Konifelenisi Lahi
Ko ha Fiefia Māʻolunga Ange
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Ko ha Fiefia Māʻolunga Ange

Fakatauange te tau fekumi kotoa ki he fiefia māʻolunga ange ʻoku maʻu mei he līʻoa ʻetau moʻuí ki heʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá.

Kuó u maʻu ʻa e tāpuaki maʻongoʻonga ke lea ʻi he konifelenisi lahí ʻi ha taʻu ʻeni ʻe tolungofulu. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, kuo ‘eke mai kiate au ʻe ha niʻihi tokolahi ʻi he funga ʻo e māmaní, ha ngaahi fehuʻi ‘oku fekauʻaki mo e ngaahi pōpoaki ko ʻení. Kimuí ni maí, ʻoku ʻi ai ha foʻi fehuʻi pau ʻe taha ʻoku toutou ʻeke mai. ʻOku faʻa peheni hono fakaleá: “ʻEletā ʻUkitofa, naʻá ku fakafanongo lelei ki hoʻo leá ka … naʻe ʻikai ke u fanongo ki ha meʻa fekauʻaki mo e puna vakapuná?”

Sai, ko e ʻosi ʻa e ʻaho ní, mahalo he ʻikai ke u toe fanongo ki he foʻi fehuʻi ko iá ʻi ha kiʻi taimi.

ʻI he “ko e Tauʻolunga Fiefia ʻa e ʻAó ʻi he Laʻaá”1

ʻOku faingataʻa ke tui ko e fuofua puna vakapuná naʻe fai ia ʻi he taʻu ʻe 120 kuohilí ʻe Uilipā mo ʻOvila Laiti pea naʻá na puna ʻi he matātahi ʻo Kiti Hoki, Kalolaina Tokelau. Naʻe liliu ʻe he puna vakapuna nounou ʻe fā ‘i he ʻaho ko ia ʻo Tīsemá ʻa e māmaní pea malava ai ke hoko ʻa e taha ʻo e ngaahi ʻilo foʻou maʻongoʻonga taha ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.

Naʻe faingataʻa ʻa e puna vakapuná ʻi he ngaahi ʻaho ko iá. Naʻe ʻilo ʻeni ʻe he ongo tautehiná. Kae pehē foki ki heʻena tamai ko Militoní. Ko hono moʻoní, naʻá ne fuʻu manavahē naʻa mole lōua hono ongo fohá ʻi ha fakatuʻutāmaki ʻi he puna vakapuná, peá na palōmesi ai he ʻikai ke na teitei puna fakataha.

Pea naʻe ʻikai ke na teitei puna fakataha—tukukehe pē ha foʻi taimi ʻe taha. Hili ha taʻu ʻe fitu mei he ʻaho fakahisitōlia ko ia ʻi Kiti Hokí, naʻe faifai pea fakangofua ʻe Militoni Laiti peá ne siofi ʻa e fuofua puna fakataha ʻa Uilipā mo ʻOvilá. Hili pē ʻena tō hifó, naʻe fakalotoʻi ʻe ʻOvila ʻene tamaí ke ʻahiʻahiʻi ʻa e puna vakapuná pea sio pe ko e hā ʻene ongo ki aí.

ʻI he mavahe hake ʻa e vakapuná mei he kelekelé, naʻe mātuʻaki hanganoa ʻa e taʻu 82 ko Militoní ʻi heʻene fiefia ʻi he puna vakapuná, naʻe mole ai ʻene manavaheé. Naʻe fiefia ʻa ʻOvila ʻi he kaila fiefia ʻene tamaí, “Māʻolunga ange, ʻOvila, māʻolunga ange!”2

Ko ha tangata ʻeni ʻokú ne maʻu ʻa e ongo tatau mo aú!

Mahalo ko e ʻuhinga ʻoku ou faʻa lea ai fekauʻaki mo e puna vakapuná ko ʻeku ʻiloʻi ha meʻa naʻe ongoʻi ʻe he fāmili Laití. Kuó u kau mo au ʻi he “hola mei he fefūsiaki mālohi ʻo e Māmaní ʻo fiefia ʻi he ʻataá ʻi he kapakau silivá.”3

Naʻe hanga ʻe he fuofua puna vakapuna ʻa e ongo tautehina Laití, ʻa ia naʻe hoko ʻi ha taʻu pē ʻe 37 kimuʻa pea fanauʻi aú, ʻo ʻai ke malava ha ngaahi aʻusia foʻou, fakaofo mo fakafiefia moʻoni ʻi heʻeku moʻuí.

Pea neongo ʻa e fiefia fakaofo ko iá, ka ʻoku ʻi ai ha faʻahinga fiefia ʻoku māʻolunga ange. ʻI he ʻahó ni, ʻi he laumālie ʻo e kaila fiefia ʻa Militoni Laiti ke “Māʻolunga ange, ʻOvila, māʻolunga angé,” ʻoku ou fie lea fekauʻaki mo e fiefia māʻolunga ange ko ʻení—ʻa e feituʻu ʻoku haʻu mei aí, founga ʻoku tau ongoʻi ai ʻi hotau lotó, pea mo e founga ʻe lava ke tau ongoʻi ai ʻo toe lahi angé.

Ko e Taumuʻa Kakato ʻo e Moʻui ʻa e Faʻahinga ʻo e Tangatá

Mahalo ʻoku mahino pē ʻa e fakaʻamu ʻa e tokotaha kotoa pē ke fiefiá.4 Ka neongo iá, ʻoku toe mahino pē ʻoku ʻikai ke fiefia ʻa e tokotaha kotoa pē. Ko e pangó, ʻoku hangē ʻoku faingataʻa ki ha kakai tokolahi ke nau maʻu ʻa e fiefiá.5

Ko e hā ʻoku faingataʻa aí? Kapau ko e meʻa ʻoku fiemaʻu lahi taha ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ko e fiefiá, ko e hā ʻoku ʻikai ke ola lelei ai ʻetau fekumi ki aí? Ke toe fakalea ha foʻi hiva country song, mahalo ʻoku tau fekumi ki he fiefiá ʻi he ngaahi feituʻu hala.6

Te Tau Maʻu Nai ʻi Fē ʻa e Fiefiá?

Kimuʻa pea tau aleaʻi ʻa e founga ke maʻu ai ʻa e fiefiá, tuku muʻa ke u fakahaaʻi ko e loto-mafasiá mo e ngaahi faingataʻa fakaeʻatamai mo fakaeloto kehé ʻoku hoko moʻoni ia, pea ʻoku ʻikai ko e tali faingofuá pē ʻa e “Feinga ke toe fiefia angé.” ʻOku ʻikai ko ʻeku taumuʻa ʻi he ʻaho ní ke taʻe-fakamahuʻingaʻi pe fakamaʻamaʻaʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻo e moʻui lelei fakaeʻatamaí. Kapau ʻokú ke fehangahangai mo e faʻahinga faingataʻa ko ʻení, ʻoku ou mamahi fakataha mo koe, pea ʻoku ou poupouʻi koe. Ki ha kakai ʻe niʻihi, ko hono maʻu ko ia ʻo e fiefiá ʻoku lava ke kau ai ʻa e kumi tokoni ki he kau mataotao ʻi he moʻui lelei fakaeʻatamaí ʻa ia ʻoku līʻoa ʻenau moʻuí ki hono fakahoko ʻa e ngaahi faitoʻo mātuʻaki mahuʻingá. ʻOku totonu ke tau houngaʻia ʻi he tokoni ko iá.

Ko e moʻuí, ʻoku ʻikai ke fiefia maʻu pē. “He ʻoku totonu ke ʻi ai, ʻa e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē.”7 Pea kapau ʻoku tutulu ʻa e ʻOtuá Tonu, ʻo hangē ko ia ʻoku fakapapauʻi mai ʻe he folofolá,8 pea tā kuo pau ke ta tangi foki mo kitaua. Ko e ongoʻi loto-mamahí ʻoku ʻikai ko ha fakaʻilonga ia ʻo e ʻikai ke lavameʻá. ʻI he moʻui ko ʻení, ʻoku fehokotaki vāofi ʻa e fiefiá mo e mamahí.9 Kuó u ongoʻi ʻa e siva e ʻamanakí, mamahí, loto-mamahí mo e loto-laveá, ʻo hangē pē ko kimoutolu kotoá.

Neongo ia, kuó u ʻosi aʻusia foki ʻa e kamataʻanga foʻou ʻokú ne fakafonu ʻa e laumālié ʻaki ʻa e fiefia ʻoku maʻongoʻonga, ʻo ʻikai kei lava ʻo mapukepuké. Kuó u ʻilo ʻiate au pē ko e nonga ʻi he loto-falala ko ʻení ʻoku maʻu ia ʻi he muimui ki he Fakamoʻuí mo ʻaʻeva ʻi Hono Halá.

Ko e nonga ʻokú Ne ʻomí ʻoku ʻikai tatau ia mo e meʻa ʻoku ʻomi ʻe he māmaní.10 ʻOku lelei ange ia. ʻOku ʻuhingamālie mo māʻoniʻoni ange ia. Naʻe folofola ʻa Sīsū, “Kuó u haʻu au ke nau maʻu ʻa e moʻuí, pea ke nau maʻu ia ʻo lahi ʻaupito.”11

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e moʻoni ko e “ongoongo lelei [ia] ʻo e fiefia lahi”!12 Ko ha pōpoaki ia ʻo e ʻamanaki lelei taʻe-hano-tatau! Ko ha pōpoaki ʻo e fefuaʻaki ʻa e haʻamongá mo e fakamaʻamaʻa ʻo e kavengá.13 ‘O e fakalahi ʻa e māmá. ʻO e ʻofeina fakalangi, mahino lahi ange, ngaahi fuakava toputapu ange, malu taʻengata mo e nāunau ʻoku ʻikai hano ngataʻanga!

Ko e fiefiá ko e tefitoʻi taʻumuʻa ia ʻo e palani ʻa e ʻOtuá maʻa ʻEne fānaú. Ko e ʻuhinga ia naʻe fakatupu ai koé—“koeʻuhí ke [ke] maʻu ʻa e fiefiá”!14 Naʻe faʻu koe koeʻuhí ko e taumuʻa ko ʻení!

Kuo teʻeki fufuuʻi heʻetau Tamai ʻi Hēvaní ʻa e hala ki he fiefiá. ʻOku ʻikai ko ha fakapulipuli ia. ʻOku ʻatā ia ki he tokotaha kotoa pē!15

ʻOku talaʻofa ia maʻanautolu ʻoku ʻaʻeva ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá, muimui ʻi he ngaahi akonaki mo e sīpinga ʻo e Fakamoʻuí, tauhi ʻEne ngaahi fekaú, pea fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi fuakava kuo nau fai mo e ʻOtuá. Ko ha talaʻofa fakaofo moʻoni ia!

ʻOku Maʻu ʻe he ʻOtuá ha Meʻa Lahi Ange ke Foaki

ʻOku tau ʻilo kotoa pē ha niʻihi ʻoku nau pehē ʻoku ʻikai ke nau fiemaʻu ʻa e ʻOtuá ke nau fiefia, he ʻoku nau fiefia pē kinautolu taʻe-kau ai ʻa e tui fakalotú.

ʻOku ou ʻiloʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi ongo ko ʻení. ʻOku finangalo ʻetau Tamai Hēvani ʻofá ke maʻu ʻe Heʻene fānaú kotoa ʻa e fiefia lahi taha te nau ala maʻú, ko ia ai kuó Ne fakafonu ʻa e māmaní ʻaki ha ngaahi fakafiefia mo e fiefia ʻoku fakatupulaki mo fakaʻofoʻofa, “ke fakamānako ki he matá pea … fakafiefia ki he lotó”16 Kiate aú, naʻe ʻomi ʻe he puna vakapuná ha fiefia lahi. ʻOku maʻu ia ʻe he niʻihi kehé ʻi he mūsiká, ʻātí, ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fakamānakó pe ko natula.

ʻI heʻetau fakaafeʻi ʻa e taha kotoa mo vahevahe ʻa e ongoongo lelei ʻo e fiefia lahi ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ʻikai ke tau fakamaʻamaʻaʻi ʻa e ngaahi maʻuʻanga fiefia ko ʻení. Ko ʻetau tala pē ʻoku maʻu ʻe he ʻOtuá ha meʻa lahi ange ke foaki. Ko ha fiefia ʻoku maʻongoʻonga mo ʻuhingamālie—ko ha fiefia ʻoku mahulu hake ʻi he foaki ʻa e māmaní. Ko ha fiefia ia ʻokú ne kātekina ʻa e loto-mamahí, fakanonga ʻa e mamahí mo fakasiʻisiʻi ʻa e ongoʻi tuenoá.

ʻOku ʻikai tolonga ʻa e fiefia fakamāmaní ʻi hona fakafehoanakí. He ʻikai lava ia. Ko e natula ia ʻo e ngaahi meʻa fakamatelie kotoa pē ke fakaʻau ʻo motuʻa, popo, maumau pe ʻosi hono ʻaongá. Ka ko e fiefia faka-ʻOtuá ʻoku taʻengata ia, he ʻoku taʻengata ʻa e ʻOtuá. Naʻe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ke tokoniʻi kitautolu mei he ngaahi nunuʻa ʻo e matelié pea fetongi ʻa e ʻauʻauhá ʻaki ʻa e taʻe-faʻa-ʻauʻauhá. Ko Ia pē ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi ko iá, pea ko ʻEne fiefiá pē ʻoku tuʻuloá.

Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻe lava ke ke maʻu lahi ange ʻa e faʻahinga fiefia ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke kamata muimui ʻia Sīsū Kalaisi mo Hono Halá. Ko ha fonongaʻanga ia ʻi he kotoa ʻo e moʻuí—pea ʻi he hili ʻa e moʻuí ni. Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha fanga kiʻi sitepu ke ke kamata ʻaki ʻa e fononga mahuʻinga ko ʻeni ke ʻiloʻi ʻa e fiefia haohaoá.

ʻUnuʻunu ke Ofi ki he ʻOtuá17

ʻOkú ke manatuʻi nai ʻa e fefine ʻi he Fuakava Foʻoú naʻá ne kātekina ʻa e ʻau totó ʻi ha taʻu ʻe 12?18 Kuó ne fakamoleki ʻa e meʻa kotoa naʻá ne maʻú [ke totongi ʻaki] ʻa e kau toketaá, ka naʻe fakaʻau ʻo toe kovi ange. Naʻá ne fanongo fekauʻaki mo Sīsū; naʻe ʻiloa Hono mālohi ke fakamoʻuí. Ka te Ne lava nai ʻo fakamoʻui ia? Pea ʻe anga fēfē haʻane ofi kiate Ia? Fakatatau ki he fono ʻa Mōsesé, naʻe hoko ʻene puké ke ne “taʻemaʻa” ai pea naʻe pau leva ke ne fakamamaʻo mei he niʻihi kehé.19

Naʻe hangē naʻe faingataʻa ke ne ʻalu kiate Ia ʻi he tokolahí ʻo kole ke fakamoʻui iá.

Ka naʻá ne fakakaukau pē, “Kapau te u ala pē ki hono kofú, te u moʻui ai.”20

Naʻe faifai pea ikunaʻi ia ʻe heʻene tuí. Naʻá ne kātekina hono fakamāuʻi ia ʻe he niʻihi kehé ka ne tutui atu ki he Fakamoʻuí.

Naʻe faifai peá ne ofi atu. Naʻá ne mafao atu hono nimá.

Pea naʻe fakamoʻui ia.

ʻIkai nai ʻoku tau tatau kotoa pē mo e fefine ko ʻení?

Mahalo ʻoku lahi ha ngaahi ʻuhinga ʻoku tau momou ai ke ʻunuʻunu ke ofi ki he Fakamoʻuí. Mahalo te tau fehangahangai mo e manuki pe loto-fakamaau ʻa e niʻihi kehé. ʻI heʻetau hīkisiá, mahalo te tau fakasītuʻaʻi ʻa e malava ʻe ha kiʻi meʻa siʻisiʻi ʻo hoko ko ha meʻa ʻoku mahuʻinga lahí. Mahalo te tau fakakaukau ʻoku hoko hotau tūkungá ke tau taʻefeʻunga ai mo ʻEne fakamoʻuí—ʻoku fuʻu tāumamaʻo ʻa e feingá pe ʻoku fuʻu tōtuʻa ʻetau faiangahalá.

Hangē ko e fefine ko ʻení, kuó u ako kapau te tau ʻunuʻunu ke ofi ki he ʻOtuá mo kakapa atu ke ala kiate Ia, te tau lava moʻoni ʻo maʻu ha fakamoʻui, nonga mo e fiefia.

Fekumi ki Ai

Naʻe akoʻi ʻe Sīsū, “Kumi, pea te mou ʻilo.”21

ʻOku ou tui ko e kupuʻi lea faingofua ko ʻení ʻoku ʻikai ko ha talaʻofa fakalaumālie pē ia; ko ha fakamatalaʻi ia ʻo ha foʻi moʻoni.

Kapau te tau fekumi ki ha ngaahi ʻuhinga ke tau ʻita, ke tālaʻa, ke taʻefiemālie pe tuenoa, te tau maʻu foki mo ia.

Ka ʻo kapau te tau fekumi ki he fiefiá—kapau te tau kumi ha ngaahi ʻuhinga ke tau mavava mo muimui fiefia ai ʻi he Fakamoʻuí, te tau maʻu ia.

ʻOku tātātaha ke tau maʻu ha meʻa ʻoku ʻikai ke tau fekumi ki ai.

ʻOkú ke fekumi nai ki he fiefiá?

Kumi, pea te ke ʻilo.

Fefuaʻaki Hoʻomou Kavengá22

Naʻe akoʻi ʻe Sīsū, “ʻOku monūʻia lahi hake ʻa e foaki atú ʻi he maʻu ʻa e foaki maí.”23

ʻE lava ke hoko nai ʻeni ʻi heʻetau fekumi ki he fiefiá, ko e founga lelei taha ke maʻu ai iá ko hono ʻoatu ʻa e fiefiá ki he niʻihi kehé?

ʻE kāinga, ʻokú ke ʻiloʻi pea ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku moʻoni ʻeni! ʻOku hangē ʻa e fiefiá ko ha puha mahoaʻa pe ko ha ipu lolo he ʻikai teitei ʻosí.24 ʻOku liuliunga ʻa e fiefia moʻoní ʻi he taimi ʻoku vahevahe aí.

ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke hoko ko ha fuʻu meʻa lahi pe faingataʻa.

Te tau lava ʻo fai ʻa e fanga kiʻi meʻa faingofuá.

Hangē ko e lotua ha taha ʻaki hotau lotó kotoa.

Ko e foaki ha lea ʻofa.

Ko e tokoni ki ha taha ke ne ongoʻi ʻoku talitali lelei, fakaʻapaʻapaʻi, fakamahuʻingaʻi mo ʻofaʻi ia.

Ko e vahevahe ha potufolofola manako mo ʻene ʻuhinga kiate kitautolú.

Pe naʻa mo e fakafanongó pē.

“ʻO ka mou ka ʻi he tauhi ʻo homou kāingá, ʻoku mou ʻi he tauhi pē ʻo homou ʻOtuá,”25 pea ʻe totongi fakafoki atu ʻe he ʻOtuá hoʻo angaʻofá ʻo lahi ʻaupito.26 Ko e fiefia te ke foaki ki he niʻihi kehé ʻe foki atu ia kiate koe “ko e fua lahi, kuo faʻo lolo hifo, ʻo lulu fakataha, pea fonu mahuohua.”27

“Ko e Hā Leva Te Tau Faí?”28

Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho, uike mo e māhina ka hoko maí, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke:

  • Fakaʻaongaʻi ho taimí ʻi ha ngāue fakamātoato ʻaki ʻa e kotoa ho lotó ke ke ʻunuʻunu ke ofi ki he ʻOtuá.

  • Fekumi faivelenga ki he fanga kiʻi momeniti fakaʻaho ʻo e ʻamanaki leleí, nongá mo e fiefiá.

  • ʻOatu ʻa e fiefiá ki he niʻihi ʻoku mou feohí.

Siʻoku kāinga, ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, ʻi hoʻomou fekumi ʻi he folofola ʻa e ʻOtuá ke mahino lahi ange ʻa e palani taʻengata ʻa e ʻOtuá, tali ʻa e ngaahi fakaafe ko ʻení, mo fāifeinga ke ʻaʻeva ʻi Hono Halá, te mou aʻusia ʻa e “melino ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku lahi hake ʻaupito ʻi he faʻa [ʻiló],”29 ʻo aʻu pē ki he lotolotonga ʻo e mamahi lahí. Te mou ongoʻi ha fakautuutu ange ʻo e ʻofa taʻe-hano-tatau ʻa e ʻOtuá ʻi homou lotó. ʻE ikunaʻi ʻe he ivi tākiekina fakalangí hoʻomou ngaahi faingataʻaʻiá, pea ʻe kamata ke mou aʻusia ʻa e ngaahi nāunau mo e meʻa fakaofo ʻoku taʻe-mafakamatalaʻi ʻo e puleʻanga ʻoku ʻikai mātaá, haohaoa mo fakalangí. Te mou ongoʻi hoʻomou mālohi ange fakalaumālié ʻo ʻikai uesia ʻe he fefūsiaki mālohi ʻo e māmani ko ʻení.

Pea hangē ko Militoni Laití, mahalo te mou hiki hake homou leʻó ʻo mavava mo kaila, “Māʻolunga ange, Tamai, māʻolunga ange!”

Fakatauange te tau fekumi kotoa ki he fiefia māʻolunga ange ʻoku maʻu mei he līʻoa ʻetau moʻuí ki heʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá. Ko ʻeku lotú ia mo e tāpuakí ʻi he loto-fakamātoato, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. John Gillespie Magee Jr., “High Flight,” poetryfoundation.org.

  2. Vakai, Christopher Klein, “10 Things You May Not Know about the Wright Brothers,” History, Mar. 28, 2023, history.com.

  3. Magee, “High Flight.”

  4. ʻI he taʻu ʻe uaafe fāngeau kimuʻá, naʻe pehē ʻe ʻAlisitōtolo (Aristotle) ko e meʻa pē taha ʻoku fakaʻamua lahi taha ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ko e fiefiá. ʻI heʻene ʻū tohi Nicomachean Ethics (ʻUlungaanga Faka-Nikomākasí), naʻá ne akoʻi ai ko e taumuʻa taupotu taha ʻi he moʻuí ko ʻetau tulifua ki ha meʻa koeʻuhí ko e meʻa ia te tau fiefia aí (kae ʻikai ko e tulifua ki ha ngaahi meʻa ke tau aʻusia ai ha taumuʻa pau). ʻOku pehē tofu pē ʻa e fiefiá, ʻo laka ange ia ʻi he meʻa kotoa pē. Naʻá ne pehē, “ʻOku tau fakaʻamua maʻu pē ʻa e fiefiá he ʻoku fakafiefia ia ka ʻoku ʻikai ʻaupito ko ha sitepu pē ia ke aʻusia ai ha taumuʻa ʻe taha” (The Nicomachean Ethics of Aristotle, trans. J. E. C. Weldon [1902], 13–14).

  5. Vakai Harry Enten, “American Happiness Hits Record Lows,” CNN, Feb. 2, 2022, cnn.com; Tamara Lush, “Poll: Americans Are the Unhappiest They’ve Been in 50 Years,” Associated Press, June 16, 2020, apnews.com; “The Great Gloom: In 2023, Employees Are Unhappier Than Ever. Why?” BambooHR, bamboohr.com.

  6. Vakai, Wanda Mallette, Patti Ryan, and Bob Morrison, “Lookin’ for Love (in All the Wrong Places)” (1980).

  7. 2 Nīfai 2:11.

  8. Vakai, Sione 11:35; Mōsese 7:28–37.

  9. Vakai, 2 Nīfai 2:11.

  10. Vakai, Sione 14:27.

  11. Sione 10:10.

  12. Luke 2:10, Pulusinga Foʻou ʻo e Tuʻunga Angamahení.

  13. Vakai, Mātiu 11:28–30.

  14. 2 Nīfai 2:25.

  15. Kapau ʻokú ke fehuʻia pe ʻe tali nai koe ʻe hoʻo Tamai ʻi Hēvaní mo fakangofua ke ke maʻu ʻEne fiefiá, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke lau ʻi he faʻa lotu ʻa e talanoa fakatātā ʻa Kalaisi ki he foha maumau koloá (vakai, Luke 15:11–32). ʻI he talanoa fakatātā ko iá, ʻoku tau ako ai ki he ongo ʻoku maʻu heʻetau Tamai Hēvaní fekauʻaki mo ʻEne fānaú pea mo e founga ʻokú Ne tatali mai ai mo fakafiefiaʻi ʻetau toe fokí hili ʻetau mamaʻo meiate Iá! Mei he momeniti te tau “poto” (vakai, veesi 17) aí pea kamata ke foki ki ʻapí, te Ne ʻafio mai kiate kitautolu, he ʻokú Ne tuʻu pē ʻo leʻo mo tatali mai. Pea ko e hā ʻa e meʻa ʻokú Ne tatali ki aí? Kiate kitautolu! ʻI heʻetau ʻunuʻunu ke ofi kiate Iá, te Ne fakafiefiaʻi ʻetau foki maí pea ui kitautolu ko ʻEne fānau.

  16. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:18. ʻOku fakamatalaʻi foki ʻe he fakahā ko ʻení, “ʻOku fiefia ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene foaki mai ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē ki he faʻahinga ʻo e tangatá; he ko hono ʻuhinga ʻeni naʻe ngaohi ai iá” (veesi 20).

  17. Ko kinautolu ʻoku ʻunuʻunu ke ofi ki he ʻOtuá, ʻokú Ne foaki ʻa e talaʻofa maʻongoʻonga ko ʻení: “Te u ʻunuʻunu atu kiate kimoutolu” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:63; vakai foki, Sēmisi 4:8).

  18. Vakai, Maʻake 5:24–34.

  19. Vakai, Bible Dictionary, “Clean and unclean.”

  20. Maʻake 5:28.

  21. Mātiu 7:7.

  22. ʻI heʻetau fefuaʻaki ʻetau kavengá, ʻoku tau “fakamoʻoni ai ki he fono ʻa Kalaisí” (Kalētia 6:2; vakai foki, Mōsaia 18:8).

  23. Ngāue 20:35.

  24. Vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 17: 8–16.

  25. Mōsaia 2:17.

  26. ʻI he ʻIpiseli ʻa Paula ki he kakai Lomá, ʻokú ne pehē ai ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “ʻatu ai ki he tangata takitaha ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāue: ko e moʻui taʻengata kiate kinautolu ʻoku kumi ki he ongoongo lelei, mo e hakeaki‘i, mo e moʻui taʻemate: …ka ko e ongoongo lelei, mo e hakeakiʻi, mo e fiemālie, ki he tangata kotoa pē ʻoku fai lelei” (Loma 2:6–7, 10).

  27. Luke 6:38. ʻE lava ke makatuʻunga hotau fakamoʻuí mo ʻetau fiefia taʻengatá ʻi heʻetau manavaʻofa mo e angaʻofa ki he niʻihi kehé (vakai, Mātiu 25:31–46).

  28. Luke 3:10.

  29. Filipai 4:7.