Seminelí mo e ʻInisititiutí
Lēsoni 1: Ko hono Tuku Mai ʻo e ‘Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani’


Lēsoni 1

Ko hono Tuku Mai ʻo e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”

Talateú

ʻI Sepitema ʻo e 1995, ne fakahoko mai ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha fanongonongo ki he Siasí pea ki māmani ʻoku ui ko e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Mamani” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 129). ʻOku akoʻi ʻe he fanongonongo fakapalōfita ko ʻení ʻa e fatongia fakalangi ʻo e fāmilí ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá. ʻE tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ke mahino lelei ange ki he kau akó ʻa e ʻuhinga ne tuku mai ai ʻe he kau palōfita, kau tangata kikite, mo maʻu fakahaá ʻa e fakamatala fakalaumālie ko ʻení.

Laukonga Puipuituʻá

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Mōsaia 8:15–17; Mōsese 6:26–27, 31–36; 7:16–21

Naʻe tohi ʻa e ”Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻe he kau tangata kikite

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mōsese 6:26–27, pea fakaafeʻi ʻa e kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ʻa e meʻa ne folofola ʻa e ʻEikí ʻo kau ki he lotó, telingá, mo e mata ʻo e kakaí.

  • Naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻe he ʻEikí ʻa e faiangahala ʻa e kakaí?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā e “fefeka ʻa honau lotó, pea ʻoku ongongataʻa ʻa honau telingá, pea ʻoku ʻikai ke sio ʻa honau matá ke mamaʻó”?

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mōsese 6:31–34.

  • Kapau ko ʻĪnoke koe, ko e hā te ke maʻu ai ha fakafiemālie ʻi he folofola ʻa e ʻEikí?

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi ko ʻení kau ki he founga hono fakaivia ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne kau palōfitá?

ʻOange ha kiʻi taimi ki he kau akó ke lau ʻa e Mōsese 6:35–36.

  • Ko e hā ne lava ʻa ʻĪnoke ʻo mamata ki aí ʻi heʻene fufulu ʻa e ʻumeá mei hono matá?

  • Ko e hā nai ʻe lava ʻo fakafofongaʻi ʻe he ʻumeá? (ʻE lava ke hoko e ʻumeá ko ha fakataipe ʻo e ngaahi meʻa fakamāmaní. Kole ki he kau akó ke fakakaukau pe ko e hā te nau mei sio ki aí kapau ne fufulu ʻa e ngaahi meʻa fakamāmaní mei honau matá.)

  • ʻOku tokoni fēfē ʻa e veesi 36 ke fakaʻuhingaʻi pe ko e hā ʻa e tangata kikite? (ʻOku totonu ke kau ʻi he ngaahi talí ʻa e moʻoni ko ʻení: Ko e tokotaha kikité ʻokú ne lava ʻo sio ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai lava e mata fakanatulá ʻo sio ki ai. Fakakaukau ke kole ange ki he kau akó ke fakafekauʻaki e veesi 36 mo e Mōsaia 8:15–17.)

Ke toe fakamatalaʻi e ʻuhinga ʻo e taha kikité, fakaʻaliʻali e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sione B. Uitisou (1872–1952) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Elder John A. Widtsoe

“Ko e tangata kikité ko ha taha ʻokú ne mamata ʻaki e mata fakalaumālié. ʻOkú ne ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻoku ngali hā nenefu ki he niʻihi kehé; ko ia ai, ko ha taha fakatonulea mo fakamahino ia ʻo e moʻoni taʻengatá. … Ko e tokotaha ia ʻoku mamata, ʻokú ne ʻaʻeva tokanga ʻi he maama ʻo e ʻEikí [vakai, Mōsaia 8:15–17]” (Evidences and Reconciliations, arr. G. Homer Durham [1960], 258).

Fokotuʻu ange ke hiki ʻe he kau akó ha niʻihi ʻo e fakaʻuhinga ko ʻení ʻi heʻenau folofolá ʻi he tafaʻaki ʻo e Mōsese 6:35–36. Fakamatalaʻi ange ko e kau tangata kikité ko e kau palōfita foki.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Mōsese 7:16–21 ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e meʻa ne hoko kiate kinautolu naʻa nau tali ʻa ʻĪnoke ko ha tangata kikite pea muimui ki heʻene leá.

  • ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he ngaahi veesi ko ʻení ʻa e mahuʻinga ʻo e tokanga ki he kau palōfita mo e kau tangata kikite ʻo onopōní? (Fakapapauʻi ʻoku mahino ki he kau akó ʻa e tokāteline ko ʻení: ʻOku tokoni ʻa e kau palōfitá ke tau vakai ki he ngaahi meʻá mei he vakai ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku faitāpuekina kitautolu ʻi heʻetau falala ki heʻenau ngaahi leá.)

Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder M. Russell Ballard

“ʻE kāinga, ʻoku fakaʻilongaʻi he taʻú ni e taʻu 10 ʻo e fanongonongo ki he māmaní ʻo kau ki he fāmilí, ʻa ia naʻe tuku mai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he 1995 [vakai, ‘Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo Ki Māmani,’ Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 129]. Naʻe hoko he taimi ko iá pea ʻoku hoko ia he taimí ni ko ha ui ke maluʻi mo fakamālohia e fāmilí. …

“Ko e fanongonongó ko ha fakamatala fakaepalōfita, ʻoku ʻikai ʻuhinga pē ko hono ʻomi mei he kau palōfitá ka naʻe ʻomi ia kimuʻa ʻi hono taimí. ʻOkú ne fakatokanga ki he lahi ʻo e ngaahi mea kuo nau tuʻu fakamanamana mo fakavaivaiʻi ʻa e fāmilí ʻi he taʻu ʻe hongofulu kuohilí pea fakahaaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke fakamuʻomuʻa mo fakamamafaʻi ʻe he fāmilí kae lava ke nau malu ʻi ha ʻātakai ʻoku fakaʻau ke kovi ange ki he nofomalí mo e vā fetuʻutaki ʻa e mātuʻá mo e fānaú.

“ʻOku tuʻu fehangahangai e fakalea mahino mo faingofua ʻo e fanongonongó ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi fakakaukau fakapuputuʻu ʻo ha sosaieti ʻoku ʻikai ke nau tui tatau ki ha fakaʻuhinga ʻo e fāmilí” (“What Matters Most Is What Lasts Longest,” Ensign or Liahona, Nov. 2005, 41).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻa ʻEletā Pālati ʻi heʻene pehē ko e fanongonongo ki he fāmilí ne “ʻomi ia kimuʻa ʻi hono taimí”?

  • ʻOku fakapapauʻi fēfē ʻe he fanongonongó ʻa hoʻo tui ko e kau ʻaposetolo, tangata kikite, mo e kau maʻu fakahā ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá?

Fakamoʻoniʻi koeʻuhí ʻoku ʻofaʻi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní pea fie maʻu ke tau hoko ʻo hangē ko Iá, ʻokú Ne ʻomi kiate kitautolu e kau palōfita mo e kau tangata kikité.

“Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani”

Ko hono tuku mai ʻo e fanongonongo ki he fāmilí

Fakapapauʻi ʻoku lava ke maʻu ʻe he tokotaha ako kotoa ha tatau ʻo e “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo Ki Māmani” (lds.org/topics/family-proclamation). (Mahalo ʻe fie maʻu ke ke ʻomi ha tatau kuo paaki maʻá e kau ako te nau fie maʻu iá.) Poupouʻi ʻa e kau akó ke ʻomi ha tatau kuo paaki pe tatau fakaʻilekitulōnika ʻo e fanongonongo ki he fāmilí ki he kalasi takitaha lolotonga e kalasí. Fakamatalaʻi ange ne fuofua ʻomi e “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo Ki Māmaní” ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻi ha fakataha lahi ʻa e Fineʻofá ʻi he ʻaho 23 ʻo Sepitema, 1995.

  • Ko e hā ʻoku fakamatalaʻi mai ʻe he kaveingá kiate kitautolu ʻo kau ki he haʻofanga ne fakataumuʻa ki ai e fanongonongó ni?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ne tuku mai ai ʻa e fanongonongó ni ki māmani kotoa kae ʻikai ko e kāingalotu pē ʻo e Siasí? (ʻI he tali ʻa e kau akó, tohi ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku ui ʻe he ʻOtuá ʻa e kau palōfitá ke fakahaaʻi ʻa ʻEne moʻoní ki Heʻene fānaú kotoa.)

Fakamatalaʻi ange kuo fakahoko ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha fanongonongo pē ʻe nima, talu mei he fokotuʻu ʻo e Siasí. Naʻe ʻomi ʻa e taha ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí, taha ʻe he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea ko e toengá naʻe ʻomi fakataha ia ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku fakatatali pē ʻa e fanongonongó ki ha ngaahi meʻa matuʻaki mahuʻinga. (Kapau ʻe fehuʻi e kau akó ʻo kau ki he ngaahi fanongonongo ko ʻeni ʻe nimá, talaange ke nau kumi ʻi he Encyclopedia of Mormonism, 5 vols. [1992], “Proclamations of the First Presidency and the Quorum of the Twelve Apostles,” 3:1151, eom.byu.edu.)

Talaange ki he kau akó, kimuʻa pea lau ʻa e fanongonongo ki he fāmilí, ne fakahaaʻi ʻe Palesiteni Hingikelī ha ngaahi ʻuhinga ne ongoʻi ai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke pulusi e fakamatala mahuʻingá ni. Fakaʻaliʻali ʻa e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Hingikelií, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau ia:

ʻĪmisi
President Gordon B. Hinckley

“ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke u fakamanatu atu ʻoku moveuveu e māmani ʻoku tau ʻi aí, ʻo feliIiuaki e tuʻunga moʻuí. ʻOku leʻolahi e ui ki he meʻa ko ē mo ē ʻo lavakiʻi e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ngaahi ʻulungaanga kuo fuoloa hono siviʻí. Kuo uesia lahi e ngaahi haʻi (moorings) ʻo e tuʻunga fakaeangamaʻa ʻokú ne pukepuke hotau sosaietí” (“Stand Strong against the Wiles of the World,” Ensign, Nov. 1995, 99).

  • ʻOkú ke pehē ne ʻuhinga ki he hā e lea ʻa Palesiteni Hingikelī ʻo pehē “kuo uesia lahi e ngaahi tuʻunga fakaeangamaʻa ʻokú ne pukepuke hotau sosaietí”? (Mahalo te ke fie fakamahinoʻi ange ko e ngaahi haʻí (moorings) ko e ngaahi maea pe sēini ʻokú ne puke maʻu ha ngaahi meʻa.)

  • Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e meʻa kuo hoko ki he “ngaahi haʻi (moorings) ʻo e tuʻunga fakaeangamaʻá” talu mei he 1995, ʻi he lea ko ia ʻa Palesiteni Hingikelī ʻo kau ki he hōloa lahi e angamaʻá?

Fakaʻaliali e palakalafi ko ʻení mei he lea ʻa Palesiteni Hingikelií. ʻOange ha kiʻi taimi ki he kau akó ke lau ia pea fakatokangaʻi ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi lahi ange ʻa e ngaahi palopalema ne vakai ki ai e kau taki ʻo e Siasí ʻi he māmaní pea mo e ngaahi ʻuhinga ne tuku mai ai e fanongonongo ko ʻení.

ʻĪmisi
President Gordon B. Hinckley

“ʻI he lahi fau e ngaahi meʻa loi ʻoku lau ko e moʻoní, lahi fau mo e kākā fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga moʻuí mo e ʻulungaanga mahuʻingá, ʻi he lahi fau ʻo e fakatauele mo e olopoto ke tali māmālie ʻa e ʻuli ʻo e māmaní, ʻoku mau ongoʻi ai ke fakatokanga tokamuʻa atu. Kuo hanga ai ʻe kimautolu ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Fakataha Alēlea ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo ʻoatu ha fanongonongo ki he Siasí pea ki māmani ʻi he meʻá ni, ko ha fanongonongo mo hano toe fakapapauʻi ʻo e ngaahi tuʻunga moʻui, ngaahi tokāteline, mo e ngaahi tōʻonga moʻui fekauʻaki mo e fāmilí ʻa ia kuo faʻa toutou fakamahino ʻe he kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā ʻo e Siasí ni ʻi hono hisitōliá kotoa” (“Stand Strong against the Wiles of the World,” 100).

ʻI hono vahevahe ʻe he kau akó e meʻa ne nau ʻiló, hiki ʻenau ngaahi talí ʻi he palakipoé. ʻE ala ʻasi peheni e palakipoé:

Ko e hā e ngaahi palopalema ne vakai ki ai e kau taki ʻo e Siasí ʻi he māmaní?

Loi ʻoku lau ko e moʻoni

Kākā fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga moʻuí mo e ʻulungaanga mahuʻingá

Fakatauele mo e olopoto ke hangē ko e māmaní

Ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ne ʻomi ai ʻe he kau taki ʻo e Siasí e fanongonongo ko ʻení?

Ke fakatokanga pea tomuʻa fakatokanga

Ke fakahaaʻi pea fakapapauʻi e ngaahi tuʻunga moʻuí, ngaahi tokāteliné, mo e ngaahi founga ngāue naʻe akoʻi ʻe he kau taki lolotonga mo kimuʻa ʻo e Siasí

  • Ko e hā e “loi”? (Ko e loí ko ha fakaʻuhinga hala ia ʻoku ʻomi ko ha moʻoni.) Kuó ke mamata fēfē ki hano akoʻi e ngaahi fakakaukau halá ko e moʻoni ʻi heʻene fehokotaki mo e fāmilí? (Mahalo te ke fie talaange ko e T&F 89:4 ko ha sīpinga ia ʻo e loí.)

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako kau ki he ngaahi fatongia ʻo e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻo onopōní mei he lea ʻa Palesiteni Hingikelií? (ʻOku totonu ke kau ʻi he ngaahi tali ʻa e kau akó ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻOku ʻi ai e fatongia toputapu ʻo e kau palōfitá ke fakahaaʻi e “ngaahi tuʻunga moʻui, ngaahi tokāteline, mo e ngaahi founga ngāue fekauʻaki mo e fāmilí.”)

Vahe e kau akó ke tuku ha kiʻi taimi ke nau vakaiʻi ai e fanongonongo ki he fāmilí pea feinga ke ʻiloʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi tali ʻokú ne ʻomi ki he ngaahi fehuʻi fakaonopooni kau ki he fāmilí. Hili ha taimi feʻunga, kole ki he kau akó ke vahevahe ʻa e meʻa naʻa nau maʻú. Koeʻuhí ʻoku fakamatalaʻi fakaikiiki ʻe ha ngaahi lēsoni kehe ʻa e fanongonongó, ʻoua naʻá ke fakaʻaongaʻi ha taimi lahi ki he ʻekitivitī ko ʻení.

Fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ʻení: ʻOku fonu ʻa e fanongonongo ki he fāmilí ʻi ha ngaahi tali ne ueʻi fakalaumālie ki he ngaahi palopalema ʻa e sosaietí. Ko e fanongonongó ko ha taula ia ki he niʻihi fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi ha māmani ʻoku feliliuaki ai e ngaahi ʻulungaanga mahuʻingá.

Fakamatalaʻi ange ne hili hono lau ʻe Palesiteni Hingikelī e fanongonongo ki he fāmilí, naʻá ne pehē:

ʻĪmisi
President Gordon B. Hinckley

“ʻOku mau fokotuʻu atu ki he taha kotoa ke lau fakalelei, ʻi he faʻa fakakaukau pea ʻi he faʻa lotu ʻa e fanongonongó ni. Ko e mālohinga ʻo ha puleʻanga ʻoku ʻi he loto holisi ʻo hono ngaahi ʻapí. ʻOku mau poupou atu ki hotau kakaí ʻi he feituʻu kotoa ke fakamālohia honau fāmilí ʻo fakatatau mo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ko ʻeni kuo fuoloa hono fakaʻapaʻapaʻí” (“Stand Strong against the Wiles of the World,” Ensign, Nov. 1995, 101).

  • Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe ke lau ʻi he faʻa lotu ʻa e fanongonongo ki he fāmilí?

  • Ko e hā ha ngaahi founga kuo takiekina ai ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he fanongonongo ki he fāmilí hoʻo ongo fekauʻaki mo e nofomalí mo e fāmilí?

Tokoni ki he kau akó ke fakakaukau pea vahevahe ʻa e founga te nau lava ke fakaʻaongaʻi ai e poupou ʻa Palesiteni Hingikelī ke ako pea fakaʻaongaʻi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi he fanongonongo ki he fāmilí (hangē ko hono ako maʻuloto ha ngaahi konga ʻo e fanongonongó). Hiki e tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé, pea fakaafeʻi kinautolu ke fakakaukau ʻi he faʻa lotu ki he founga te nau lava ʻo fakamālohia ai kinautolu mo honau fāmilí ʻaki hono fakaʻaongaʻi e “ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ko ʻeni kuo fuoloa hono fakaʻapaʻapaʻí.”

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó