2008
Ko e Mālohi Taʻefakangatangata ʻo e ʻAmanaki Leleí
Nōvema 2008


Ko e Mālohi Taʻefakangatangata ʻo e ʻAmanaki Leleí

ʻOku hanga ʻe he ʻamanaki lelei ʻi he ʻOtuá, ʻi Heʻene angaleleí mo Hono mālohí, ʻo fakafoʻou ʻetau loto-toʻa lolotonga e faingataʻá.

ʻĪmisi
President Dieter F. Uchtdorf

ʻE kāinga ʻofeina, ko ha ʻaho nāunauʻia ʻeni kiate kitautolu ke tau fakamoʻoniʻi ai hono fanongonongo ʻe hotau palōfita ʻofeiná ʻa e ngaahi temipale foʻou ʻe nimá. Ko ha ʻaho fakaʻofoʻofa ʻeni kiate kitautolu kotoa.

ʻI he fakaʻosiʻosi ʻa e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní, naʻe ui ʻeku tamaí ki he kau tau ʻa Siamané pea naʻe ʻave ia ki he feituʻu naʻe lolotonga fai ai e taú, pea naʻe tokangaʻi toko taha pē ʻe heʻeku faʻeé homau fāmilí. Neongo ne u kei taʻu tolu, ka ʻoku ou manatuʻi pē ʻa e taimi ko ʻeni ʻo e ilifiá mo e fiekaiá. Naʻa mau nofo ʻi Sekisolovakia pea naʻe ʻalu pē ʻahó mo e ofi mai ʻa e taú pea lahi ange ʻene fakatuʻutāmakí.

Faifai pea fakakaukau ʻeku faʻeé he taimi momoko ʻo e 1944 ke mau hola ki Siamane ʻa ia ne nofo ai ʻene ongomātuʻá. Naʻá ne fakatui homau vala māfana pea fakaheka kimautolu ʻi he lēlue fakamuimui taha ki he feituʻu fakahihifó. Naʻe fakatuʻutāmaki e fefonongaʻaki he taimi ko iá. Ko e feituʻu kotoa pē ne mau ʻi ai, naʻe fakamanatuʻi mai ʻe he pā ʻa e pomú, ngaahi fofonga mamahí mo e fiekaiá, naʻa mau kei ʻi ha feituʻu ʻo e taú.

Naʻe ʻai pē mo tuʻu e lēlué ke fakatau ha meʻakai. ʻI he pō ʻe taha lolotonga ʻene ngaahi tuʻu ko ʻení, naʻe hifo fakavave ʻeku faʻeé mei he lēlué ke kumi ha meʻakai maʻa ʻene fānau ʻe toko faá. ʻI heʻene foki maí, naʻá ne ilifia heʻene sio kuo pulia e lēlué ia mo ʻene fānaú!

Naʻá ne hohaʻa lahi; peá ne lotu loto pē. Naʻá ne kumi takai he fuʻu tauʻanga lēlue lahi mo fakapoʻulí peá ne fefokifokiʻaki he ngaahi halanga lēlué mo e ʻamanaki pē kuo teʻeki ai ke ʻalu e lēlué.

Mahalo pē he ʻikai ke u teitei ʻilo e loto mo e fakakaukau ʻeku faʻeé he pō fakapoʻuli ko iá, heʻene kumi holo he tauʻanga lēlué ʻene fānau kuo molé. ʻOku ʻikai haʻaku veiveiua naʻá ne ilifia ʻaupito. ʻOku ou ʻilo pau naʻá ne fakakaukau kapau he ʻikai ke ne ʻilo e lēlue ko ʻení, he ʻikai ke ne toe mamata ki heʻene fānaú. Ka ʻoku ou ʻilo fakapapau ʻeni: naʻe ikunaʻi ʻe heʻene tuí ʻa ʻene ilifiá pea ikunaʻi ʻe heʻene ʻamanaki leleí ʻa e ʻamanaki tō-noá. Naʻe ʻikai ko ha fefine ia ke nofo hifo ʻo lāunga ʻi hono mamahí. Naʻá ne ngāue. Naʻá ne fakaʻaongaʻi ʻene tuí mo ʻene ʻamanaki leleí.

Ko ia naʻá ne lele mei he halanga lēlue ki he halanga lēlue pea mei he lēlue ki he lēlue ʻo aʻu ki heʻene maʻu e lēlue ne mau ʻi aí. Naʻe ʻave ia ʻo tau ʻi ha feituʻu naʻe ʻikai ke ʻi ai ha kakai. Naʻe iku ʻo ne toe maʻu ʻene fānaú.

Ne u faʻa fakakaukau ki he pō ko iá mo e meʻa kuo pau ne siʻi fuesia ʻe heʻeku faʻeé. Ka ne lava ke u toe foki ki he taimi ko iá ʻo nofo ʻi hono tafaʻakí, te u ʻeke ange kiate ia pe naʻá ne lava fēfē ke kei hoko atu lolotonga ʻene ilifiá. Te u fehuʻi ange kau ki he tuí mo e ʻamanaki leleí pea naʻá ne ikunaʻi fēfē ʻa e tō-noa e ʻamanakí.

Neongo he ʻikai hoko, kae mahalo ʻe lava ke u nofo hifo ho tafaʻakí he ʻahó ni pe ʻi he tafaʻaki ʻo ha taha ʻoku ongoʻi loto-foʻi, loto-hohaʻa pe taʻelata. ʻOku ou fie lea he ʻahó ni ʻo kau ki he mālohi taʻefakangatangata ʻo e ʻamanaki leleí.

Ko e Mahuʻinga ʻo e ʻAmanaki Leleí

Ko e ʻamanaki leleí ko e vaʻe ia ʻe taha ʻo ha sea veʻe-tolu, fakataha mo e tuí mo e ʻofa faka-Kalaisí. ʻOku nau fokotuʻu maʻu ʻetau moʻuí neongo e ngaahi faingataʻa te tau fetaulaki mo iá. ʻOku fakamatala mahino mo pau e folofolá ki he mahuʻinga ʻo e ʻamanaki leleí. Naʻe akonaki e ʻAposetolo ko Paulá ʻo pehē naʻe hiki ʻa e folofolá ʻo fakataumuʻa ke “tau maʻu ai ʻa e ʻamanaki leleí.”1

ʻOku maʻu ʻe he ʻamanaki leleí e mālohi ke fakafonu ʻetau moʻuí ʻaki ʻa e fiefiá.2 Ka ko e taimi ʻoku hala aí—ʻi he tuai e hoko ʻetau ʻamanakí— “ʻoku pōngia leva ʻa e lotó.”3

Ko e ʻamanaki leleí ko ha meʻafoaki ia ʻo e Laumālié.4 Ko ha ʻamanaki ia ʻe tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea mo e mālohi ʻo ʻEne Toetuʻú, ʻa ʻetau malava ʻo toe tuʻu hake ki he moʻui taʻengatá pea ʻe hoko ʻeni ʻi heʻetau tui ki he Fakamoʻuí. 5 Ko e faʻahinga ʻamanaki lelei ko ʻení, ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e talaʻofá mo ha fekau,6 ʻoku ō fakataha mo e ngaahi fekaú kotoa pea ʻoku ʻi ai hotau tufakanga ke ʻai ke hoko ia ko ha konga longomoʻui ʻo ʻetau moʻuí pea lavaʻi hono ʻahiʻahiʻi kitautolu ke siʻaki ʻa e ʻamanaki leleí. ʻOku hanga ʻe he ʻamanaki lelei ki he palani angaʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki he fiefiá, ʻo tataki atu kitautolu ki he melinó,7 ʻaloʻofá,8 fiefiá,9 mo e [nēkeneká].10 Ko e ʻamanaki lelei ki he fakamoʻuí, ʻoku tatau ia mo ha tatā maluʻi;11 pea ko e fakavaʻe ia ʻo ʻetau tuí12 mo ha taula ki hotau laumālié.13

Naʻe tui ʻa Molonai heʻene nofo toko tahá ʻoku ʻi ai ʻa e ʻamanaki lelei—naʻa mo e hili ʻene mamata ki hono fakaʻauha ʻo ʻosiʻosingamālie hono kakaí. ʻI he fakaʻosiʻosi e puleʻanga ʻo e kau Nīfaí, naʻe tohi ai ʻe Molonai ʻo pehē ka ʻikai ia, he ʻikai ke tau maʻu ha tofiʻa ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.14

Ka Ko e Hā ʻOku Tau Lotofoʻi Aí?

ʻOku pehē ʻi he folofolá kuo pau ke ʻi ai “ʻa e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē.”15 Pea ʻoku pehē ʻi he tuí, ʻamanakí mo e ʻofa faka-Kalaisí. ʻOku tupu hotau ʻahiʻahiʻí mei he loto- veiveiuá, loto foʻí mo e taʻetokanga ki hotau kāingá, ʻo mole ai meiate kitautolu hotau ngaahi tāpuakí.

ʻOku ngāue ʻaki ʻe he filí ʻa e lotofoʻí ke fakapoʻuli ai hotau lotó mo e ʻatamaí. ʻOku mole ʻa e māmá mo e fiefiá meiate kitautolu ʻi he siva ʻa e ʻamanakí ka tau nofo pē mo e ngaahi konga taʻekakato ʻo e moʻui ne totonu ke tau aʻusiá. ʻOku fakangata ʻe he loto foʻí, ʻa e loto-feingá, fakatupu ʻa e mahamahakí, ʻuliʻi ʻa e laumālié pea fakaongonoa e lotó. ʻE hangē leva ʻa e loto foʻí ia ko ha sitepu hifoʻanga ki lalo ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, oku hangē ʻa e ʻamanaki leleí ia ko e hopo ʻa e huelo ʻo e laʻaá pea mavahe hake mei he ngaahi tūkunga ʻoku tau lolotonga ʻi aí, ʻo ne toʻo atu e fakapoʻulí ʻi he mafoa ʻa e atá. ʻOkú ne fakalotolahiʻi mo ueʻi kitautolu ke tau falala ki he ʻofa mo e tokanga ʻa ha Tamai Hēvani taʻengata kuó Ne teuteu ha hala maʻanautolu ʻoku fekumi ki he moʻoni taʻengatá ʻi ha māmani mohu fakaʻuhinga, puputuʻu mo ilifia.

Ko e Hā Leva ʻa e ʻAmanaki Leleí?

ʻOku kehekehe hono fakaʻuhingaʻi ʻo e foʻi lea ko e ʻamanaki leleí tupu pē mei he fihi ʻa e leá. Hangē ko ʻení, ʻe ʻamanaki ha kiʻi tamasiʻi ia ke ʻi ai haʻane telefoni vaʻinga; pea ʻamanaki ha talavou ʻe telefoni mai hano kaumeʻa; pea ʻamanaki ha tokotaha lahi ia he ʻikai pē tatangi e telefoní.

ʻOku ou fie lea he ʻaho ní ʻi he ʻamanaki lelei ko ia ʻoku mahulu hake ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá pea fakatefito ʻi he ʻAmanaki Leleiʻanga ʻo ʻIsilelí,16 ko e ʻamanaki leleiʻanga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa ia ko hotau Huhuʻi ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻikai ko e ʻamanaki leleí ʻa e ʻiló,17 ka ko e tui pau ʻe fakahoko ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi talaʻofa kiate kitautolú. Ko e ʻilo pau kapau te tau moʻui he taimí ni ʻo fakatatau mo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá pea mo e ngaahi lea ʻa ʻEne kau palōfitá, te tau maʻu hono ngaahi tāpuakí he kahaʻú.18 Ko e tui mo e ʻamanaki lelei ia ʻe tali ʻetau ngaahi lotú. ʻOku fakahaaʻi ia ʻi he loto-falalá, fakatuʻamelie ki he kahaʻú, loto-vēkeveké mo e kātaki fuoloá.

ʻOku pehē ʻi he ongoongoleleí, ko e ʻamanaki lelei ko ʻení ʻoku pau, taʻeveiveiua pea longomoʻui. Naʻe lea e kau palōfita ʻi muʻá ʻo kau ki ha “ʻamanaki mālohi”19 mo ha “ʻamanaki moʻui.”20 Ko ha ʻamanaki lelei ʻoku fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ngāue leleí. ʻOku ʻomi ʻe he ʻamanaki leleí ʻa e fiefiá mo e nēkeneká.21 ʻE lava ke fakafou he ʻamanaki leleí ʻa ʻetau maʻu e “faʻa kātakí, pea kātakiʻi … [hotau] ngaahi faingataʻaʻiá.”22

Ngaahi Meʻa ʻOku Tau ʻAmanaki Lelei Ki Ai, Ngaahi Meʻa ʻOku Tau ʻAmanaki Lelei Ai

Ko e ngaahi meʻa ʻi he kahaʻú, ʻoku tau faʻa ʻamanaki lelei ki aí. Ka lava ke tau sio fakalaka atu ʻi he moʻuí ni ki he meʻa ʻoku fakatatali mai hili e moʻui ní, ʻe mahino lelei kiate kitautolu e lahi ʻo e meʻa ke tau fiefia ke kau ki aí. ʻE lava nai ke tau fakakaukau ki ha kahaʻu nāunauʻia ange kuo teuteuʻi maʻatautolu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní? Koeʻuhí ko e feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí ʻoku ʻikai totonu ai ke tau manavahē, he te tau moʻui ʻo taʻe ngata ʻo ʻikai pē ke tau toe mate.23 Koeʻuhí ko ʻEne Fakalelei taʻefakangatangatá, ʻe lava ke tau maʻa ai mei he angahalá pea tuʻu ʻi he ʻao ʻo e fakamāú kuo tau maʻa mo māʻoniʻoni.24 Ko e Fakamoʻuí ʻa e Tupuʻanga ʻo e fakamoʻuí.25

Ko e faʻahinga moʻui fēfē ʻe lava ke tau ʻamanaki ki aí? Ko kinautolu ʻe haʻu kia Kalaisí, fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá, pea moʻui ʻaki e tuí, te nau nofo ʻi he melino ʻo taʻengata. Fakakaukau ki he mahuʻinga ʻo e meʻaʻofa taʻengatá ni. ʻE takatakai ʻiate kitautolu hotau ngaahi ʻofaʻangá pea tau ʻiloʻi hono tumutumu ʻo e fiefiá ʻi heʻetau fakalakalaka ʻi he ʻiló mo e fiefiá. Neongo e fakalotosiʻi ʻetau tuʻunga moʻui he ʻaho ní, ka ʻe ʻi ai ʻa e ʻamanaki lelei mo pau ki hono ikuʻangá koeʻuhí ko e moʻui mo e feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí. “ʻOku teʻeki ai mamata ʻe ha mata, pe fanongo ʻe ha telinga, pea ʻoku teʻeki ai hū ki he loto ʻo ha tangata, ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku teuteu ʻe he ʻOtuá maʻanautolu ʻoku ʻofa kiate iá.”26

ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻoku tau ʻamanaki lelei ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku nau tokoniʻi kitautolu ʻi he faingataʻá, ʻahiʻahí mo e mamahí. Kuo aʻusia ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e loto-foʻí mo e faingataʻá. ʻE ʻi ai e taimi ʻe hangē ka ʻikai faʻa matuʻuaki ai e faingataʻá. Ko e taimi ʻeni ʻe pukepuke mo tokoniʻi ai kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalangi ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, ʻa ē ʻoku ʻi ai ʻetau ʻamanaki leleí, kae ʻoua kuo tau toe ʻaʻeva ʻi he māmá.

ʻOku tau ʻamanaki lelei ʻia Sīsū ko e Kalaisí, ʻi he angalelei ʻa e ʻOtuá, ʻi he ngaahi fakahā ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, mo ʻiloʻi ʻoku ongona pea tali e ngaahi lotú. ʻE lava ke tau ʻamanaki lelei atu ʻe tauhi ʻe he ʻOtuá ʻEne ngaahi talaʻofa kiate kitautolú ʻi he lolotongá mo e kahaʻú he kuó Ne faitotonu mo tauhi foki ʻEne ngaahi talaʻofa he kuo hilí. ʻI he taimi faingataʻá, ʻe lava ke tau pikimaʻu ki he ʻamanaki lelei “ʻe fengāueʻaki fakataha ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē koeʻuhí ko [ʻetau] leleí,”27 ʻi heʻetau muimui ki he naʻinaʻi ʻa e kau palōfita ʻa e ʻOtuá. ʻOku hanga ʻe he ʻamanaki lelei ko ʻeni ʻi he ʻOtuá mo ʻEne angaleleí mo Hono mālohí, ʻo fakafoʻou ʻetau loto-toʻa he taimi faingataʻá pea fakamālohia kinautolu ʻoku ongoʻi manavahē, veiveiua pea siva ʻa e ʻamanakí.

ʻOku Fakatupu ʻe he ʻAmanaki Leleí ʻa e Ngaahi Ngāue Leleí

ʻOku tau ako ke fakatupulaki ʻa e ʻamanaki leleí he founga tatau pē ʻoku tau ako ʻalu aí, ko e manga ʻe taha he taimi ʻe taha. ʻOku tau maʻu ʻa e ʻamanaki leleí ʻi he ako e folofolá, fakataufolofola fakaʻaho ki heʻetau Tamai Hēvaní, tukupā ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻo hangē ko e tauhi e Lea ʻo e Potó mo totongi vahehongofulu kakató.28 ʻOku tau tupulaki ʻi he lava ke tau “mohu ʻamanaki lelei, ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní”29 ʻi heʻetau moʻui ʻaki e ongoongoleleí ke toe haohaoa ange.

ʻE ʻi ai pē taimi kuo pau ke tau loto-toʻa ai ʻo fili ke maʻu ʻa e ʻamanaki leleí neongo ʻe fakafepakiʻi ʻeni ʻe he meʻa kotoa pē. Hangē ko ʻetau Tamai ko ʻĒpalahamé te tau “ʻamanaki, ka kuo ʻikai hano tuʻunga ʻo [ʻetau] ʻamanakí.”30 Pe hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ha punake ʻe taha, “ʻi he lotolotonga ʻo e taimi momokó, [ʻoku tau ongoʻi pē ʻe kitautolu] ʻoku māfana taʻe-hano-tatau.”31

ʻOku fepoupouaki ʻa e tuí, ʻamanaki leleí mo e ʻofa faka-Kalaisí, pea ʻi he tupu ʻo lahi ange ʻa e tahá, ʻoku tupulaki kotoa pē ai. ʻOku tupu ʻa e ʻamanaki leleí mei he tuí,32 he ka ʻikai ha tui, ʻoku ʻikai ha ʻamanaki lelei.33 ʻOku pehē pē e tupu ʻa e tuí mei he ʻamanaki leleí, he ko e tuí “ko e tuʻunga ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki lelei ki aí.”34

ʻOku mahuʻinga ʻa e ʻamanaki leleí ki he tuí mo e ʻofa faka-Kalaisí. ʻI he holoki ʻa e tuí ʻe he talangataʻá, lotofoʻí mo e toloi meʻá, ʻoku pukepuke hake leva ʻe he ʻamanaki leleí ia ʻetau tuí. ʻI he fakafepakiʻi ʻe he loto-taʻefiemālié mo e taʻefaʻa kātakí ʻa e ʻofa faka-Kalaisí, ʻoku poupouʻi ʻe he ʻamanaki leleí ia ʻetau tuí ke tau tokoni ki hotau kāingá pea ʻikai ʻamanaki atu ki ha totongi. Ko e maama ange ʻetau ʻamanaki leleí, ko e lahi ange ia ʻetau tuí. Ko e mālohi ange ʻetau ʻamanaki leleí, ko e haohaoa ange ia ʻetau ʻofa faka-Kalaisí.

ʻOku hanga ʻe he ngaahi meʻa ʻoku tau ʻamanaki lelei ki aí ʻo tataki atu kitautolu ki he tuí, ka ʻoku hanga ʻe he ngaahi meʻa ʻoku tau ʻamanaki lelei , ʻo tataki atu kitautolu ki he ʻofa faka-Kalaisí. ʻOku ngāue fakataha e ngaahi meʻá ni ʻe tolu—ʻa e tuí, ʻamanaki leleí mo e ʻofa faka-Kalaisí35—ʻo fakavaʻe ʻaki ʻa e moʻoni mo e maama ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí, ke lahi ange ai ʻetau ngaahi ngāue leleí.36

ʻAmanaki Lelei Tupu Mei he Meʻa ʻOku Aʻusia Fakatāutahá

ʻI he taimi kotoa pē ʻoku hoko ai ha ʻamanaki lelei, ʻokú ne fakatupu ʻe ia ʻa e loto-falalá mo ha ʻamanaki lelei ʻoku lahi angé. ʻOku lava ke u fakakaukau ki ha taimi lahi heʻeku moʻuí ne u ʻiloʻi ai e mālohi ʻo e ʻamanaki leleí ʻiate au pē. ʻOku ou manatu ki he ilifia mo loto foʻi heʻeku kei siʻí koeʻuhí ko e tau ʻa māmaní, ʻikai ha faingamālie fakaako, ngaahi tuʻunga fakatuʻutāmaki ki he moʻui leleí mo e faingataʻaʻia fakapaʻanga mo fakalotosiʻi ʻi he hoko ko ha taha kumi hūfangá. Naʻe hanga ʻe he tā sīpinga ʻemau faʻeé, ʻo tokoniʻi au mo homau fāmilí ʻo aʻu ki he taimi faingataʻa tahá, ke mau laka atu ki muʻa pea ngāueʻi ʻemau tuí mo e ʻamanaki leleí ʻo ʻikai ke mau hohaʻa pe fakaʻānaua pē, ka ke mau falala ʻe liliu e ngaahi tūkunga lolotongá ʻo hoko ko ha tāpuaki ʻi he kahaʻú.

ʻOku ou ʻiloʻi mei he ngaahi meʻá ni ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo e kau ko ia ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻokú ne fakamālohia ʻe ia ʻa e tuí, ʻomi ha ʻamanaki lelei pea tataki kitautolu ki he ʻofa faka-Kalaisí.

ʻOku poupou mai ʻa e ʻamanaki leleí ʻi he taimi loto foʻí. ʻOku akoʻi mai ʻe he ʻamanaki leleí ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga ke tau fiefia ai neongo ʻene ngali fakapōpōʻuli ʻa e meʻa kotoá.

ʻOku ou lea fakataha mo Selemaia, “ʻOku monūʻia ʻa e tangata … ko hono ʻamanaki leleiʻangá ʻa e [ʻEikí].”37

ʻOku ou fakamoʻoni fakataha mo Sioeli “Ko [e ʻEikí] ko e ʻamanaki leleiʻanga ia ʻo hono kakaí, pea ko e mālohiʻanga ʻo e fānau ʻa ʻIsilelí.”38

ʻOku ou lea fakataha mo Nīfai: “Vivili atu ki muʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa, mo ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē. Ko ia, kapau te mou vilitaki atu, pea keinanga ʻi he folofola ʻa Kalaisí, pea kātaki ki he ngataʻangá, vakai, ʻoku folofola ʻe he Tamaí: Te mou maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”39

Ko e tuʻunga ʻeni ʻo e ʻamanaki leleí kuo pau ke tau fakamahuʻingaʻi mo fakatupulakí. ʻOku maʻu ʻa e ʻamanaki kuo matuʻotuʻa peheé ʻi hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, he “ko ia kotoa pē ʻokú ne maʻu ʻa e ʻamanaki leleí ni ʻiate iá, ʻokú ne fakamaʻa ia, ʻo hangē ko e maʻa ʻaʻaná [ʻa e Fakamoʻuí].”40

Kuo fai mai ʻe he ʻEikí ʻa e pōpoaki fakafiemālie ko ʻeni ʻo e ʻamanaki leleí: “ ʻOua ʻe manavahē, ʻa e tākanga tokosiʻi.”41 ʻE talitali mai ʻa e ʻOtuá mo e “ongo toʻukupu ʻoku mafao mai ke tali”42 ʻa kinautolu ʻoku siʻaki ʻenau ngaahi angahalá pea hokohoko atu ʻi he tuí, ʻamanakí mo e ʻofa faka-Kalaisí.

Pea kiate kinautolu kotoa pē ʻoku loto-mamahí—kiate kinautolu ʻoku ongoʻi loto-foʻi, loto-hohaʻa pe taʻelatá—ʻoku ou pehē kiate kimoutolu ʻi he ʻofa mo e tokanga lahi, ʻoua ʻaupito naʻa mou foʻi.

ʻOua naʻa mou teitei foʻi.

ʻOua naʻa teitei tuku ke ikunaʻi homou laumālié ʻe he loto foʻí.

Tali mo falala ki he ʻAmanaki Leleiʻanga ʻo ʻIsilelí, he ʻoku taukakapa atu e ʻofa ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ki he fakapoʻuli kotoa pē, fakanonga ʻa e mamahi kotoa pē pea fakafiefiaʻi ʻa e loto kotoa pē.

ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi meʻá ni mo tuku ʻeku tāpuakí kiate kimoutolu ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Loma 15:4.

  2. Vakai, Saame 146:5.

  3. Lea Fakatātā 13:12.

  4. Vakai, Molonai 8:26.

  5. Vakai, Molonai 7:41.

  6. Vakai, Kolose 1:21–23.

  7. Vakai, Loma 15:13.

  8. Vakai, Saame 33:22.

  9. Vakai, Loma 12:12.

  10. Vakai, Lea Fakatātā 10:28.

  11. Vakai, 1 Tesalonaika 5:8.

  12. Vakai, Hepelū 11:1; Molonai 7:40.

  13. Vakai, Hepelū 6:19; ʻEta 12:4.

  14. Vakai, ʻEta 12:32; vakai foki, Loma 8:24.

  15. 2 Nīfai 2:11.

  16. Vakai, Selemaia 17:13.

  17. Vakai, Loma 8:24.

  18. Vakai, T&F 59:23.

  19. ʻAlamā 34:41.

  20. 1 Pita 1:3.

  21. Vakai, Saame 146:5.

  22. ʻAlamā 34:41.

  23. Vakai, ʻAlamā 11:45.

  24. Vakai, 2 Nīfai 2:6–10.

  25. Vakai, Hepelū 5:9.

  26. 1 Kolinitō 2:9.

  27. T&F 90:24.

  28. Vakai, Loma 15:14.

  29. Loma 15:13.

  30. Loma 4:18.

  31. Albert Camus, in John Bartlett, comp., Familiar Quotations, 17th ed. (2002), 790.

  32. Vakai, ʻEta 12:4.

  33. Vakai, Molonai 7:42.

  34. Hepelū 11:1.

  35. Molonai 10:20.21.

  36. Vakai, ʻAlamā 7:24.

  37. Selemaia 17:7.

  38. Sioeli 3:16.

  39. 2 Nīfai 31:20.

  40. 1 Sione 3:3.

  41. T&F 6:34.

  42. Vakai, Molomona 6:17.