Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 15: Mali Taʻengatá


Vahe 15

Mali Taʻengatá

“Ko e kakato mo e ngaahi tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Ongoongoleleí ʻoku tupu ia mei he mali Fakasilesitialé. Ko e fungani ouau ʻeni ʻo e Ongoongoleleí mo e fungani ouau ʻo e temipalé.”

Mei he Moʻui ʻa Siosefa Filitingi Sāmitá

Naʻe fakahā ki he talavou taʻu hongofulu mā valu ko Siosefa Filitingi Sāmitá ʻoku ʻi ai ha finemui ko Louī ʻEmilī Setilifi (Louie Emily Shurtliff) ʻe haʻu ke nofo mo e fāmili Sāmitá he lolotonga ʻo ʻene ako he kolisí. Naʻe ʻohovale —mo fiefia—ʻi he taimi naʻe foki mai ʻi ha ʻaho ʻe taha mei he ngāué ʻo ʻilo ʻoku tā ʻe Louī ha himi ʻi he piano hono fāmilí. Naʻe kamata ʻi he efiafi ko iá, ʻi he konga ki mui ʻo e faʻahitaʻu māfana ʻo e 1894, ha feohi fakakaumeʻa ʻa Siosefa mo Louī ʻa ia naʻe fakaʻau ʻo vāofi ʻo na feʻofaʻaki. Naʻe silaʻi kinaua ʻi he Temipale Sōlekí he ʻaho 26 ʻo ʻEpeleli 1898.1

Naʻe maʻu ʻe Louī mo Siosefa ha feohi ʻofa. Ko e taimi naʻe ui ai ia ke ngāue fakafaifekau taʻu ʻe ua ʻi ʻIngilani ʻi he ʻosi pē ha taimi siʻi mei heʻena malí, naʻe ngāue leva ʻa Louī ki heʻene tamaí ke tokoniʻi fakapaʻanga ia. Naʻá ne toe tokoniʻi fakaeloto foki ia mo fakalaumālie ʻaki ʻene ʻoatu kiate ia ha ngaahi tohi fakalotolahi. Hili ʻene foki maí, ne na fokotuʻu leva ha ʻapi fiefia mo talitali ha ongo ʻofefine ʻe ua ki hona fāmilí. Kae hili pē ha taʻu ʻe 10 ʻo ʻena nofo malí, ne tuʻia ha puke lahi ʻo Louī he lolotonga ʻo ʻene feitama ʻi he pēpē fika tolú peá ne mālōlō ai ʻi hono taʻu 31.

Naʻe maʻu ʻe Siosefa ha fiemālie ʻi he mahino kuo mavahe ʻa Louī “ki ha maama lelei ange,” peá ne lekooti ai ʻi heʻene tohinoá ha lotu ke lava ʻo “taau ke feʻiloaki mo ia ʻi he nāunau taʻengatá, ke toe fakataha mo ia.”2 Ka neongo ʻa e fakafiemālie pea mo e ʻamanaki lelei naʻá ne maʻu ʻi he ongoongoleleí, naʻe kei ʻofa lahi pē kia Louī. Naʻe toe hohaʻa foki ki hono ongo ʻofefiné ʻi he ʻikai ha faʻē ʻi ʻapí. Taimi nounou pē mei he mālōlō ʻa Louií, kuo fetaulaki ʻa Siosefa mo ʻĒteli Siosina Lainolo (Ethel Georgina Reynolds). Neongo naʻe teʻeki hōloa ʻene ʻofa kia Louií, ka ne aʻu ʻo ʻofa ʻia ʻĒteli, pea pehē foki mo hono ongo ʻofefiné. Naʻe kole ʻa Siosefa kia ʻĒteli ke mali mo ia, ʻi he loto ki ai ʻene ongomātuʻá, pea mo e ongomātuʻa ʻa ʻĒtelí. Naʻe silaʻi kinaua ʻi he ʻaho 2 ʻo Nōvema 1908. Naʻá na moʻui fiefia mo moʻumoʻua fakataha he naʻá na maʻu ha toe fānau ʻe toko hiva kehe. Naʻe leaʻaki honau ʻapí he māú, ngāue mālohí, fakaʻapaʻapá, maʻá, fakatonutonu ʻi he ʻofá, ʻofá, mo e ngaahi meʻa fakafiefia langaki moʻuí.3

Hili ha taʻu ʻe 29 ʻo ʻena nofo-malí, ne mālōlō ʻa ʻĒteli ʻi ha mahaki fakatuʻutāmaki naʻá ne holoki hono iví ʻi ha taʻu ʻe 4. Naʻe toe taʻelata ʻa Siosefa ka naʻe fakafiemālieʻi ia ʻe he mahino ʻo e mali taʻengatá.4 Pea naʻe toe fetaulaki heni mo ha taha ʻe lava ke ne vahevahe ʻene moʻuí mo ia. Naʻe sila mo Sesi ʻEveni ʻi he ʻaho 12 ʻo ʻEpeleli 1938. “Naʻe kaungā-fononga mo ia ʻi he lolotonga ʻo e taʻu ʻe 33 ʻo ʻena moʻui fakatahá ʻi he meimei potu kotoa pē, ofi mo e mamaʻo. Naʻe tokoni kiate ia ʻi hono fai ʻenau ngaahi fakataú, holomātuʻu e ngaahi peleti ʻo e kai efiafí, mo faʻo-hina ʻa e fuaʻi ʻakaú he faʻahitaʻu fakatōlaú. Naʻe ʻikai hohaʻa ia ki heʻene hoko ko e ʻaposetolo ʻoku tui ʻēpaní.”5 Naʻe faʻa pehē ʻe Sesi fekauʻaki mo hono husepānití: “Ko e tangata angaʻofa taha ia kuo faifaiangé peá u ʻiloʻi. Kuo teʻeki ke u fanongo ʻi haʻane leaʻaki ha foʻi lea taʻe-ʻofa.” Naʻe faʻa tali malimali ʻo pehē, “ʻOku ʻikai keu ʻilo ʻe au ha lea-taʻeʻofa.”6

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he taha fai-piokālafi ko Sione J. Sitiuatí (John J. Stewart) ʻa e angalelei mo e ʻofa ʻa Palesiteni Sāmita kia Sesí ʻo pehē: “Naʻe naʻinaʻi mei he tuʻunga malangá ki he ngaahi husepānití ke nau ʻofa mo līʻoa maʻa honau uaifí. Ka ko e malanga naʻe ongo kiate aú ko ʻene lue hake ʻi he poloka ʻe hiva he hala fakatokelau tahake ʻo Sōleki Sití ki he Falemahaki ʻo e Kāingalotú (Latter-day Saint Hospital) ʻi ha ʻaho vela ʻo Siulai 1971 ʻo fakamoleki ʻa e ʻaho fakamanatu hono taʻu 95 he veʻe mohenga ʻo hono uaifi ne puke ko Sesí. ʻI he fakaʻau ke kovi ange siʻono tuʻungá, naʻe nofo pē mo ia ʻi he ʻaho mo e pō ʻi ha ngaahi uike, ʻo leʻo pē, mo fai ʻa e fakafiemālie mo e fakalotolahi naʻá ne lava ke faí, ʻo aʻu ki he ngataʻangá.”7

Naʻe mālōlō ʻa Sesi ʻi he ʻaho 3 ʻo ʻAokosi 1971. ʻOsi ha māhina ʻe ua mei ai, kuo fakahoko ʻe Palesiteni Sāmita ʻa e ʻuluaki malanga ʻo e konifelenisi lahí. Naʻe fakahaaʻi heʻene fakamoʻoní kuo fakafiemālieʻi ʻene mamahí ʻe he falala ki he ʻEikí mo e ʻamanaki lelei ki he moʻui taʻengatá:

“ʻOku ou ongoʻi ke lea fakataha mo Siope ʻo e kuonga muʻá, ʻa ē ne maʻu ʻene ʻiló mei he maʻuʻanga tatau naʻe maʻu mei ai haʻakú: ‘He ʻoku ou ʻilo ʻoku moʻui ʻa hoku Huhuʻí, pea ʻe tuʻu ia ʻi māmani ʻi he ʻaho fakamuí,’ pea ‘te u mamata ʻi hoku kakanó ki he ʻOtuá: ʻA ia te u mamata ki ai maʻaku, pea ʻe vakai ki ai ʻa hoku matá. …’ (Siope 19:25–27.)

“Pea ʻi he tānaki atu ʻeku fakamoʻoní mo ia ʻa Siopé, tuku muʻa ke u kau fakataha mo ia ʻi he fakafetaʻi, ʻi he tangi, naʻe fakahoko ʻi he faingataʻaʻia mo e mamahi ʻa hono laumālié: ‘… naʻe foaki ʻe [he ʻEikí], pea kuo toʻo atu ʻe [he ʻEikí], fakafetaʻi pē ki he huafa ʻo [e ʻEikí].’ (Siope 1:21.)

“ʻOku ou fakatauange ʻe tataki kotoa kitautolu ʻe he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, koeʻuhí ke tau ʻaʻeva totonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, pea ke tau lava ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻi he ngaahi fale mo e ngaahi puleʻanga ʻoku teuteu maʻá e kakai talangofuá.”8

ʻI he hili ʻo e malanga ʻa Palesiteni Sāmitá, naʻe pehē leva ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī he ko ia naʻá ne tataki ʻa e fakatahá: “ʻOku ou tui pau, ʻi he mahino ki he kāingalotu kotoa ʻo e Siasí he feituʻu kotoa pē ʻa e ngaahi tūkunga naʻá ne fakahoko ai ʻa e pōpoaki fakaʻofoʻofa ko ʻení, ʻoku langaki moʻoni kinautolu ʻe he mālohi mo e ivi kuó ne fakafōtunga ʻi hotau ʻaó he pongipongi ní. ʻOku mau fakamālō atu Palesiteni Sāmita, ʻaki homau lotó kotoa.”9

Ngaahi Akonaki ʻa Siosefa Filitingi Sāmitá

1

Ko e mali fakasilesitialé ko e fungani ouau ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku hala ha ouau ʻoku fekauʻaki mo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻe mahuʻinga lahi ange, pe mamalu mo toputapu ange hono natulá, pea mo fie maʻu ange ki [heʻetau] fiefia taʻengatá …ʻi he malí.10

Ko e kakato mo e ngaahi tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Ongoongoleleí ʻoku tupu ia mei he mali Fakasilesitialé. Ko e fungani ouau ʻeni ʻo e Ongoongoleleí mo e fungani ouau ʻo e temipalé.11

ʻOku ou fie kole kiate kimoutolu ko hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine lelei, ko e kāingalotu lelei ʻo e Siasí, ke mou ō ki he temipalé ke mali ai ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoa.12

2

Ko e malí ʻoku tolonga ia ʻo taʻengata ʻi he palani ʻo e ongoongoleleí, ʻo fehangahangai ia mo e ngaahi angafai ʻa e māmaní.

ʻOku lau ʻe ha kakai tokolahi e malí ko ha kiʻi aleapau pe felotoi fakapuleʻanga pē ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine ke na nofo fakataha ʻi he feohi fakamalí. Ko hono moʻoní, ko ha tefitoʻi moʻoni taʻengata ia ʻoku fakafalala ki ai ʻa e ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe foaki ʻe he ʻEikí ʻa e fonó ni ʻi he kamataʻanga pē ʻo e māmaní, ke hoko ko ha konga ʻo e fono ʻo e Ongoongoleleí, pea ke tuʻu e ʻuluaki malí ʻo lauikuonga. Fakatatau mo e fono ʻa e ʻEikí ko e mali kotoa pē ʻoku totonu ke tuʻu ia ʻo lauikuonga. Kapau ʻe talangofua moʻoni ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ki he Ongoongoleleí pea ʻi he ʻofa ʻoku ʻomi ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí, ʻe taʻengata ʻa e mali kotoa pē. …

… Ko e malí ʻi he mahino ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko ha fuakava naʻe fokotuʻu ke lauikuonga. Ko e fakavaʻe ia ki he hākeakiʻi taʻengatá, he ka ʻikai ia, he ʻikai ke lava ʻo ʻi ai ha fakalakalaka taʻengata ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.13

ʻĪmisi
A black couple. The man is sitting in a chair and looking back at his wife who is behind the chair. She has her arms on his shoulders.

“Ko e malí ʻi he mahino ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko ha fuakava naʻe fokotuʻu ke lauikuonga.”

ʻOku mātuʻaki mahino kiate kitautolu kotoa ʻoku tau lau ʻa e nusipepá, ʻoku fanongo ki he fakamatala ongoongó ʻi he letioó mo mamata ʻi he meʻa ʻoku tukumai ʻi he televīsoné ʻoku fuʻu tokolahi fau ha niʻihi ʻoku ʻikai ke nau lau ʻa e malí mo e ʻiuniti ʻo e fāmilí ʻo fakatatau mo e taumuʻa ʻa e ʻEikí.14

Ko e malí ko ha fuakava toputapu, ka ʻi he ngaahi meʻa lahi, ʻoku ʻai ia ko ha meʻa ke hua-kovi ʻaki, ko ha meʻa fakaʻoli, ko ha meʻa fakataimi pē, ʻaki ʻa e lea koví mo e lea ʻulí, pea ʻikai ko ia pē, ʻoku ʻi ai mo ha tokolahi ʻoku nau fakakaukau kuo nau ʻosi lelei ka ʻoku ʻikai ke mahino kiate kinautolu ʻa e toputapu ʻo e tefitoʻi moʻoni maʻongoʻonga ko ʻení.15

Kuo ʻosi foaki mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ʻa ʻene ongoongolelei taʻengatá ke hoko ko ha maama mo ha fuka kiate kitautolu, pea ʻoku kau ʻi he ongoongolelei ko ʻení ʻa ʻene founga māʻoniʻoni ʻo e malí, ʻa ia ʻoku taʻengata hono angá. ʻOku ʻikai totonu pea kuo pau ke ʻoua naʻa tau muimui ʻi he ngaahi founga fakamali ʻa e māmaní. ʻOku tau maʻu ha maama lahi ange ʻi he maama ʻoku maʻu ʻe he māmaní, pea ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí ha meʻa lahi ange meiate kitautolu ʻi he meʻa ʻokú ne fie maʻu meiate kinautolú.

ʻOku tau ʻiloʻi ʻa e founga totonu ʻo e malí. ʻOku tau ʻilo e tuʻunga ʻo e ʻiuniti ʻo e fāmilí ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku totonu ke tau mali ʻi he temipalé, pea kuo pau ke tau tauhi ʻa kitautolu ke maʻa mo haohaoa koeʻuhí ke tau maʻu ʻa e silaʻi totonu ‘a e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ʻi heʻetau malí.

Ko e fānau fakalaumālie kitautolu ʻa ʻetau Tamai Taʻengatá, ʻa ia naʻá ne fokotuʻu ha palani ʻo e fakamoʻui ke tau lava ai ʻo omi ki māmani mo tupulaki mo fakalakalaka pea hoko ʻo tatau mo ia; ʻa ia, ko ʻene foaki mai ha palani ʻo e ongoongoleleí ke ne lava ʻo ʻai ke tau maʻu ha ngaahi ʻiuniti ʻo ha fāmili taʻengata ʻo tautolu pea mo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.16

Naʻe ʻikai teitei fakataumuʻa ʻe he ʻEikí ia ʻa e malí ke ngata ʻi he mate ʻo e sino fakamatelié; ka ke ne tānaki mai ʻa e ngeiá, pulé, mo e mālohí kiate kinautolu ʻoku fuakavá, pea mo e hokohoko atu ʻo e ʻiuniti taʻengata ʻo e fāmilí ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakatatali ʻa e ngaahi tāpuaki peheé maʻanautolu ʻoku loto fiemālie ke nofo maʻu ʻi he fuakava ko ʻení ʻo hangē ko hono fakahā ʻe he ʻEikí. ʻOku ʻikai ko ha fengāueʻaki pē ʻi ha vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine, he kuo ʻosi folofola ʻa e ʻEikí, ʻokú na hoko ʻo kakano pē taha ʻi he malí pea mo fengāueʻaki fakataha ai mo e ʻOtuá.17

3

ʻOku ʻomai ʻe he faipau ki he fuakava ʻo e malí ʻa e fiefiá mo fakaiku ki he ngaahi tāpuaki ʻo e nāunau taʻengatá.

ʻOku ou fakafetaʻi ki he ʻEikí ʻi he ʻilo ʻoku taʻengata ʻo e fuakava ʻo e malí, ʻa ia ʻokú ne ʻoange ai ki he husepānití ʻa e totonu ke maʻu hono uaifí, pea ki he uaifí ʻa e totonu ke maʻu hono husepānití ʻi he maama ka hokó, ʻo kapau ne na ō ki he Fale ʻo e ʻEikí ʻo fakamaʻu ai kinaua ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoa ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai fai-silá, he ʻoku ʻikai ke lava ʻi ha toe founga ke maʻu ʻa e tāpuaki maʻongoʻonga ko ʻení. ʻOku ou toe fakafetaʻi foki ʻi he ʻilo ʻoku hoko atu ʻa e feohi fakafāmilí, pea mo e taha ʻa e fāmilí, kapau naʻe faʻu fakalelei, ʻi he māʻoniʻoni he moʻui ka hokó.18

ʻOku ou fie kole kiate kinautolu kuo ʻosi hū ʻi he temipalé mo mali aí ke nau fai-pau muʻa mo moʻoni ki heʻenau ngaahi fuakavá mo honau ngaahi tufakangá, he naʻa nau fakahoko ʻi he Fale ʻo e ʻEikí ha ngaahi fuakava fakamātoato.19

He ʻikai ha meʻa ia te ne teuteu lelei ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he nāunau ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo hangē ko e tauhi faivelenga ki he fuakava ʻo e malí. …

ʻE hoko ʻa e fuakavá ni ko ha maʻuʻanga ʻo e fiefia lahi tahá, kapau ʻe tali lelei. Ko e lāngilangi lahi taha ʻi he moʻui ko ʻení, pea ʻi he moʻui ka haʻú, ʻa e lāngilangi, pule pea mo e mālohi ʻo e ʻofa haohaoá, ko e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei aí. Ko e ngaahi tāpuaki ko ʻeni ʻo e nāunau taʻengatá ʻoku fakatatali ia maʻanautolu ʻoku loto fiemālie ke tauhi kotoa ʻeni pea mo e ngaahi fuakava kehe kotoa ʻo e Ongoongoleleí.20

ʻĪmisi
Family looking at photo albums.

“ʻE hoko atu ʻa e feohi fakafāmilí, pea mo e taha ʻa e fāmilí, kapau naʻe faʻu fakalelei, ʻi he māʻoniʻoni he moʻui ka hokó.”

Ko e hā ʻene ʻuhinga ʻo e malí ki he kāingalotu ʻo e Siasí? ʻOku ʻuhinga ia ʻoku nau maʻu ʻi he ouau ko iá ʻa e lelei tahá, ʻa e fungani tāpuakí, ʻa e tāpuaki ʻo e ngaahi moʻui taʻengatá. Ko e anga ia hono fakalea ʻe he ʻEikí, “ngaahi moʻui taʻengatá,” ʻa ia ko hono ʻuhingá, he ʻikai ngata pē ʻa e maʻu ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e moʻui taʻengatá, ka ʻe lava foki mo ʻena fānau ʻa ia naʻe fāʻeleʻi ʻi he fuakavá ke maʻu ʻa e totonu, ʻi heʻenau angatonú, ke hū ki he ngaahi moʻui taʻengatá. ʻIkai ngata ai, he ʻikai ngata ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi he hili ʻo e toetuʻu mei he maté. Ka ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻEikí ʻe kei hokohoko atu ke ʻi ai ha na ngaahi hako ʻo lauikuonga, pea ʻoku ʻikai ngata ʻa e faʻunga ʻo e fāmilí. [Vakai, T&F 132:19–24.]21

Koeʻuhí ke fakahoko e ngaahi taumuʻa ʻa ʻetau Tamai Taʻengatá, kuo pau ke ʻi ai ha feohi, ke maʻu ʻe he ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ʻa e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa kiate kinautolu ʻoku angatonu mo moʻoní, ʻe hākeakiʻi kinautolu ki he tuʻunga ʻOtuá. He ʻikai lava ke maʻu ʻe ha tangata tokotaha pē ʻa e kakato ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pe ʻe ha fefine tokotaha pē, ka te na lava fakataha ʻo maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi faingamālie kotoa fekauʻaki mo e kakato ʻo e puleʻanga ʻo e Tamaí.22

4

ʻE maʻu ʻe he laumālie kotoa pē ʻoku tonu hono lotó ʻa e faingamālie ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengatá, ʻo tatau ai pē ʻi he moʻuí ni pe moʻui ka haʻú.

Naʻe ʻikai ke ngalo ha meʻa ʻe taha ʻi he palani maʻongoʻonga ʻo e fakamoʻuí. Ko e meʻa fakaʻofoʻofa taha ʻi he māmaní ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne ʻōʻōfaki ʻa e laumālie kotoa pē ʻoku loto tōnunga mo fekumi faivelenga kiate ia pea mo holi ke talangofua ki heʻene ngaahi fonó mo e ngaahi fuakavá. ʻI heʻene peheé, kapau ʻoku ʻi ai ha taha te ne fakafisi ʻi ha faʻahinga ʻuhinga ke talangofua ki ha taha ʻo e ngaahi fuakavá, ʻe fakamāuʻi ia ʻe he ʻEikí ʻi he anga hono lotó. ʻOku lauafe ha kāingalotu ʻo e Siasí [ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo aʻu ki ha temipale] kuo nau ʻosi mali mo ohi hake ha ngaahi fāmili ʻi he Siasí, naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻa e faingamālie ke “silaʻi” ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoa. Ko ha tokolahi ʻo kinautolú ni kuo nau ʻosi hiki atu, pea ʻoku fakahoko fakafofonga honau ngaahi tāpuakí maʻanautolu. Ko e ongoongoleleí ko ha ngāue ʻo e fakafofonga. Naʻe fakahoko fakafofonga ʻe Sīsū ha ngāue maʻatautolu kotoa koeʻuhí he naʻe ʻikai ke tau lava ʻo fai ia ʻe kitautolu. Ko e meʻa tatau pē, kuó ne ʻosi fakangofua ki he kāingalotu moʻui ʻo e Siasí ke nau hoko ko e kau fakafofonga maʻá e kau pekia ne pekia taʻe-maʻu e faingamālie ke fakahoko pē maʻanautolú.

ʻIkai ko ia pē, ʻoku lauiafe ha kau talavou pea pehē ki ha kau finemui, kuo nau hiki atu ki he maama ʻo e ngaahi laumālié ʻo ʻikai maʻu e faingamālie ki he ngaahi tāpuaki ko ʻení. Ko hanau tokolahi ne mole ʻenau moʻuí ʻi he taú; ko ha tokolahi ne nau mate kei taʻu hongofulu tupu; pea mo ha tokolahi ne mate kei iiki. He ʻikai ngalo ʻi he ʻEikí ha foʻi tokotaha ʻo kinautolu. Ko e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e hakeakiʻí ʻe foaki ia kiate kinautolu, he ko e anga ʻeni ʻo e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá. ʻOku pehē mo kinautolu ʻoku nofo ʻi he ngaahi siteiki ʻo Saioné pea mo ofi ki hotau ngaahi temipalé; kapau ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí ʻi he moʻuí ni, ʻe foaki ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení kiate kinautolu he lolotonga ʻo e afeʻi taʻú.23

He ʻikai ke lava ʻo taʻofi ha taha mei he hakeakiʻí ka ʻoku angatonu maʻu pē. … He ʻikai ke lava ʻe ha husepāniti taʻe-taau ke taʻofi ha uaifi angatonu mei he hakeakiʻí pe ʻe ha uaifi taʻe-taau hono husepānití.24

5

ʻOku teuteu ʻa e fānaú mo e toʻu tupú ki he mali taʻengatá ʻi heʻenau ako ki he fuakava ʻo e malí, fakatupulaki ha tui mālohí, mo tauhi kinautolu ke maʻa mo haohaoá.

ʻOfa ʻe fakapapauʻi ʻe he tamai mo e faʻe kotoa he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku nau akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e toputapu e fuakava ʻo e malí. Tuku ke nau fakamamafaʻi ki heʻenau fānaú he ʻikai lava ia ʻi ha toe founga ka ko hono tauhi pē ʻo e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e fuakava ʻo e mali taʻengatá ko e taha ʻo e ngaahi fuakava maʻongoʻonga taha mo fie maʻu pau, te nau lava ke maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi moʻui taʻengatá. 25

Ko e moʻuí ni ʻoku fuonounou, ka ko ʻitānití ʻoku lōloá. Ko e taimi ʻoku tau fakakaukau ai ʻe tuʻuloa ʻo taʻengata ʻa e fuakava ʻo e malí, ʻe lelei ka fai hano fakakaukauʻi fakalelei. … Ko e faleʻi totonu ki hotau toʻu tupú ke nau fakakaukauʻi fakalelei ʻa e taumuʻa ʻo e fili hanau hoa ʻoku tui moʻoni ki he Ongoongoleleí. Ko e faʻahinga taha peheé ʻoku ngalingali te ne kei tauhi pau ki he fakapapau mo e fuakava kotoa pē. Ko e taimi ʻoku fakavaʻe kakato ai ʻa e talavoú mo e finemuí ʻi he misiona fakalangi ʻo hotau ʻEikí mo tui ki he Ongoongoleleí ʻo hangē ko hono fakahā mai ʻia Siosefa Sāmita ko e Palōfitá, ko e meʻa ʻoku ala hokó ko ha feohi fiefia ʻe tuʻu ʻo taʻengata.26

ʻOku ou kōlenga kiate kimoutolu, ko e toʻu tupu ʻo Saione he potu kotoa pē, ke tauhi kimoutolu ke maʻa mo haohaoa koeʻuhí ke mou maʻu ʻa e totonu ke ō ki he fale ʻo e ʻEikí pea, ke maʻu fakataha ai mo ho hoa ne ke fili pē ʻe koé, ʻa e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga kotoa ko ʻeni ʻoku foaki atu ʻe he ʻEikí kiate kimoutolú.27

Ko e meʻa ʻe taha … ke mou fakatokangaʻi — toʻu kei talavoú, ko e taimi ʻoku nau mali aí, ʻoku ʻikai ke nau fiemālie ke kamata ʻi ha meʻa siʻisiʻi mo fakatōkilalo, ka ʻoku nau loto ke maʻu ha meʻa lahi tatau mo ʻenau mātuʻá ʻi he taimi ne nau mali aí. … ʻOku nau loto ke kamata mo e meʻa kotoa pē ʻi he lalo laʻaá ke nau fiemālie. Te u pehē ko ha fehālaaki ʻeni. Te u pehē ʻoku totonu ke nau kamata ʻi he fakatōkilaló, ʻo tui ki he ʻEikí, ʻo kiʻi langalanga hake hē pea ʻi he tafaʻaki ko ʻeé, ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku nau lavá, ʻo tātānaki, kae ʻoua kuo nau lava ʻo aʻu ki ha tuʻunga tuʻumālie koē ʻoku nau fie maʻú.28

6

Ko e taimi ʻoku tauhi faivelenga ai ha husepāniti mo ha uaifi e ngaahi ouau mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kotoa ʻo e ongoongoleleí, ʻoku tupulaki ʻena fiefia ʻi he nofomalí ke toe lelei ange.

Ko e malí naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá. Ko ha tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoni ia ʻi he taimi ʻoku tali mo fakahoko ai ʻi hono tuʻunga toputapú. Kapau ʻe fakahoko ʻe he kakai tangata mo e kakai fefine ʻo e ʻaho ní ʻa e fuakavá ni ʻi he laumālie ʻo e loto fakatōkilalo, ʻofa mo e tui, hangē ko hono fekauʻi ke nau fakahokó, ʻo ʻaʻeva angatonu ʻi he ngaahi hala ʻo e moʻui taʻengatá, he ʻikai hoko ha vete mali, hala ha ʻapi ʻe maumau; ka ko ha fiefia, mo ha nēkeneka, ʻoku ʻikai mafakamatalaʻi.29

ʻOku ou fie fakatō ki hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine lelei kuo nau ʻosi mali ʻi he temipalé, ʻoku ʻikai totonu ke teitei ngalo ʻiate kinautolu ʻa e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga naʻe foaki kiate kinautolú: Kuo hanga ʻe he ʻEikí ʻo foaki kiate kinautolu, tuʻunga ʻi heʻenau angatonú, ʻa e totonu ke nau hoko ko hono ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine, ko e kaungā-ʻea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi, ʻo maʻu, hangē ko hono fakamatalaʻí, ʻa e meʻa kotoa ʻoku ʻa e Tamaí [vakai ki he, Loma 8:13–19 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:54–60].

Ka, ʻoku ʻi ai ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku ʻikai mahino kiate kinautolu ʻeni ʻi he hili ʻo ʻenau mali ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoá, … ʻo maʻu ʻa e talaʻofa ʻo e kakato ʻo e puleʻanga ʻo e Tamaí, ʻoku nau tuku ha ngaahi meʻa ke hū ki heʻenau moʻuí ʻo ne ʻomi ʻa e fekainakí mo fakamāvaeʻi kinautolu. Pea ʻoku ngalo ʻiate kinautolu ne nau fefuakavaʻaki ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoa; pea ʻikai ngata ai, ne nau fai ha fuakava mo ʻenau Tamai ʻi he langí.30

ʻĪmisi
An older couple sitting together outdoors on a bench. They are smiling and laughing.

Ko e taimi ʻoku tauhi faivelenga fakataha ai ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻa e ongoongoleleí, ko ʻena nēkeneka mo e fiefia ʻi he nofo malí ʻe “fakaʻau ke fakafiefia ange.”

Kapau naʻe tauhi fakamātoato mo faivelenga ʻe ha tangata mo hano uaifi ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kotoa ʻo e ongoongoleleí, he ʻikai hoko ha faʻahinga meʻa ʻe tupu ai ha vete mali. Ko e nēkeneka mo e fiefia fekauʻaki mo e feohi fakamalí ʻe fakaʻau ke lelei ange, pea ʻe fakaʻau ʻa e husepānití mo e uaifí ke toe vāofi ange ʻi he fakalau mai ʻa e ngaahi ʻahó. He ʻikai ngata pē ʻi he ʻofa ʻa e husepānití ʻi he uaifí mo e uaifí ʻi he husepānití, ka ʻe moʻui ʻa e fānau ʻoku fanauʻi kiate kinauá ʻi he ʻātakai ʻo e ʻofa mo e melino. He ʻikai hōloa ʻa ʻena feʻofaʻakí, pea ʻikai ngata ai, ko e ʻofa ʻa e taha kotoa ki heʻetau Tamai Taʻengatá mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻe tōkakano ia ʻi heʻenau moʻuí.31

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Ngaahi fehuʻi

  • ʻOku kamataʻaki ʻe he vahé ni ha ngaahi sīpinga ʻo e fiefia mo e mamahi ʻe lava ʻo hoko ko ha konga ʻo e nofo malí mo e moʻui fakafāmilí. ʻE lava fēfē ke poupouʻi kitautolu ʻe he tokāteline ʻo e ngaahi fāmili taʻengatá ʻi he ngaahi taimi fiefia mo e mamahi ʻo ʻetau moʻuí?

  • Ko e hā ʻi he mali fakasilesitialé ʻokú ne ʻai ke hoko ia ko e “fungani ouau ʻo e temipalé”? (Vakai, konga 1.)

  • Naʻe fakafehoanaki ʻe Palesiteni Sāmita ʻa e fakakaukau ʻa e ʻEikí mo e fakakaukau ʻa e māmaní ki he malí (vakai, konga 2). Ko e hā ʻoku mahuʻinga kiate koe ʻi he fakafehoanaki ko ʻení? Te tau maluʻi mo fakamālohia fēfē ʻa e malí mo e fāmilí mei he māmaní he ʻahó ni?

  • ʻI he konga 3, ʻoku fokotuʻu ai ʻe Palesiteni Sāmita ha ngaahi tāpuaki ʻe nima ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku “faivelenga mo totonu” ki he fuakava ʻo e malí. Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe ke faivelenga mo totonu ki he fuakava ʻo e malí?

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻe lava ke fai ʻe he mātuʻá ke “akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e toputapu e fuakava ʻo e malí”? (Ke maʻu ha ngaahi fakakaukau lahi ange, vakai, konga 5.)

  • ʻI he konga 6, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe Palesiteni Sāmita e founga ʻe lava ai ʻa e feohi ʻo e malí ʻo “fakaʻau ke fakafiefia ange.” Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke fakatokangaʻi ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení? Kapau kuó ke ʻosi mali, fakakaukau ki ha meʻa te ke lava ʻo fai ke ʻomi ai ha nēkeneka mo ha fiefia lahi ange ki hoʻo nofomalí.

Ngaahi Potufolofola Fekauʻaki

1 Kolinitō 11:11; T&F 42:22; 131:1–4; Mōsese 3:18–24

Tokoni Fakafaiako

“ʻE tokoni hono hiki e ngaahi fehuʻí ʻi he palakipoé kimuʻa pea toki kamata e kalasí ke kamata fakakaukau e kau akó ki he ngaahi taumuʻá, ʻoku teʻeki ai kamata e lēsoní” (ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó, [1999], 109).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Joseph Fielding Smith Jr. mo John J. Stewart, The Life of Joseph Fielding Smith (1972), 65–75; Francis M. Gibbons, Joseph Fielding Smith: Gospel Scholar, Prophet of God (1992), 51–55.

  2. ʻI he The Life of Joseph Fielding Smith, 162.

  3. Vakai, The Life of Joseph Fielding Smith, 214–41.

  4. Vakai, The Life of Joseph Fielding Smith, 249.

  5. The Life of Joseph Fielding Smith, 12–13.

  6. ʻI he The Life of Joseph Fielding Smith, 268.

  7. John J. Stewart, ʻi he The Life of Joseph Fielding Smith, 11; neongo ko e tohí ni naʻe kaungā faʻu ʻe John J. Stewart mo Joseph Fielding Smith Jr., ko e fakamatala ko ʻení ko ha vakai fakafoʻituitui pē ia ʻa John J. Stewart.

  8. “I Know That My Redeemer Liveth,” Ensign, Tīsema 1971, 27.

  9. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1971, 7.

  10. “The Law of Chastity,” Improvement Era, Sepitema 1931, 643; vakai foki, Doctrines of Salvation, ed. Bruce R. McConkie, 3 vols. (1954–56), 2:58.

  11. ʻI he “Lay Cornerstone at Provo Temple,” Deseret News, Mē 22, 1971, B2.

  12. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1951, 120.

  13. “The Perfect Marriage Covenant,” Improvement Era, ʻOkatopa 1931, 704.

  14. “President Joseph Fielding Smith Speaks to 14,000 Youth at Long Beach, California,” New Era, Siulai 1971, 7–8.

  15. The Restoration of All Things)(1945), 259.

  16. “President Joseph Fielding Smith Speaks to 14,000 Youth at Long Beach, California,” 8.

  17. The Restoration of All Things 259.

  18. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1915, 119.

  19. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1951, 120.

  20. “The Law of Chastity,” 643; vakai foki, Doctrines of Salvation, 2:58–59.

  21. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1951, 120–21.

  22. “Obedience to the Truth,” Relief Society Magazine, Sānuali 1960, 6.

  23. Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. (1957–66), 2:37–38.

  24. Fetohiʻaki fakatāutaha, naʻe fakaʻaongaʻi he Doctrines of Salvation, 2:65.

  25. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1965, 30.

  26. “Marriage Ordained of God,” Young Woman’s Journal,Sune 1920, 307–8; vakai foki, Doctrines of Salvation, 2:77–78.

  27. “President Joseph Fielding Smith Speaks to 14,000 Youth at Long Beach, California,” 10.

  28. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1958, 30.

  29. The Restoration of All Things, 259.

  30. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1949, 135.

  31. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1965, 11.