Seminelí mo e ʻInisititiutí
Lēsoni 17: Ko e Fekau ke Fanafanau mo Fakatokolahi ʻa e Māmaní


Lēsoni 17

Ko e Fekau ke Fanafanau mo Fakatokolahi ʻa e Māmaní

Talateú

Ko e fekau ko ia ke fanafanau mo fakatokolahi e māmaní ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani taʻengata ʻa e Tamai Hēvaní pea ʻoku kei poupouʻi mālohi pē ia he ʻahó ni. ʻE tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ke vakai ʻa e kau akó ʻe lava ke tataki kinautolu ʻi heʻenau ngaahi fili fekauʻaki mo hono ʻomi ʻo e fānaú ki he māmaní ʻi heʻenau ako e ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí mo fekumi ki he fakahinohino ʻa e Tamai Hēvaní ʻi he lotu.

Laukonga Puipuituʻá

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sēnesi 1:27–28; 9:1; 35:11

ʻOku kei poupouʻi mālohi pē ʻa e fekau ke maʻu fānaú

Hiki e ngaahi laine ko ʻení mei he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻi he palakipoé kimuʻa he kalasí:

“ʻOku fekauʻaki ʻa e fuofua fekau naʻe tuku ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama mo ʻIví pea mo e meʻa te na malava ʻi hona tuʻunga fakaemātuʻá, ko e husepāniti mo e uaifí. ʻOku mau fakahā ai heni ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e fekau ko ia ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa māmaní.

Kamata e kalasí ʻaki hono fehuʻi ange:

  • Ko e hā hoʻo ngaahi fakakaukau ʻi hoʻo fakakaukau ko ia ki he ongo sētesi ko ʻení?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fekumi ʻi he Sēnesi 1:27–28, Sēnesi 9:1, mo e Sēnesi 35:11, ʻo kumi e ngaahi hingoa ʻo e niʻihi fakafoʻituitui naʻe fekau ʻe he ʻOtuá ke fanafanau mo fakatokolahi e māmaní. Mahalo te ke fie poupouʻi e kau akó ke nau fakafehokotaki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻeni ʻi heʻenau folofolá, ʻo faʻu ha sēini folofola. Fakapapauʻi ʻoku mahino ki he kau akó kuo ʻomi ʻa e fekau ko ʻení ʻi he kuonga fakakosipeli kotoa pē ʻo e ongoongoleleí.

Fakaʻaliʻali ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Elder Neil L. Andersen

“Ko ha faingamālie fisifisimuʻa ia ʻo ha husepāniti mo ha uaifi ʻokú na lava ke fāʻeleʻi ha fānau pea foaki ha sino fakamatelie maʻá e fānau fakalaumālie ko ʻeni ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau tui ki he ngaahi fāmilí pea ʻoku tau tui ki he ʻi ai e fānaú.

“ʻI he taimi ʻoku fāʻeleʻi mai ai ha fānau ki ha husepāniti mo ha uaifi, ʻokú na fakahoko ʻa e konga ʻo e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke ʻomi ha fānau ki he māmaní” (“Fānaú,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2011, 28).

Fakamamafaʻi ʻa e sētesi fakaʻosi ʻi he fakamatala ko ʻení ʻi hono fakahoko ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI he taimi ʻoku ʻomi ai ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ha fānau ki he māmaní, ʻokú na fakahoko ʻa e konga ʻo e palani ʻo e fiefia ʻa e Tamai Hēvaní. Vakai ki he ngaahi sētesi ʻi he palakipoé pea fehuʻi ange:

  • ʻOkú ke pehē ko e hā kuo toutou fakaongo mai ai ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene kau palōfita ʻo onopōní, ʻa e fekau ke “fanafanau mo fakatokolahi e māmaní” ʻi hotau kuonga fakaonopooni ko ení? (Mahalo te ke talaange ki he kau akó ko ha sīpinga, talu mei he 1960, kuo holo ʻa e fāʻele e ngaahi faʻē mali ʻi he ʻIunaiteti Siteiti ʻo ʻAmeliká ʻaki ha peseti ʻe 45.)

  • Ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ʻoku fakahehema ai ke maʻu ha fānau tokosiʻi ange ʻa e ngaahi hoa malí? (Mahalo ʻe lava ke kau ʻi he ngaahi talí ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e siʻi ʻa e paʻangá, fakaʻosi ha ako, mo e tatali ke kamata ha ngāue maʻuʻanga moʻuí.)

  • ʻE tokoni fēfē ha mahino ki he palani ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú ki ha husepāniti mo ha uaifi ʻokú na fakakaukauʻi e taimi ke maʻu ai ha fānaú mo e tokolahí?

Fakamatalaʻi ange ʻe maʻu ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e ngaahi tāpuaki mei he ʻOtuá ʻa ia te na lava ai ke tauhi e fekau ke maʻu ha fānaú, ʻo aʻu pē ki he ngaahi tūkunga faingataʻá. Vahevahe ʻa e aʻusia ko ʻeni mei he moʻui ʻa ʻEletā Sēmisi O. Meisoni ʻo e Kau Fitungofulú, ʻi hono fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Niila L. ʻEnitasení:

ʻĪmisi
Elder Neil L. Andersen

“Naʻe toe ʻi ai ha meʻa naʻe aʻusia ʻe ʻEletā Meisoni ʻi ha ngaahi uike siʻi pē hili ʻene malí ʻa ia naʻe tokoni ke ne fakamuʻomuʻa hono ngaahi fatongia fakafāmilí. Naʻá ne pehē:

“Naʻá ku fakakaukau mo Malia ʻe fie maʻu ke ne kei ngāue pē kae lava ke ʻosi ʻeku ako ʻi he akoʻanga fakafaitoʻó. Neongo naʻe ʻikai ko e meʻa ʻeni naʻá ma fie maʻú, ka kuo pau ke toki ʻai e fānaú ʻamui ange. [Lolotonga ʻeku sio ʻi ha makasini ʻa e Siasí ʻi he ʻapi ʻeku ongomātuʻá,] ne u sio ai ʻi ha fakamatala ʻa ʻEletā Sipenisā W. Kimipolo ʻi heʻene kei ʻi he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, pea naʻá ne [fakamahinoʻi] e ngaahi fatongia fekauʻaki mo e nofo-malí. Fakatatau kia ʻEletā Kimipoló, ko e fatongia toputapu ʻe taha ko e fanafanau pea fakatokolahi ʻa māmaní. Naʻe [ofi] e ʻapi ʻeku ongomātuʻá ki he ʻŌfisi Pule ʻo e Siasí. Hili ha miniti ʻe 30 mei heʻeku lau ʻene fakamatalá, naʻá ku lue atu leva ki he ʻōfisí, ʻou tangutu ʻo hanga atu kia ʻEletā Sipenisā W. Kimipolo ʻi hono tesí.’ (He ʻikai faingofua he ʻahó ni e meʻá ni ia.)

“Naʻá ku fakamatalaʻi ange ʻeku fie hoko ko ha toketaá. Ne ʻikai ha toe fili ka ko hono fakatoloi ʻa e ʻi ai hama fāmilí. Naʻe fakafanongo fakalongolongo pē ʻa ʻEletā Kimipolo peá ne toki tali mai ʻi ha leʻo vaivai, ʻMisa Meisoni, ʻe loto nai ʻa e ʻEikí ke ke maumauʻi ha taha ʻo ʻEne ngaahi fekau mahuʻingá koeʻuhí pē kae lava ke ke hoko ko ha toketā? ʻE lava ke ʻi ai hao fāmili peá ke toe lava pē ʻo hoko ko ha toketā ʻi ha tokoni atu ʻa e ʻEikí. Ko e fē hoʻo tuí?”’

“Ne hoko atu e fakamatala ʻa ʻEletā Meisoní ʻo pehē: ‘Ne ʻikai ʻosi ha taʻu mei ai kuo fāʻeleʻi ʻema tama ʻuluakí. Naʻá ku ngāue mālohi mo Malia pea naʻe fakaava mai ʻe he ʻEikí ʻa e matapā ʻo e langí.’ Naʻe tāpuakiʻi ʻaki e fāmili Meisoní ʻaki ha toe fānau ʻe toko ua kimuʻa peá ne ʻosi mei he akoʻanga fakafaitoʻó ʻi ha taʻu ʻe fā mei ai” (“Fānaú,” 29).

  • Ko e hā ʻoku ongo kiate koe kau ki he aʻusia ko ʻení?

Fakamamafaʻi ange ko e malí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo hono tauhi e fekau ke maʻu fānaú. Lau e fakamatala ko ʻeni mei he fanongonongo ʻo e fāmilí:

“ʻOku maʻu ai ʻe he fānaú ha totonu ke fanauʻi kinautolu ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo malí, pea ke ohi hake kinautolu ʻe ha tamai mo ha faʻē ʻokú na tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he faitōnunga kakato.”

  • Ko e hā ha ngaahi lelei ʻoku maʻu ʻe he fānaú ʻi he taimi ʻoku fāʻeleʻi ai kinautolu “ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo malí”?

  • Ko e hā ha ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi ongo ʻokú ke maʻu fekauʻaki mo hono tokoniʻi e Tamai Hēvaní ke fakahoko ʻEne palaní ʻi hono ʻomi ʻo e fānaú ki he māmani ko ʻení?

1 Nīfai 15:11; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:6.

Fekumi ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí

Fakaʻaliʻali ʻa e fakamatala ko ʻeni meia Palesiteni Niila L. ʻEnitasení, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Elder Neil L. Andersen

“Ko e fili ʻa e taimi ke maʻu ai ha fānaú pea mo e tokolahi ʻo e fānaú ko e meʻa pē ia ʻi he vahaʻa ʻo ha husepāniti mo ha uaifi pea mo e ʻEikí. Ko ha ngaahi fili ʻeni ʻoku toputapu—ko ha ngaahi fili ʻoku totonu ke lotua fakamātoato pea fakahoko ʻi he tui lahi” (“Fānaú,” 28; tānaki atu ʻa e mataʻitohi fakahihifí).

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻoku totonu ke “fakahoko ʻi he tui lahi” ʻa e ngaahi fili ko ʻení?

Kole ki he kau akó ke nau ako e 1 Nīfai 15:11 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:6 ke ako ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he husepānití mo e uaifí ʻi heʻena fekumi ki ha tali ki he ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e taimi ke maʻu ai ha fānaú mo e tokolahi ʻo e fānau ke na maʻú.

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻá ke maʻu ʻi he ngaahi potufolofola ko ʻení ʻe lava ke tokoni ki he husepānití mo e uaifí ke na fakakaukauʻi e taimi ke maʻu ai ha fānau mo e tokolahi ʻo e fānaú? (Fakamamafaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI he fakaʻaongaʻi ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e tuí pea fekumi ki he ʻEikí ʻi he lotú, te Ne tataki kinaua ʻi heʻena ngaahi fili fekauʻaki mo e maʻu fānaú.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fealeaʻaki ʻa e ngaahi husepānití mo e uaifí mo e ʻEikí ʻi he ngaahi meʻa ko ʻení?

Fakaʻaliʻali ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

“Ko e fānau nai ʻe toko fiha ʻoku totonu ke maʻu ʻe ha ongo meʻa mali? ʻA ia kotoa pē te na lava ʻo tokangaʻí! Ko e moʻoni, ʻoku mahulu hake ʻa e ʻuhinga ke tokangaʻi e fānaú ʻi hono foaki ange pē kiate kinautolu ʻa e moʻuí. Kuo pau ke ʻofaʻi, lehilehiʻi, akoʻi, fafangaʻi, fakakofuʻi, ʻoange mo ha fale ke nofo ai, pea kamataʻi lelei ʻa ʻenau malava ke hoko ko ha mātuʻa leleí” (“The Great Plan of Happiness,” Ensign, Nov. 1993, 75).

  • ʻE lava fēfē ke tokoni e ngaahi akonaki ʻa ʻEletā ʻOakesí ke fakapapauʻi ʻe ha ongomeʻa mali ʻa e tokolahi ʻo e fānau ke na maʻú?

Lolotonga e lēsoni ko ʻení, tokanga ki he kau ako ko ia mahalo he ʻikai ke nau maʻu e faingamālie ke hoko ko ha mātuʻa ʻi he moʻui ní. Mahalo ʻe tokoni ʻa e fakamatala ko ʻeni meia ʻEletā Niila L. ʻEnitasení:

ʻĪmisi
Elder Neil L. Andersen

“ʻE lava pē … ke hoko hono fāʻeleʻi ʻo e fānaú ko ha kaveinga fakatupu loto mamahi ki he kakai angatonu ʻoku nau mali pea ʻiloʻi he ʻikai lava ke maʻu ʻa e fānau ko ia ne nau fuʻu hanganaki fiefia atu ke maʻú pe husepāniti mo ha uaifi ʻoku nau palani ke tokolahi honau fāmilí kae maʻu pē ha fāmili tokosiʻi ange ai.

“He ʻikai ke tau lava ʻo fakamatalaʻi maʻu pē ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo ʻetau moʻui fakamatelié. Ko e taimi ʻe niʻihi hangē ʻoku ʻikai loko lelei e moʻuí—kae tautautefito ʻi he taimi ko ʻetau holi lahi tahá pē ke fai e fekau ʻa e ʻEikí. ʻI heʻeku hoko ko e tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí, ʻoku ou fakapapauʻi atu ko e talaʻofá ni ʻoku pau: ʻKo e kāingalotu faivelenga ko ia ʻoku ʻikai lava ʻi honau ngaahi tūkungá ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengatá mo e tuʻunga ko e mātuʻa ʻi he moʻui ko ʻení, te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ko ia ne ʻosi talaʻofa ʻakí ʻi ʻitāniti, ka kuo pau ke nau tauhi e ngaahi fuakava ne nau fakahoko mo e ʻOtuá’ [Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 1.3.3]” (“Fānaú,” 30)

Saame 127:3; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:6

Ko e toputapu ʻo e moʻuí

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Saame 127:3.

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e “ko e fānaú ko e tofiʻa mei [he ʻEikí]”? (Ko e fānaú ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá.)

Lau ʻa e meʻa ko ʻení mei he fanongonongo ki he fāmilí: “ʻOku mau fakamoʻoni atu ki hono haohaoa ʻo e moʻuí pea mo hono mahuʻinga ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá. Fakamoʻoni ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI he mahino kiate kitautolu ko e fānaú ko e meʻaʻofa mei he ʻOtuá, ʻoku mahino lelei ange ai kiate kitautolu ʻa e toputapu ʻo ʻenau moʻuí. ʻI he konga lahi ʻo e māmaní, ʻoku tali lelei ai ʻa e fakatōtamá, pea ʻoku fakahoko ha ngaahi fakatōtama ʻe lauimiliona he taʻu takitaha. Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e Siasí ki he fakatōtamá, vahevahe ʻa e fakamatala ko ʻení pea kole ki he kau akó ke fakafanongo ki he ngaahi tūkunga ʻe lava ke fakatonuhiaʻi ai ha fakatōtamá:

“Ko e moʻui ʻa e tangatá ko ha meʻafoaki toputapu ia mei he ʻOtuá. ʻOku fehangahangai ʻa e fili ke fakatōtama koeʻuhí ko e fiemālie fakatāutaha pe fakasōsialé pea mo e finangalo mo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. … Kuo fakahaaʻi ʻe he kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻoku kovi ʻa e fakatōtamá, ʻo ʻuhinga ki he folofola ko ia ʻa e ʻEikí, ‘ʻOua naʻá ke … fakapō pe fai ha faʻahinga meʻa pehē’ (T&F 59:6). ʻOku mahino ʻa ʻenau akonaki ʻi he meʻá ni: Kuo pau ke ʻoua naʻa tali, fakahoko, poupouʻi, totongi, pe fokotuʻutuʻu ʻe he kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ha fakatōtama. ʻE malava ke fai ha fakatonutonu faka-Siasi ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau poupouʻi ʻa e fakatōtamá ʻi ha faʻahinga founga pē.

“Kuo ʻosi pehē ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻoku ʻi ai ha ngaahi tūkunga makehe ʻe lava ke fakatonuhiaʻi ʻaki hano fakahoko ʻo ha fakatōtama, hangē ko e feitama tupu mei ha hia fakamalaʻia pe tohotoho, pe taimi ʻoku pehē ai ʻe ha maʻu mafai fakafaitoʻo falalaʻangá, ʻoku tuʻu ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki e moʻui pe moʻui lelei ʻa e faʻeé, pe ko hano ʻiloʻi ʻe ha maʻu mafai falalaʻanga ʻi he malaʻe fakafaitoʻó ʻoku palopalema lahi e sino ʻo e pēpeé pea ʻikai lava ke moʻui ʻa e pēpeé hili hono fāʻeleʻi maí. Ka neongo ʻa e ngaahi tūkunga ko ʻení, ʻoku ʻikai ke fakatonuhiaʻi noa pē ʻe kinautolu ia hano fai ha fakatōtama. ʻOku totonu ke toki fakakaukau ʻe kinautolu ʻoku fehangahangai mo e ngaahi tūkunga ko ʻení ke toki fai ha fakatōtama hili haʻanau talanoa ki ai mo ʻenau kau taki faka-Siasi ʻi honau fetiuʻú pea mo maʻu e fakapapau ʻoku fakafou mai ʻi he lotu fakamātoató” (Gospel Topics, “Abortion,” lds.org/topics.

  • Ko e hā ha ngaahi tūkunga makehe ʻe lava ke fakatonuhiaʻi ai ha fakatōtama?

  • Naʻa mo e taimi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tūkunga ko iá, ko e hā ha faleʻi ʻoku totonu ke fekumi ki ai ʻa kinautolu ʻoku fakakaukau ki ha fakatōtamá?

Vahevahe ʻa e fakamatala ko ʻení ke tokoni ke mahino ki he kau akó ko e ohí ko ha founga taʻe-siokita ia ki he fakatōtamá:

“ʻOku mau … fakahā ʻemau poupou ki he ngaahi mātuʻa ʻoku ʻikai ke nau mali ka kuo nau tuku ke ohi hake ʻenau fānaú ʻi ha ngaahi ʻapi pau ʻoku ʻi ai ha faʻē mo ha tamai. ʻOku mau fakahā foki ʻemau poupou ki he ngaahi faʻē mo e ngaahi tamai ʻoku nau mali pea ʻoku nau ohi ʻa e fānaú ni.

“… ʻOku fie maʻu ki he lelei ʻa e tamasiʻí ha vā fetuʻutaki ʻoku malú, fakatupulaki, pea hokohoko lelei atu ʻa e feohi mo ha tamai pea mo ha faʻeé. ʻI he taimi ʻoku fili ai e mātuʻa ʻoku ʻikai ke malí ke ʻoatu ʻenau fānaú ke ohí, ʻoku nau ʻoange ai ʻa e tāpuaki mātuʻaki mahuʻinga ko ʻení ki heʻenau fānaú. Ko e ohí ko ha fili taʻesiokita mo ʻofa ia ʻokú ne faitāpuekina ʻa e tamasiʻí, ʻene ongomātuʻa totonú, mo e mātuʻa ohí ʻi he moʻuí ni pea ʻi hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá” (Lea mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí, 4 ʻOkatopa 2006, ʻi heʻene hā ʻi he Liahona, ʻOkatopa 2008, 19).

ʻI hoʻo fakaʻosi e lēsoní, vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki he fiefia kuo ʻomi ʻe he fānaú ki hoʻo moʻuí. Poupouʻi e kau akó ke nau teuteu moʻui taau ki he faingamālie toputapu ʻo hono ʻomi ʻo ha fānau ki he māmani ko ʻení.

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó