Konifelenisi Lahi
“Mou [Fakalongolongo] Pē, pea ʻIlo ko Au Ko e ʻOtuá”
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


“Mou [Fakalongolongo] Pē, pea ʻIlo ko Au Ko e ʻOtuá”

Te tau lava ʻo fakalongolongo pea ʻiloʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí.

Lolotonga ha ʻaho ʻoupeni hausi kimuí ni mo e mītiá ki ha fale foʻou ʻo e ʻEikí, naʻá ku taki ha kau faiongoongo ʻi ha ʻaʻahi takai ʻi he fale toputapú. Naʻá ku fakamatalaʻi ʻa e taumuʻa ʻo e ngaahi temipalé ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní mo tali ʻenau ngaahi fehuʻi fakaʻofoʻofá.

Kimuʻa pea mau hū ki he loki silesitialé, naʻá ku fakamatalaʻi ange ʻoku fakataipe ʻe he loki makehe ko ʻeni ʻi he fale ʻo e ʻEikí ʻa e melino mo e fakaʻofoʻofa ʻo e ʻapi fakalangi ʻe lava ke tau toe foki ki ai hili ʻa e moʻuí ni. Naʻá ku talaange ki heʻemau kau fakaafé he ʻikai ke mau lea lolotonga ʻemau ʻi he loki silesitialé, ka te u fiefia ke tali ha faʻahinga fehuʻi pē ʻi heʻemau mavahe ki he feituʻu hono hoko ʻo e ʻaʻahí.

Hili ʻemau mavahe mei he loki silesitialé pea ʻi heʻemau fakataha atu ki he feituʻu hono hokó, naʻá ku ʻeke ange ki heʻemau kau fakaafé pe ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku nau fakakaukau ki ai ʻoku nau fie vahevahe. Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo e kau faiongoongó ʻi he loto-māfana moʻoni, “Kuo teʻeki ai ke u aʻusia ha meʻa pehē ʻi he kotoa ʻo ʻeku moʻuí. Naʻe ʻikai ke u ʻilo ʻoku ʻi ai ha fakalongolongo pehē ʻi he māmaní; naʻe ʻikai pē ke u tui au ʻe lava ke hoko ha faʻahinga lōngonoa pehē.”

Naʻá ku ofo ʻi he fakamātoato mo e mātuʻaki mahino ʻa e lea ʻa e tokotahá ni. Pea naʻe fakamahinoʻi mai ʻe he tali ʻa e tokotaha faiongoongó ʻa e konga mahuʻinga ʻe taha ʻo e lōngonoá—ko hono ikunaʻi mo tukunoaʻi ʻa e longoaʻa hotau ʻātakai mei tuʻá.

ʻI heʻeku fakalaulauloto kimui ki he lea ʻa e tokotaha faiongoongó peá u fakakaukau ki he tuʻunga femoʻuekina ʻo ʻetau moʻui ʻi he onopōní—ʻa e moʻumoʻuá, longoaʻá, fakahehemá, ngaahi meʻa ʻokú ne tohoakiʻi ʻetau tokangá, mo e ngaahi taki hala ʻoku hangē ʻoku nau faʻa fiemaʻu ʻetau tokangá—naʻá ku fakakaukau ki ha potufolofola: “Mou [fakalongolongo] pē, pea ʻilo ko au ko e ʻOtuá.”1

ʻOku ou lotua ke fakamaama kitautolu takitaha ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau fakakaukau ki ha tuʻunga māʻolunga mo māʻoniʻoni ange ʻo e lōngonoá ʻi heʻetau moʻuí—ko ha nonga fakalaumālie ʻi loto ʻi he laumālié ʻokú ne ʻai ke tau lava ʻo ʻiloʻi mo manatuʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí. ʻOku lava ke maʻu ʻa e tāpuaki fakaʻofoʻofá ni ʻe he kāingalotu kotoa ʻo e Siasí ʻoku nau feinga faivelenga ke hoko ko e “kakai ʻo e fuakava ʻo e ʻEikí.”2

Ke Mou Fakalonglongo

ʻI he 1833, naʻe fakatautefito ʻa e fakatanga lahi ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí. Kuo hanga ʻe he kau fakatangá ʻo tuli ʻa kinautolu mei honau ngaahi ʻapi ʻi he Vahefonua Siakisoní, pea kuo feinga ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ke maʻu hanau nofoʻanga ʻi he ngaahi fonua naʻe ofi atú. Ka naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e fakatangá, pea naʻe lahi ʻa e ngaahi fakamanamana ki he maté. ʻI he ngaahi tūkunga faingataʻa ko ʻení, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e fakahinohino ko ʻení ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Ketilani, ʻOhaiō:

“Ko ia, tuku ke fiemālie ʻa homou lotó ʻo kau ki Saione; he ʻoku ʻi hoku nimá ʻa e kakano kotoa pē; ke mou fakalongolongo, pea ʻiloʻi ko e ʻOtuá au.”3

ʻOku ou tui ko e naʻinaʻi ko ia ʻa e ʻEikí ke “mou fakalongolongó” ʻoku mahulu hake ia ʻi he ʻikai ke leá pe ʻikai ke ngaué. Mahalo ko ʻEne taumuʻá ke tau manatuʻi pea falala kiate Ia mo Hono mālohí “ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē te [tau] ʻi aí.”4 Ko ia ai, ʻe lava ke hoko ʻa e “ke mou fakalongolongó” ko ha founga ia ʻo hono fakamanatu mai ke tukutaha ʻetau tokangá ki he Fakamoʻuí, ʻi Heʻene hoko ko e maʻuʻanga tokoni taupotu taha ki he nonga fakalaumālie ʻo e laumālié, ʻokú ne fakamālohia kitautolu ke tau fai mo ikunaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku faingataʻá.

Langa ʻi he funga Maká

Ko e tui moʻoní ʻoku fakatefito maʻu pē ia ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí—ʻiate Ia ko e ʻAlo Fakalangi Tofu pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamai Taʻengatá pea kiate Ia mo e misiona huhuʻi naʻá Ne fakahokó.

“He kuó ne totongi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e fonó, pea ʻokú ne ʻekea ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku maʻu ʻa e tui kiate iá; pea ko kinautolu ʻoku maʻu ʻa e tui kiate iá te nau piki ki he meʻa lelei kotoa pē; ko ia ʻokú ne taukapoʻi ai ʻa e fānau ʻa e tangatá.”5

Ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau Huhuʻí,6 ko hotau Fakalaloá,7 mo hotau Taukapo8 ki he Tamai Taʻengatá pea mo e maka ʻoku totonu ke tau langa ai ʻa e fakavaʻe fakalaumālie ʻo ʻetau moʻuí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Hilamani, “Manatu,manatu ʻoku makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke mo langa ai homo makatuʻungá; koeʻuhi ka tuku atu ʻe he tēvoló ʻa ʻene ngaahi matangi mālohí, ʻio, ʻa ʻene ngaahi ngahaú ʻi he ʻahiohio, ʻio, ka faʻaki kiate kimoua ʻa hono kotoa ʻo ʻene ʻuha maká mo ʻene fuʻu afā lahí, ʻe ʻikai maʻu ʻe ia ha mālohi kiate kimoua ke fusi hifo ʻa kimoua ki he vanu ʻo e mamahí mo e faingataʻaʻia ʻoku ʻikai hano ngataʻangá, koeʻuhi ko e maka kuo langa ai ʻa kimouá, ʻa ia ko e makatuʻunga mālohi, ʻa ia ko ha makatuʻunga kapau ʻe langa ai ʻa e tangatá ʻe ʻikai lava ke nau hinga.”9

ʻOku hoko ʻa e fakataipe ʻo Kalaisi ko e “maka” ʻoku totonu ke tau langa ai ʻa e makatuʻunga ʻo ʻetau moʻuí, ko ha fakahinohino mālohi ʻaupito. Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange ʻi he veesi ko ʻení ʻoku ʻikai ko e Fakamoʻuí ʻa e makatuʻungá. Ka, ʻoku fekauʻi kitautolu ke langa hotau fakavaʻe fakalaumālie fakatāutahá ʻiate Ia.10

Ko e fakavaʻé ko e konga ia ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e falé ki he kelekelé. ʻOku ʻomi ʻe he fakavaʻe ʻoku mālohí ha maluʻi mei he ngaahi fakatamaki fakanatulá mo e ngaahi ivi fakaʻauha lahi kehe. ʻOku tufaki foki ʻe ha fakavaʻe totonu ʻa e mamafa ʻo e falé ʻi ha fuʻu ʻēlia lahi ke fakaʻehiʻehi mei hano fakamafasia ʻo fuʻu tōtuʻa ʻa e kelekele ʻoku tuʻu aí pea maʻu ai ha feituʻu palanisi lelei ke fai ai ʻa e langá.

ʻĪmisi
Fale mo ha fakavaʻe mālohi.

ʻOku mahuʻinga ha fakafehokotaki mālohi mo lelei ʻi he vahaʻa ʻo e kelekelé mo e fakavaʻé kapau ʻoku fiemaʻu ke mālohi mo tuʻu maʻu ha fale ʻi he fakalau ʻa e taimí. Pea ki ha faʻahinga langa pau, ʻoku lava ke ngāue ʻaki ʻa e ngaahi pine fakamaʻú mo e ngaahi pou ukameá ke fakamaʻu ʻaki ʻa e fakavaʻe ʻo ha fale ki he “fakavaʻe maká,” (bedrock) ʻa e maka fefeka mo mālohi ʻoku ʻi he lalofonuá, ʻi lalo ʻi he ngaahi naunau ʻi he konga ki ʻolungá hangē ko e kelekelé mo e makamaká.

ʻĪmisi
Fale ʻoku fakamaʻu ki ha fakavaʻe maka.

ʻI ha founga tatau pē, kuo pau ke fakafehokotaki ʻa e makatuʻunga ʻo ʻetau moʻuí ki he maka ʻo Kalaisí kapau ʻoku fiemaʻu ke tau tuʻu maʻu mo taʻeueʻia. ʻE lava ke fakatatau ʻa e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau toputapu ʻo e ongoongolelei ʻa e Fakamoʻuí kuo fakafoki maí ki he ngaahi pine fakamaʻú mo e ngaahi pou ukameá ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakafehokotaki ʻaki ha fale ki he fakavaʻe maká. ʻI he taimi kotoa pē ʻoku tau faivelenga ai ʻi hono maʻu, toe vakaiʻi, manatuʻi mo fakafoʻou ʻa e ngaahi fuakava toputapú, ʻoku fakamaʻu ke tuʻu maʻu mo taʻeueʻia ange ʻetau fakavaʻe fakalaumālié ki he “maka” ʻo Sīsū Kalaisí.

“Ko ia, ʻilonga ia ʻoku tui ki he ʻOtuá kuo pau ke ne faʻa ʻamanaki fakapapau ki ha maama ʻoku lelei ange, ʻio, ki ha nofoʻanga ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá, pea ko e ʻamanaki lelei ia ʻoku tupu mei he tuí, ʻo hoko ko ha taula ki he laumālie ʻo e tangatá, ʻa ia ʻe ngaohi ai ʻa kinautolu ke nau fai mālohi pea tuʻu maʻu, pea fonu maʻu ai pē ʻi he ngaahi ngāue lelei, ʻo langaki ʻenau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá.”11

“[ʻI he fakalau ʻa e taimí]”12 ʻoku fakalakalaka māmālie mo lahi ange “[ʻa hono ngaohi ke fakaʻofoʻofa] maʻu ai pē ʻe he angamaʻá ʻa [ʻetau] ngaahi fakakaukaú,” ʻoku “ʻāsili mālohi [mo mālohi ange] ʻa [ʻetau] falalá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá,” pea “[ʻoku] hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko [hotau] takaua maʻu ai pē.”13 ʻOku tau hoko ʻo mālohi, fokotuʻu maʻu, taʻeueʻia mo tuʻu maʻu ange.14 ʻI hono langa ʻa e makatuʻunga ʻo ʻetau moʻuí ʻi he Fakamoʻuí, ʻoku tāpuekina kitautolu ke “[tau] fakalongolongo”—ke maʻu ha fakapapau fakalaumālie ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí.

Ngaahi Taimi Toputapú, Ngaahi Potu Māʻoniʻoní pea mo e ʻApí

ʻOku ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi taimi toputapú mo e ngaahi potu māʻoniʻoní fakatouʻosi ke tokoniʻi kitautolu ke tau aʻusia mo ako fekauʻaki mo e tuʻunga lōngonoa ko ʻeni ʻi loto ʻi hotau laumālié.

Hangē ko ʻení, ko e Sāpaté ko e ʻaho ia ʻo e ʻOtuá, ko ha taimi toputapu ʻoku vaheʻi ke manatu mo moihū ki he Tamaí ʻi he huafa ʻo Hono ʻAló, ke kau atu ki he ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataulaʻeikí, pea ke maʻu mo fakafoʻou ʻa e ngaahi fuakava toputapú. ʻI he uike kotoa pē ʻoku tau moihū ki he ʻEikí lolotonga ʻetau ako ʻi ʻapí pehē foki ʻi heʻetau “kaungā kolo mo e [kāingalotú]”15 ʻi he lolotonga ʻo e sākalamēnití mo e ngaahi fakatahaʻanga kehé. ʻI Hono ʻaho tapú, ko ʻetau fakakaukaú, ngāué, mo e ʻulungāngá ko ha ngaahi fakaʻilonga ia ʻoku tau foaki ki he ʻOtuá mo ha fakahaaʻi ʻo ʻetau ʻofa kiate Iá.16 ʻI he Sāpate kotoa pē, kapau te tau loto ki ai, te tau lava ʻo fakalongolongo pea ʻiloʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí.

Ko ha konga mahuʻinga ʻo ʻetau moihū ʻi he Sāpaté ke tau “ʻalu ki he fale ʻo e lotú pea ʻohake ai [ʻetau] ngaahi ouau toputapú ʻi [he] ʻaho tapu [ʻo e ʻEikí].”17 Ko e “[ngaahi] fale ʻo e lotú” ʻoku tau fakataha ki ai ʻi he Sāpaté ko e ngaahi ʻapisiasí mo e ngaahi fale kuo fakangofuá—ngaahi potu māʻoniʻoni ʻo e ʻapasiá, moihuú mo e akó. Ko e ngaahi ʻapisiasi mo e fale kotoa pē ʻoku fakatapui ia ʻe he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko ha feituʻu ʻe lava ke nofoʻia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí pea mo e feituʻu ʻe lava ke maʻu ai ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá “ʻa e ʻilo ki honau Huhuʻí.”18 Kapau te tau loto ki ai, te tau lava ʻo “fakalongolongo” ʻi hotau ngaahi potu toputapu ʻo e moihuú pea ʻiloʻi maʻu ai pē ʻi he loto-falala lahi ange ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí.

Ko e temipalé ko ha potu māʻoniʻoni ia ʻe taha ʻoku vaheʻi makehe ki he moihuú mo e tauhi ki he ʻOtuá mo e ako ki he ngaahi moʻoni mahuʻingá. ʻOku kehe ʻetau fakakaukaú, ngāué, mo e valá ʻi he fale ʻo e ʻEikí mei ha toe ngaahi feituʻu kehe ʻoku tau faʻa ʻaʻahi ki ai. ʻI Hono fale māʻoniʻoní, kapau te tau loto ki ai, te tau lava ʻo fakalongolongo pea ʻiloʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí.

ʻOku tatau tofu pē ʻa e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo e taimi toputapú mo e ngaahi potu māʻoniʻoní: ke toutou tukutaha ʻetau tokangá ki he Tamai Hēvaní mo ʻEne palaní, ko e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne Fakaleleí, ko e mālohi fakamaama ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo e ngaahi talaʻofa ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻo e ongoongolelei ʻa e Fakamoʻuí naʻe fakafoki maí.

ʻI he ʻahó ni ʻoku ou toe fakaongo atu ha tefitoʻi moʻoni kuó u ʻosi fakamamafaʻi atu kimuʻa. ʻOku totonu ke hoko hotau ʻapí ko e fakatahaʻi taupotu taha ʻo e taimi toputapú mo e potu māʻoniʻoní fakatouʻosi ʻa ia ʻe lava ai ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻo “fakalongolongo” pea ʻiloʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ke tau mavahe mei hotau ʻapí ke lotu ʻi he Sāpaté pea ʻi he fale ʻo e ʻEikí. Ka ʻi heʻetau foki ki hotau ʻapí mo e ʻilo mo e mālohi fakalaumālie ʻoku maʻu ʻi he ngaahi potu mo e ngaahi ngāue māʻoniʻoni ko iá, te tau toki lava ai ʻo tukutaha ʻetau tokangá ʻi he ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié mo ikunaʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻoku mālohi fau ʻi hotau māmani kuo hingá.

ʻOku totonu ke fakamālohia kitautolu ʻe heʻetau ngaahi aʻusia ʻi he ʻaho Sāpaté, temipalé mo e ʻapí ʻaki ʻa e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo ha fehokotaki fakafuakava ʻoku hokohoko mo mālohi angé ki he Tamaí mo e ʻAló pea mo ha “ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa”19 ʻi he ngaahi talaʻofa taʻengata ʻa e ʻOtuá.

ʻI hono fakatahaʻi ʻo e ʻapí mo e Siasí ke taha ʻia Kalaisí,20 mahalo te tau faingataʻaʻia ʻi he tafaʻaki kotoa pē, ka he ʻikai ke tau mamahi ʻi heʻetau fakakaukaú mo ʻetau ongó. Mahalo te tau puputuʻu ʻi hotau ngaahi tūkungá mo e ngaahi faingataʻá, ka he ʻikai ke tau loto-foʻi. ʻE lava pē ke fakatangaʻi kitautolu, ka te tau ʻiloʻi foki ʻoku ʻikai ke tau teitei tuenoa.21 ʻE lava ke tau maʻu ha ivi fakalaumālie ke tau tuʻu maʻu, taʻeueʻia mo papau.

Palōmesí mo e Fakamoʻoní

ʻOku ou palōmesi atu ʻi heʻetau langa ʻa e fakavaʻe ʻo ʻetau moʻuí ʻi he “maka” ʻo Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke tāpuekina kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau maʻu ha nonga fakafoʻituitui mo fakalaumālie ʻo e laumālié, ʻa ia ʻoku malava ai ke tau ʻiloʻi mo manatuʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí, pea ʻe lava ke tāpuekina kitautolu ke tau fakahoko mo ikunaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku faingataʻá.

ʻOku ou fakamoʻoni loto-fiefia ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko ʻEne fānau kitautolu, pea ko Sīsū Kalaisi hotau Huhuʻí mo e “maka” ʻo hotau fakamoʻuí. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.