2020
Vakai Kiate Koe ʻi he Fanongonongo ki he Fāmilí
Sepitema 2020


Vakai Kiate Koe ʻi he Fanongonongo ki he Fāmilí

ʻĪmisi
woman greeting child with flowers

ʻŪ taá mei he Getty Images

Neongo ʻoku makehe e tūkunga fakafāmili ʻa e tokotaha kotoa pē, ka ʻoku maʻu ʻe he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ha ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengata ʻokú ne ʻomi ha tūkunga ke taumuʻa ki ai lolotonga ʻetau feinga ke aʻusia hotau ivi malava fakalangí. ʻOku ʻi he ngaahi peesi ko ʻení ha ngaahi fakakaukau ʻe ala tokoni ke mahino lelei ange kiate kitautolu e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fanongonongo ki he fāmilí kuo ueʻi fakalaumālié. Kapau te tau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá ʻi hotau tūkungá ki he lelei taha te tau ala lavá, ʻe faitāpuekina kitautolu ʻi heʻetau vilitaki atu ki he moʻui taʻengatá.

1. Ko e toko taha kotoa pē ʻiate kitautolu ko ha konga ʻo ha fāmili ʻoku taʻengata pea ʻi ai mo ha taumuʻa fakalangi.

ʻOku tatau ai pē pe ko e hā e faʻunga ʻa hotau fāmili ʻi he māmaní, ko kitautolu takitaha ko ha “foha pe ʻofefine ia ʻo ha mātua fakalangi” ʻokú Na ʻofa ʻiate kitautolu. ʻI heʻetau hoko ko ha konga ʻo e fāmili taʻengata ko ʻení, ko ʻetau taumuʻa fakalangí ke “fakalakalaka hake ki he haohaoá mo ʻiloʻi fakapapau ʻa [hotau] ikuʻanga fakalangí ʻi [heʻetau] tuʻu ko e ʻea hoko ki he moʻui taʻengatá.” (Tukukehe ka toki fakahaaʻi atu, ʻoku ʻomi ʻa e ngaahi kupuʻi leá mei he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani.”)

ʻOku tau maʻu kotoa ha natula mo ha ikuʻanga fakalangi.

“Pea ʻoku fakamoʻoni ʻe he Laumālie pē ko iá mo hotau laumālié, ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻa kitautolu:

“Pea kapau ko e fānau, pea tā ko e kau [ʻea] hoko; ko e kau [ʻea] hoko ki he ʻOtuá, pea ko e kau [ʻea] hoko fakataha mo Kalaisi” (Loma 8:16–17).

ʻĪmisi
child with older man

2. ʻOku tokoni hotau fāmili fakamatelié ke tau aʻusia hotau ikuʻanga fakalangí

Naʻe ʻomi ʻe he ʻOtuá ha ngaahi fāmili maʻatautolu ke tokoniʻi kitautolu ke ako mo tupulaki ʻi heʻetau feinga ke “fakalakalaka hake ki he haohaoá” pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. “Ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí,” pea neongo ʻoku ʻikai ha fāmili ia ʻe haohaoa, ka ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau fakalakalaka mo e fāmili ʻoku tau maʻú.

Naʻe feʻunga pē hoku fāmilí maʻa ʻEne ngaahi taumuʻá

Fai ʻe Miranda Gaubatz, ʻIutā, USA

Ko hoku fāmilí ʻoku ʻikai ko e meʻa ia te ke ui ko ha fāmili “haohaoa.” Naʻe māvae ʻeku ongomātuʻá ʻi he toki hoko pē hoku taʻu 11, ko ia naʻe ohi hake au ʻe ha faʻē taautaha naʻe ngāue mālohi mo mateaki. Ne u ongoʻi ne hangē ne ma faikehe atu pē kimaua ʻi he houalotu sākalamēnití.

ʻI hoku kei taʻu hongofulu tupú, ʻoku ou manatuʻi ʻeku tangutu ʻi ha lēsoni ki he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” ʻo ongo kiate au ʻa ʻeku fakafanongo ki he fakamoʻoni ʻa ha taki ʻi he toʻu tupú ki he fāmilí pea mo ʻeku maʻu ha fakamoʻoni ko hoku kiʻi fāmilí naʻe fakaʻatā fakalangi ia pea ʻe lava ke ne ʻomi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku ou fie maʻu lolotonga e moʻui fakamatelié ni.

Neongo ʻeku maʻu e ʻilo ko iá, ka naʻá ku ilifia ke toʻo ʻa e kalasi naʻe pau ke u toʻo ko e Ngaahi Fāmili Taʻengatá ʻi ha ngaahi taʻu kimui ange ai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí. Naʻe ʻikai ke u fie tangutu ʻi he kalasi kotoa pē ʻo fakafanongo kau ki hoku fāmili ʻoku “taʻe haohaoá.” Ka naʻe kamataʻi ʻe heʻeku palōfesá e fuofua kalasí ʻaki ʻa e fakamatala ko ʻení: “ʻOku tau malangaʻi ʻa e tuʻunga lelei tahá ka ʻoku tau moʻui ʻi he meʻa totonú pea fakafalala leva ki he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke ne fakakakato ʻa e toengá.”

ʻOku ou ʻiloʻi ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻa mo e ngaahi fāmili ʻoku ʻikai ke loko leleí, hangē ko ia ne u aʻusia ʻi hoku taʻu hongofulu tupú, ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau ako mo tupulaki. Naʻe ohi hake ʻa e Fakamoʻuí Tonu ʻi he māmaní ʻe ha tamai hono ua. ʻOku ou houngaʻia moʻoni ʻi he malava ʻe Sīsū Kalaisi ʻo toʻo hotau ngaahi fāmili ʻoku “ʻikai haohaoá” ʻo ngaohi ia ke feʻunga ki hono fakahoko ʻo ʻEne ngaahi taumuʻa maʻatautolú.

ʻĪmisi
women walking

3. ʻOku lava ke ope atu ʻa e ʻuhinga ʻo e “fāmilí” ʻi he ongomātuʻá pē mo e fānaú

ʻOku lahi e ngaahi vā fakafāmili ʻoku malava ke hoko ko e ngaahi fatongia tauhi toputapu. ʻOku malava ke maʻu ʻe he ngaahi tuongaʻané, tokouá, tuofāfiné, mehikitangá, faʻētangatá, tokoua ʻakí, kāinga-ʻi-he-fonó mo e niʻihi kehé ha ivi tākiekina makehe. “ʻOku totonu ke tokoni ʻa e kāinga ofí ʻi hano fie maʻu.” ʻOku malava ke hoko ʻa hono tanumaki e ngaahi fehokotaki fakafāmili ko ʻení ke ʻomi ai ʻa e tokoni ʻoku fie maʻú pea hoko ia ko e ngaahi vā mahuʻinga.

Te ke lava ai ʻo faitāpuekina ho fāmilí ʻi he ngaahi fatongia lahi

Fai ʻe Sisitā Sharon Eubank, Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá

ʻOku fonu e folofolá ʻi he ngaahi sīpinga ʻo e kakai tangata mo fefine ʻa ia kuo nau fai ha liliu mahuʻinga ʻi he ngaahi moʻui ʻo honau kāinga mamaʻó. Naʻe liliu ʻe ʻĒpalahame ʻa e moʻui ʻa Loté ʻi hono fatongia ko e faʻētangatá. Naʻe fakahaofi ʻe Siosefa ʻo ʻIsipité ʻa hono ngaahi tokouá mo honau ngaahi fāmilí. ʻI he taimi naʻe lalahi ai ʻa e ongo tautehina ko Mele mo Māʻatá, ne na fetāpuekinaʻaki, kae pehē ki hona tuongaʻane ko Lasalosí. ʻI he hoko ʻa Lute ko ha ʻofefine-ʻi-he-fonó, naʻá ne poupouʻi ʻa Nāomi pea naʻe tāpuekina taʻengata ia ʻe he faleʻi ʻa Naomí. Naʻe fepoupouaki ʻa ʻElisapeti mo Mele ʻi heʻena hoko ko e kāingá lolotonga e ngaahi faingataʻa ʻo ʻena feitamá. Naʻa mo Sōlami, ʻa ia naʻe ʻikai ke nau kāinga ʻi he totó, naʻá ne hoko ko ha tokoni faivelenga kia Nīfai pea naʻe ohi ai ia mo ʻene fānaú ʻo hangē pē ne nau fāmilí. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga e vakai lahi ange ko ʻeni ki he fāmilí ki ha tokolahi ʻoku hulu ʻenau meʻa ke foakí ka ʻoku nau ongoʻi ʻoku fakangatangata pē, he ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e fāmili kakato ʻoku nau fie maʻú.

ʻĪmisi
people embracing

4. Te ke lava ʻo fai ha liliu ʻi hono kamataʻi pe toe fakafoki mai ha fāmili taʻengata

“ʻOku fakaʻatā foki ʻe he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻi he ngaahi temipale toputapú ki he toko taha kotoa pē ke ne foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo e ngaahi fāmilí ke fakatahaʻi ʻo taʻengata.” Ko e meʻapangó, he ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ngata ʻa e ngaahi nofo-malí, māvahevahe ʻa e ngaahi fāmilí, pe motumotu e ngaahi fehokotaki ʻi he sēini ʻo ha fāmili taʻengatá. ʻOku fakafou ʻi he “ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu” ko ʻení ʻa e malava ʻe he “toko taha kotoa pē ke ne foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá” ʻo tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi tūkunga ʻo honau fāmilí. ʻI he tokoni ʻa e ʻOtuá, ʻe lava ke tokoni ʻa hono fakahoko mo hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava toputapu ko iá ki he lelei taha te ke ala lavá ke ke faʻu, fakaleleiʻi, pe fakamālohia ai ho fāmilí, ʻi he fakatuʻamelie ʻe ʻi ai ha ʻaho te ke fakatahaʻi taʻengata ai kinautolu.

ʻĪmisi
young married couple

5. Ko e nofo-malí ko ha hoangāue ʻoku fie maʻu ki ai e tuí mo e lotú

ʻOku fakapapauʻi ʻe he fanongonongo ki he fāmilí ko e ngaahi husepānití mo e uaifí ʻoku nau haʻisia “ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā-ngāue tuʻunga tatau.” Ka ʻe lava ʻo faingataʻa ʻa e hoko ko e kaungā-ngāue ʻi he nofo-malí. ʻE lava ke uesia ʻe hotau founga ohí, anga fakafonuá, akó, ngaahi tūkunga fakapaʻangá, ngaahi aʻusiá, mo e ngaahi meʻa kehe, ʻetau fakafeangai ʻi he ngaahi vā fetuʻutakí pea mo e founga ʻoku tau tokangaʻi ʻaki hotau fāmilí. ʻOku akoʻi ʻe he fanongonongó ko e “nofo-mali mo e ngaahi fāmili ʻoku fiefiá” ʻoku faʻu ia ʻo fakafou ʻi he tui, lotu, fakatomala, faʻa fakamolemole, fakaʻapaʻapa, ʻofa, mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kehe ʻi heʻetau fealeaʻaki mo ngāue fakataha ke feau hotau ngaahi tūkunga fakafoʻituituí.

ʻĪmisi
father watching child

6. Ko e ivi malava ki he tuʻunga fakaemātuʻá ko ha konga ia ʻo e palani ʻa e ʻOtuá ki he hoko ʻo hangē ko Iá

Ko e taha e ngaahi founga te tau lava ʻo hoko ai ʻo hangē ko ʻetau ongomātuʻa fakalangí ko hono aʻusia e tuʻunga fakaemātuʻá ʻiate kitautolu pē. “ʻOku fekauʻaki ʻa e fuofua fekau naʻe tuku ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama mo ʻIví pea mo e meʻa te na malava ʻi hona tuʻunga fakaemātuʻá, ko e husepāniti mo e uaifí.” Neongo ʻoku ʻikai ke hoko maʻu pē ʻa e nofo-malí mo e maʻu fānaú ʻo fakatatau mo e meʻa ne tau palani ki aí, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ke pehē ʻoku ʻikai ko ha konga ia e palani ʻa e ʻOtuá. Ki ha niʻihi tokolahi ʻo kitautolu, ko e tokateu ʻi he tui mo e tatali ki he ʻEikí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e aʻusia [hotau tuʻungá].

ʻIkai Maʻu Fānaú mo Homa Fāmili ʻi he Uōtí

Fai ʻe John McMullin, ʻAlapeta, Kānata

Naʻá ku fakaʻamua maʻu pē mo hoku uaifi ko Siní ke ma maʻu ha fānau tokolahi. Maʻu pē. Kae hili ha taʻu ʻo ʻema faifeingá, ne ma fetaulaki mo e ʻuhinga fakafaitoʻo ki he paʻá.

ʻI he kamataʻangá, naʻe fai ha fuʻu lotu lahi. Ko e pō kotoa pē naʻá ma fepikinima ʻo kole ki he Tamai Hēvaní ke tāpuekina ʻaki kimaua ʻa e fānau kuó ma mateuteu ki ai ʻi he kotoa ʻo ʻema moʻuí. Naʻá ma ʻaukai ʻi he māhina kotoa pē, pea taimi ʻe niʻihi ne lahi ange ai. Ko e māhina kotoa pē ne ʻikai ke ʻi ai ha feitama, naʻe toe faingataʻa ange ia. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai ha fānau maʻamaua ke ma ʻofaʻí, ka naʻe hangē ne ʻikai ha tali ki heʻema ngaahi lotú. Naʻe hangē kuo fanongoa ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa naʻá ma kole kuó ma fakaʻamua ʻi he kotoa ʻo ʻema moʻuí, pea kuó Ne folofola mai ʻikai.

Naʻe kamata ke ma fakafehuʻia homa tuʻunga tāú. Naʻe faingofua ke tui kuó Ne tuku pē ʻEne fānau fakalaumālié ke fanauʻi mai ki he ngaahi fāmili ʻoku moʻui faivelenga angé.

Naʻe fakaʻau ke faingataʻa ʻa e maʻulotú. Naʻe faingataʻa ʻa e fanongo ki he founga kuo tali ai e ngaahi lotu ʻa e niʻihi kehé, pea mo e lahi e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻiate kinautolú.

Ko e meʻa pē ʻe ua ne ma kei ʻalu aí. ʻUluakí, kuó ma fai ha fuakava ki he ʻEikí pea kiate kimaua ʻi he taimi ne ma sila ai ʻi he temipalé. ʻOku totonu ke ma kau fakataha, pea naʻá ma fakapapau ke ma fakataha ʻi he taimí ni pea ʻi ʻitāniti.

Ko hono uá ko homa fāmili ʻi he uōtí. Ne ma monūʻia ke ma maʻu ha kau taki naʻa nau ʻiloʻi fakafoʻituitui ʻa e ʻikai maʻu fānaú. Naʻe ʻi ai ha fefine ngāue fakaetauhi ʻa Sini naʻá ne aʻusia mo ia ʻa e taʻe-fanaú pea naʻá ne talanoa tauʻatāina fekauʻaki mo e ngaahi faingataʻa ʻo e ʻikai ha fānau ʻi he lotú. Ne ma faingataʻaʻia, ka naʻá ma ʻiloʻi ha niʻihi ʻi homau ʻātakai faka-Siasí ne nau fepaki mo kinautolu mo e faingataʻa tatau.

ʻOku teʻeki lahi ha ngaahi tali. ʻOkú ma kei hala pē ha fānau, neongo ʻema fengāueʻaki mo e kau mataotao fakafaitoʻó. ʻOku ʻikai ke ma ʻiloʻi e ngaahi ʻuhinga ʻa e Tamai Hēvaní, ka koeʻuhí ʻokú ma maʻu ʻema ngaahi fuakavá, pea koeʻuhí ʻoku ʻi ai homa fāmili ʻi he uōtí ʻoku nau tali mo poupouʻi kimaua, kuó ma maʻu ai ha taimi ke fakatupulaki ʻa e kātaki mo e tui ʻoku lahi angé (vakai, Hepelū 12:12–13).

ʻOkú ma fakatuʻamelie ke ma hoko ko ha ongomātuʻa. Pea ʻi he lolotonga ʻema tatali ki he ʻaho fakafiefia ko iá, ʻoku ʻi ai ha feituʻu ke ma kau fakataha ki ai ʻi he Siasí.

ʻĪmisi
young children

7. Ko e mālohi ke fakatupu ha moʻuí ʻoku ʻomi mo maluʻi ia ʻe he ʻOtuá

ʻI he fanongonongó, ʻoku fakamoʻoni ai ʻe he kau ʻAposetolo ʻa e ʻEikí “ki hono haohaoa ʻo e moʻuí.” Koeʻuhí ʻoku toputapu ʻa e moʻuí, kuo ʻomi ai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi fekau ʻoku fekauʻaki mo hono foaki mo e toʻo ʻo e moʻuí. Ko e founga ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi ai e mālohi ko iá ʻoku ʻi ai hano ngaahi ola ʻoku tolonga ki he leleí pe koví kiate kitautolu pea mo e sosaietí.

ʻĪmisi
woman hugging child

8. Ko e fatongia ʻo ha mātuʻa ʻoku mei he ʻOtuá ia

Kuo ʻomi ʻe he ʻOtuá ki hatau tokolahi ʻa e faingamālie mo e fatongia fakatouʻosi ʻo e tuʻunga fakaemātuʻá, ke tokoniʻi kitautolu ke tau hoko ʻo hangē ko Iá. ʻOku tau haʻisia kiate Ia ʻi he “anga ʻo e [ʻetau] fakahoko ʻa e ngaahi fatongiá ni.” Ka te tau lava foki ʻo falala ki Heʻene tokoní ʻi hono fekumi ʻa e fiefiá mo e lavameʻá ʻi he nofo-malí mo e fāmilí ʻi heʻetau faifeinga ke ohi hake ʻetau fānaú ʻi he ʻofa mo e angatonu mo tokoniʻi kinautolu ʻi honau ngaahi faingataʻá.

ʻĪmisi
couple holding hands

9. Te tau lava ʻo taukapoʻi ʻa e palani ʻa e ʻOtuá maʻa Hono fāmilí

Kimuʻa he kamataʻanga ʻo e māmaní, ne tau fatongia ʻaki ʻa e poupouʻi e palani ʻa e Tamaí maʻa Hono fāmilí pea maluʻi ia mei hono veteki ʻi lotó pea mo e ngaahi fakafepaki mei tuʻá. “ʻOku mau kole ai ki he tangataʻi fonua falalaʻanga mo e kau ʻōfisa fakapuleʻanga ʻi he feituʻu kotoa pē ke mou poupouʻi ʻa e ngaahi lao kuo fokotuʻu ke ne pukepuke mo fakamālohia ʻa e fāmilí.” ʻOku mahuʻinga ke maʻu e mahino ki he ʻuhingá mo e foungá.