maʻu pē ʻenau fiefiá. ʻE lava ke faingataʻa hono maʻu ʻo e ʻamanaki leleí ʻi he ʻikai ke ʻiloʻi e ngaahi founga mahino ke muimui ki ai ʻi he hala ki he fakaakeaké. ʻI he ʻuhinga ko iá, ʻoku ou vahevahe atu ai ha ngaahi founga pau ʻe ala muimui ki ai ha taha ke mavahe mei he ponokalafí.

Neongo ʻoku ʻi ai ha ngaahi sīpinga angamaheni ʻe niʻihi ki he fakaakeaké—kau ai ʻa e tui ki he ʻOtuá, faitotonú, mo e fekumi ki ha tokoní—ka ʻe ngali kehe ʻa e ngaahi founga pau ki he fakaakeaké ʻo makatuʻunga ʻi he tuʻunga ʻo e ngāue ʻaki ʻe ha taha e ponokalafí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e tuʻunga ʻe fā ʻo e ngāue ʻaki e ponokalafí: (1) tōtuʻa hono ngāue ʻakí pe maʻunimā, (2) toutou ngāue ʻaki pe angamaheni ʻaki, (3) tātāitaha hono ngāue ʻakí, mo e (4) ʻasi fakatuʻupakē.3 ʻI he ʻuluaki tuʻunga ʻe tolu ʻo hono ngāue ʻakí, te u fokotuʻu atu ha ngaahi sitepu lelei te ke ala fakahoko mo e niʻihi oku mou ʻofa aí ʻi hoʻomou fononga ki hono fakafepakiʻi e fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí.

1. Ko hono Fakafepakiʻi e Tōtuʻa Hono Ngāue ʻAkí (Maʻunimaá)

ʻOku faʻa fakatupu ʻe he fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí ʻi he fakalau ʻa e taimí ha ngaahi holi mo e teke mālohi ʻiate koe ke ke sio pe fanongo ki ha ngaahi meʻa fakaponokalafi lahi ange pea toutou fakaʻaongaʻi ia. ʻOku fakangatangata ʻe he maʻunimā ʻi he ponokalafí hoʻo tauʻatāina ke filí. Kapau ʻe maʻunimā koe, ʻe ngalingali te ke faingataʻaʻia ke fakakaukau pe kau ʻi ha ngaahi ʻekitivitī pe vā fetuʻutaki mahuʻinga kehe, kau ai e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá. Neongo ʻoku malava maʻu pē ʻa e fakatomalá mo e foki ki he hala ʻo e fuakavá, ka ʻe lava ʻe he maʻunimā ʻi he ponokalafí ʻo ʻai ke ke ongoʻi fakatuʻatamaki, loto-mafasia, mo loto-hohaʻa.

ʻĪmisi
ko ha tangata ʻoku hū atu ʻi ha matapā

Ngaahi Sitepu ʻAongá

Tokanga taha ki ho tuʻunga fakalangí. ʻE lava ke tokoni hono tukutaha hoʻo tokangá ki ho tuʻunga ko ha foha pe ʻofefine koe ʻo e ʻOtuá ke toe maʻu hoʻo tui ʻokú ke malava ʻo fai ha ngaahi meʻa maʻongoʻonga, kau ai hono ikunaʻi e fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí. Neongo ʻoku ongoʻi ʻe he tokolahi ʻoku fefaʻuhi mo e maʻunimā ʻe he ponokalafí ʻoku siva ʻenau ʻamanakí, ka ʻo kapau te ke manatuʻi ho tuʻungá mo e taumuʻa fakalangí, te ke lava ʻo maʻu lelei ange ʻa e mālohi ke tui ki he ʻEikí pea ngāue (vakai, Filipai 4:13).

Talanoa ki ha niʻihi kehe fekauʻaki mo e palopalemá ni. ʻE lava ʻe hono aʻusia e ngaahi fakatauele mo e teke mālohi ke mamata ʻi he ponokalafí ʻo fakatupu ha ongoʻi tuenoa lahi. Ko e taha ʻo e ngaahi founga lelei taha ke fakaʻehiʻehi ai mei he teke mālohi ke toitoí mo e fakaʻau ke kovi angé ko e talanoa tauʻatāina fekauʻaki mo hoʻo fakaʻaongaʻi e ponokalafí. Fekumi ki ha tokoni mei he kau mēmipa ʻo e fāmilí, kaungāmeʻá, mo e kau taki ʻo e Siasí, pea pehē ki ha ngaahi maʻuʻanga tokoni fakapalofesinale, ke ʻoua naʻá ke fefaʻuhi toko taha pē.

Kumi ha tokotaha faifaleʻi fakalotofonua ʻoku mataotao ʻi he ngaahi maʻunimā fakasekisualé. ʻE lava ke tokoni atu ʻa e kau mataotao ki he moʻui lelei fakaeʻatamaí ke mahino kiate koe ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻokú ke tafoki ai ki he ponokalafí. Te nau lava ʻo tokoniʻi koe ke ke fakafepakiʻi e ngaahi sīpinga teke mālohi ʻe ala fakangatangata ai hoʻo malava ke fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí ke maʻu ʻa e nēkeneká mo e fiefiá.

Kau ki ha kulupu fakaakeake mei he maʻunimaá. ʻE lava ke tokoni ʻa e ngaahi fakataha fakakulupu fakaakeake mei he maʻunimaá mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ʻi he koló ke ke fetuʻutaki ai mo kinautolu ʻoku fekumi ki he fakaakeaké pea lava ʻo ʻoatu ha kau faifakahinohino, ngaahi pōpoaki ʻo e ʻamanaki leleí, mo ha ngaahi sīpinga lelei.4 ʻOku kehekehe ʻa e fononga ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi he maʻunimaá, ka ʻi hoʻo fanongo ki he ngaahi talanoa mo e faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé, te ke lava ʻo ʻilo ai ʻoku ʻikai fakataumuʻa ke ke foua toko taha ʻa e ngaahi faingataʻá pea ʻe lava ke langaki moʻui mo poupouʻi koe ʻe he niʻihi kehe kuo nau ʻi ha ngaahi tūkunga tatau.

2. Ko hono Fakafepakiʻi e Toutou Fakaʻaongaʻi Angamahení

ʻOku ʻikai maʻunimā e tokotaha kotoa pē ʻoku fihia ʻi he tauhele ʻo e ponokalafí. Mahalo naʻá ke mei fihia ʻi ha sīpinga ʻo hono mamataʻi e ponokalafí ka ʻoku ʻikai ke ke aʻu ki he fakaʻuhinga fakasaienisi ʻo e maʻunimaá. Mahalo te ke fakakaukau ki ai ko ha “tōʻonga kovi” ʻoku toutou hoko ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí. Neongo ko e ngaahi nunuʻa fekauʻaki mo e tuʻunga fakaʻaongaʻi ko ʻeni ʻo e ponokalafí ʻe ngali siʻi ange ia ʻi he maʻunimaá, ka ʻoku kei ʻi ai pē hono ngaahi nunuʻa kovi ʻi hoʻo moʻuí.

Hangē ko ʻení, ko e fakaʻaongaʻi maʻu pē ʻa e ponokalafí ʻoku ʻohofi ai hoʻo malava ke ongoʻi ʻa e manavaʻofá pea lava ke fakatupu ha ngaahi tōʻonga ʻikai moʻoni kau ki he feohi fafale fakasekisualé mo e ʻofá. Te ne lava ʻo ʻai ke siokita ange hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e ongo ki he feohi fakaesinó, ʻo faingataʻa ange ai ke ke ongoʻi mo fakahaaʻi e faʻahinga ʻofa ʻokú ne fakaloloto mo fakamālohia ho ngaahi vā fetuʻutakí. Ko hono ʻuhingá ʻoku fakaʻaiʻai ʻe he fakaʻaongaʻi tātāitaha ʻo e ponokalafí ʻa e holi koví, ko ha fetongi ʻo e ʻofa ʻoku makatuʻunga ʻi he ngaahi holi siokitá mo e ngaahi tōʻonga ʻoku fehangahangai mo e finangalo ʻo e ʻOtuá.5 Naʻe akonaki ʻa e ʻEikí, “Ko ia ia te ne fakasio ki ha fefine ke holi ki aí te ne fakaʻikaiʻi ʻa e tuí, pea ʻe ʻikai te ne maʻu ʻa e Laumālié” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:23).

ʻĪmisi
ngaahi sitepu ʻoku ulo ai ʻa e māmá

Ngaahi Sitepu ʻAongá

Kumi tokoni. ʻE lava ke fakatupu loto-foʻi ʻa e ongoʻi fihia ʻi ha sīpinga fakaʻaongaʻi angamaheni ʻo e ponokalafí. Mahalo te ke ongoʻi hangē ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe hoʻo fakaʻaongaʻi e ponokalafí ʻa e tokoni ki he moʻui lelei fakaeʻatamaí, pe te ke ongoʻi manavasiʻi ke kumi tokoni ki ho ngaahi kaungāmeʻá mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí. ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ko e fekumi ko ia ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ko ha fuofua sitepu mahuʻinga ia. ʻE lava ke tokoni e niʻihi ʻoku tau ʻofa aí ke tokangaʻi ʻa e telefoní pe fakaʻaongaʻi ʻo e ʻinitanetí mo fakatupu ha ongoʻi haʻisia ʻi hoʻo moʻuí. Ko e fepōtalanoaʻaki mo e vakaiʻi angamaheni mo ha mēmipa ʻofeina ʻo e fāmilí pe kaungāmeʻá, ko ha founga ia ʻe taha ʻe tokoni ai ʻa e poupou fakasōsiale ko ʻení ke taʻofi ʻa e toutou ngāue ʻaki ʻo e ponokalafí.

Ako pe ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hokó pe ngaahi ongo ʻoku nau fakatupu hoʻo holi ke sio ʻi he ponokalafí. Ki ha kakai tokolahi, ʻe lava ke fakatupu ʻa e holi ko ʻení ʻe he loto-hohaʻá, fakasītuʻaʻí, pe ngaahi ongo kehe ʻoku ʻikai leleí. Mahalo te ke ʻilo ʻoku tokoni ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tūkunga ʻoku nau ʻai koe ke ke ongoʻi ʻa e holi ke sio ʻi he ponokalafí. ʻI hono ʻiloʻí pē, ʻe lava ke tokoni ʻa e ʻilo ko ʻení ki he tokotaha kotoa pē ʻoku kau aí ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi tūkunga ke fakaʻehiʻehi mei aí mo e taimi te ke fiemaʻu ai ʻa e poupou mo e fakalotolahi lahi tahá.

Fiefia ʻi he ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatupulakí. Koeʻuhí ʻoku faʻa tupu hono fakaʻaongaʻi lahi ʻo e ponokalafí mei he ngaahi ongo ʻoku ʻikai leleí, ko ha sitepu ʻaonga ʻe taha ko e tokanga taha ki he ngaahi ʻekitivitī ʻi he taimi ʻataʻataá pe ngaahi meʻa fakamānako ʻoku nau fakafiemālieʻi mo fakaake koé. Neongo he ʻikai toʻo ʻi he ngaahi ʻekitivitī pē ko ʻení ʻa e fakatauele ke sio ponokalafí, ka ʻe lava ke tokoni ʻa e ngāue ki he ngaahi ʻekitivitī leleí ke fakatupu ha ngaahi tūkunga siʻisiʻi ange ʻoku hoko ai ʻa e holi ke sio ponokalafí. ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi ʻekitivitī ko ʻení ha fiefia mo ha fiemālie ki hoʻo moʻuí.

Fakaafeʻi e maama ʻa e ʻOtuá ki hoʻo moʻuí. Fakakaukau ke fakatahaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakamānako leleí mo ha tokanga lahi ange ki he maama fakalaumālie ʻe lava ke maʻu mei he femoʻuekina ʻi he ongoongoleleí. ʻE lava ke maʻu ʻa e maama ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí mei hono lau ʻo e folofolá, lotu fakaʻahó, pea kapau ʻe lava, ʻalu ki he temipalé. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá “ʻOku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá e ʻamanaki lelei ʻo ʻEne māmá—ʻokú Ne palōmesi ke huluhulu hotau halá mo tataki kitautolu mei he fakapoʻulí.”6

3. Ko hono Fakafepakiʻi e Fakaʻaongaʻi Tātāitahá

ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai ko ha tōʻonga pe maʻunimā angamaheni ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí. Te ke lava ʻo sio ʻi he ponokalafí ʻi ha ngaahi taimi kae ʻikai ʻi ha founga hokohoko. Neongo ʻe fakataueleʻi koe ke lau ʻoku ʻikai fai ha hohaʻa ki he fakaʻaongaʻi tātāitaha ko ʻení, ka naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻOakesi, “Hangē pē ko ha toe faʻahinga tōʻonga moʻui angahala kehe, ʻoku hanga ʻe he ngāue ʻaki loto-fiemālie ʻo e ponokalafí ʻo tuli e Laumālie Māʻoniʻoní.”7 Ko e mole ko ʻeni hoʻo ongoʻi fakalaumālié ko ha ola kovi lahi ia ʻo e faʻa fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí. ʻOku fie fakaʻaongaʻi ʻe Sētane ʻa e ponokalafí ke fakaʻauha hoʻo fehokotaki ki he ʻofa mo e mālohi fakalaumālie ʻoku ʻomi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻĪmisi
louhiʻinima ʻoku nau taʻofi e meʻa vaʻingá ke ʻoua ʻe tō

Ngaahi Sitepu ʻAongá

Fekumi ki he Laumālié Ko ha sitepu mahuʻinga ki hono ikunaʻi e fakaʻaongaʻi tātāitaha ʻo e ponokalafí ko e feinga ke ofi maʻu pē ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻi he ʻaho kotoa pē. Koeʻuhí ʻoku ʻafioʻi lelei koe ʻe hoʻo Tamai Hēvaní, ʻokú Ne ʻafioʻi e founga ke tokoniʻi lelei ai koé. Kapau ʻokú ke ongoʻi kuo mole hoʻo fetuʻutaki mo e Laumālié, tukupā he ʻahó ni ke tokanga taha kia Kalaisi, manatuʻi mo tauhi hoʻo ngaahi fuakavá, pea kamata ʻa e fakatomalá kae lava ke toe ʻoatu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha fakahinohino mo ha tokoni. ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻi hoʻo fakafanongo ki he ngaahi ueʻi fakaʻaho mei he Laumālie Māʻoniʻoní mo ongoʻi ʻa e ʻofa fakaʻaho ʻa Sīsū Kalaisi mo e Tamai Hēvaní ke ke tali lelei ange ai ʻa e ngaahi fakatauele pe holi ʻe ala hoko mai ke mamata ʻi he ponokalafí.

Fokotuʻu mo tauhi ha ngaahi fakangatangata mahino ʻi hoʻo lava ʻo mamata ki he ponokalafí. ʻE lava ʻe hono tuku ʻa e telefoni toʻotoʻó ke mamaʻo mei ho mohengá ʻi he poʻulí pe fakaʻaongaʻi ha meʻasivi pe polokalama fakakomipiuta kehe ʻi hoʻo meʻangāue fakaʻilekitulōniká, ʻo fokotuʻu ha fakangatangata ʻiate koe mo e naunau ponokalafi taʻefaʻalaua ʻi he ʻinitanetí. Neongo ʻoku ʻikai faʻa feʻunga ʻa e faʻahinga fakangatangata peheé ke liliu ʻa e fakaʻaongaʻi angamaheni ʻo e ponokalafí, ka te nau lava ʻo tokoni ke fakangatangata ʻa e humú mo fakasiʻisiʻi ʻa e fakatauelé.

ʻAmanaki Lelei ʻia Kalaisí

Tatau ai pē pe ko e fē tuʻunga ʻokú ke ʻi ai ʻi he hokohoko atu hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí, ʻoku ʻi ai maʻu pē ha ngaahi sitepu te ke lava ʻo fakahoko mo ha ngaahi fili te ke lava ʻo fai ke fakamālohia koe ke matuʻuaki ʻa e ponokalafí pea iku ʻo ikunaʻi ia. Te ke lava ʻo fakafoki mai ʻa e ʻamanaki leleí ki hoʻo moʻuí ʻaki hono fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí ke ʻoua naʻa ngata pē ʻi hoʻo fakahoko ha ngaahi fili mahino ke fakaʻehiʻehi mei he ponokalafí, ka ke toe fakahoko foki ha ngaahi sitepu ke fakatupulaki hoʻo loto vilitaki fakatāutahá.

ʻOku palōmesi mai ʻe he ongoongoleleí ha ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa ʻi heʻetau tuku ʻetau ʻamanaki leleí ʻia Sīsū Kalaisí. Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻEletā ʻUkitofa ʻo pehē, “Neongo ʻa e fakalotosiʻi ʻetau tuʻunga moʻui ʻi he ʻaho ní, ka ʻe ʻi ai ʻa e ʻamanaki lelei mo pau ki hono ikuʻangá koeʻuhí ko e moʻui mo e feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo ʻamanaki lelei mo fakapapauʻi ʻe ope atu ʻa e fakaʻosinga ʻo e tohi ʻo ʻetau moʻuí ʻi he meʻa mahuʻinga taha naʻa tau ʻamanaki ki aí.”8 Pea naʻe akoʻi ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati, ko e Palesiteni Leʻoleʻo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē, “ʻI he taimi ʻoku tau maʻu ai ha ʻamanaki lelei ʻia Kalaisí, ʻoku tau ʻiloʻi leva ko e taimi ʻoku tau fiemaʻu ai ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú, ʻe lava ke fakahoko ʻetau ngaahi holi mo e fakaʻānaua lelei tahá ʻo fakafou ʻiate Ia.”9

ʻOku ʻi ai nai ha nunuʻa kovi ʻi heʻetau moʻuí ʻi hono mamataʻi ʻi he ʻiloʻilo pau ʻa e ponokalafí? ʻOku fenāpasi ʻa e ngaahi tali mei hotau kau palōfita ʻi onopōní mo e saienisi ʻi onopōní: ʻio. ʻOku ʻuhinga nai ʻeni ko kinautolu ʻoku fefaʻuhi mo e ponokalafí ʻoku fakataumuʻa ke nau moʻui taʻeʻaonga mo fakamamahi? ʻIkai. ʻOku maʻu e fakaʻofoʻofa ʻo e ongoongoleleí ʻi he talaʻofa ko ia te tau lava maʻu pē ʻo fakatomala, fakalakalaka ʻi he hala ʻo e fuakavá, pea toe fiefia ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku talaʻofa mai te tau “faʻa fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi ʻokú ne fakamālohiʻi [kitautolú]” (Filipai 4:13). ʻE lava ke fakaʻauha lahi ʻe he ponokalafí ʻa e meʻa ʻoku toputapu mo leleí, ka te tau lava ʻo toʻo ia mei heʻetau moʻuí ʻaki ʻetau falala kia Sīsū Kalaisi mo Hono mālohi faifakamoʻuí pea mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻoku ʻoatu ʻi he fakamatala ko ʻení.