Konifelenisi Lahi
Tomuʻa Fakanofo ke Ngāué
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Tomuʻa Fakanofo ke Ngāué

ʻOku finangalo ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke fakahā kiate koe ho tomuʻa fakanofo fakatāutahá, pea te Ne fai ia ʻi hoʻo feinga ke ako mo muimui ki Hono finangaló.

ʻOku ou lea atu ʻi he efiafí ni ki he toʻu tupu ʻo e Siasí, ko e toʻu tangata kei tupu hake ʻo e kau talavou mo e kau finemui ʻoku nau hoko ko e sīpinga ki he toʻu tangata hono hokó.

ʻI ʻOkatopa ʻo e 2013, naʻe pehē ʻe hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní: “Kuo ʻafioʻi koe ʻe hoʻo Tamai Hēvaní ʻi ha taimi fuoloa. ʻI hoʻo hoko ko Hono foha mo e ʻofefiné, kuó Ne fili ke ke haʻu ki he māmaní ʻi he taimi ko ʻení, ke hoko ko ha taki ʻi Heʻene ngāue maʻongoʻonga ʻi he māmaní.”1

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni ʻi he taʻu ʻe ua kuohilí:

“ʻOku ou toe fakapapauʻi mālohi atu he ʻahó ni e meʻa ne kole mai ʻe he ʻEikí ki he talavou moʻui taau kotoa pē ʻe malavá, ke teuteu ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau. Ki he kau talavou ʻo e Siasí, ko e ngāue fakafaifekaú ko ha fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kuo fakatatali mai kimoutolu kau talavou ki he kuonga ko ʻeni ne talaʻofa mai ʻe fakahoko ai hono tānaki ʻo ʻIsilelí. …

“Kiate kimoutolu kau finemui ʻoku malavá, ko ha faingamālie mālohi lahi foki e ngāue fakafaifekaú, ʻo ka ke ka loto, ki ai. … Lotua ke ke ʻiloʻi pe ʻoku finangalo e ʻEikí ke ke ngāue fakafaifekau, pea ʻe ʻoatu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní e talí ki ho lotó mo e ʻatamaí.”2

Ko e fakamatala ko ia ʻa hotau palōfitá ki hono tuku fakatatali ʻo e toʻu tupu ʻo hotau kuongá ki he ʻahó ni ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí mo ʻene fakaafe ke lotu ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí ki he meʻa ke ke faí koha konga ia, ʻo e talanoa ki he moʻui naʻá ke moʻui aí mo e ngaahi tāpuaki naʻá ke maʻu mei he ʻOtuá kimuʻa pea toki fanauʻi mai koe ki he māmani ko ʻení.3 Kimuʻa pea fāʻeleʻi kitautolu ki he māmani ko ʻení, naʻa tau tomuʻa nofo kotoa mo e Tamai Hēvaní ko ʻEne fānau fakalaumālie.4 Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia Mōsese, “He ko au ko e ʻEiki ko e ʻOtuá, naʻá ku fakatupu fakalaumālie ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē … ʻi he teʻeki ai ke tuʻu ia ʻi he anga-fakanatulá ʻi he funga ʻo e māmaní.”5

ʻI Heʻene fakatupu fakalaumālie koé, naʻá Ne ʻofaʻi koe ko Hono ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalaumālie pea tuku kiate kimoutolu takitaha ha natula fakalangi mo ha ikuʻanga taʻengata.6

Lolotonga hoʻo moʻui ʻi he maama fakalaumālié, naʻá ke “fakatupulaki ai ho tuʻunga tangata pe fefiné mo fakalahi ʻa e ngaahi meʻa te ke malava fakalaumālié.”7 Naʻe tāpuekina ʻaki koe ʻa e meʻafoaki ʻo e tauʻatāina ke filí, ʻa e malava ke ke fai pē hoʻo filí, pea naʻá ke fai ha ngaahi fili mahuʻinga, hangē ko e fili ke muimui ki he palani ʻo e fiefiá ʻa e Tamai Hēvaní, ʻa ia ko hono “maʻu ha sino fakamāmani pea mo ha taukei ʻi he māmaní ke fakalakalaka hake … mo ʻiloʻi fakapapau ʻa [homou] ikuʻanga fakalangi ʻi [hoʻomou] tuʻu ko e ʻea hoko ki he moʻui taʻengatá.”8 Naʻe liliu ʻe he fili ko iá hoʻo moʻuí ai, ʻi hoʻo moʻui ʻi he maama fakalaumālié, pea fai mai ai ʻene liliu hoʻo moʻuí ʻi he taimí ni.9 ʻI hoʻo hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻo moʻui ʻi he maama fakalaumālié, naʻá ke “tupulaki ʻi he poto pea naʻá ke ako ke ʻofa ʻi he moʻoní.”10

Kimuʻa pea fanauʻi mai koé, naʻe tuku ʻe he ʻOtuá ʻa e taha kotoa pē ke fai ha ngaahi ngāue pau lolotonga hoʻo moʻui fakamatelie ʻi he māmaní.11 Kapau te ke moʻui taau, te ke malava ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ko ia naʻe tuku mai ʻi he maama fakalaumālié, ʻo ke maʻu ʻa e ngaahi faingamālie kotoa ʻi he moʻuí ni, ʻo kau ai ʻa e ngaahi faingamālie ke ngāue ʻi he Siasí pea mo kau ʻi he ngāue mahuʻinga taha ʻoku hoko ʻi he māmaní he ʻaho ní: ko hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí.12 ʻOku ui e ngaahi talaʻofa mo e ngaahi tāpuaki ko ia mei he maama fakalaumālié ko ho tomuʻa fakanofó. “ʻOku kaungatonu e tokāteline ʻo e tomuʻa fakanofó ki he kāingalotu kotoa ʻo e Siasí.”13 ʻOku ʻikai fakapapauʻi ʻe he tomuʻa fakanofó te ke maʻu ha ngaahi uiuiʻi pe fatongia pau. ʻOku hoko mai ʻa e ngaahi fatongia peheé ʻi he moʻuí ni tuʻunga ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e tauʻatāina ke filí ʻi he angatonu, ʻo hangē tofu pē ko e hoko mai ʻa e tomuʻa fakanofó tuʻunga ʻi he angatonu ʻi he maama fakalaumālié.14 ʻI hoʻo fakamoʻoniʻi ʻokú ke taau mo tupulaki ʻi he hala ʻo e fuakavá, te ke maʻu ha ngaahi faingamālie ke ngāue ʻi hoʻo kalasi ʻo e Kau Finemuí pe kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻE tāpuekina koe ke ngāue ʻi he temipalé, ke hoko ko ha tangata pe fefine ngāue fakaetauhi, pea ngāue fakafaifekau ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisi.

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate koe ke fekumi ke ʻiloʻi mo mahino ho tomuʻa fakanofó? ʻI ha kuonga kuo fuʻu lahi ai e fehuʻi ʻa e kakaí, pea tokolahi ha niʻihi ʻoku nau fekumi ke ʻiloʻi honau tuʻunga totonú, ko e foʻi moʻoni ko ia ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá mo tāpuekina ʻa e tokotaha kotoa ʻo kitautolu fakafoʻituʻituitui kimuʻa pea toki fanauʻi mai kitautolu ki he māmani ko ʻení ʻaki ʻa e “[ngaahi] ʻulungaanga mahuʻinga ʻo e … maama fakalaumālié, moʻui fakamatelié, mo e taumuʻa mo e tuʻunga taʻengata” ʻo maʻu ai ʻe hotau ʻatamaí mo e lotó ha nonga ʻoku fakafiefia mo ha ʻiloʻilo pau.15 ʻOku kamata hono ʻiloʻi ko hai koé ʻi he ʻilo ki he ngaahi tāpuaki naʻe tomuʻa fakanofo ʻe he ʻOtuá kiate koe kimuʻa pea toki fāʻeleʻi mai koe ki he māmani ko ʻení. ʻOku finangalo ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke fakahā kiate koe ho tomuʻa fakanofo fakatāutahá, pea te Ne fai ia ʻi hoʻo feinga ke ako mo muimui ki Hono finangaló.16

ʻOku ou saiʻia ʻi hono lau e ngaahi pōpoaki ʻa Palesiteni Nalesoni ʻi he Instagram. Ko e taha ʻo e ngaahi pōpoaki ʻoku ou saiʻia aí naʻe tuku mai ia ʻi he ʻaho 20 ʻo Siulai 2022. Naʻá ne pehē:

“ʻOku ou tui kapau naʻe folofola fakahangatonu atu e ʻEikí kiate koe, ko e ʻuluaki meʻa te Ne fakapapauʻi ʻoku mahino kiate koé ʻa ho tuʻunga totonú. Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, ko e fānau fakalaumālie moʻoni kimoutolu ʻa e ʻOtuá. …

“… ʻOua naʻá ke maʻuhala ai: ʻOku faka-ʻOtua ho ivi malavá. ʻI hoʻo fekumi faivelengá, ʻe fakahā atu ʻe he ʻOtuá ʻa e tuʻunga te ke ala aʻusiá.”17

Tuku muʻa ke u vahevahe atu ʻa e founga naʻe akoʻi mai ai ʻe heʻeku tamai fakaemāmaní ke u ʻiloʻi hoku tuʻungá mo e palani ʻa e ʻOtuá ki heʻeku moʻuí?

ʻI ha pongipongi Tokonaki ʻe taha ʻi hoku taʻu 13, naʻá ku kosi e musié ko ha konga ia ʻo ʻeku ngaahi ngāue fakauiké. ʻI he ʻosi ʻeku kosí, naʻá ku fanongo ki he mapuni mai ʻa e matapā ʻi mui ʻi homau ʻapí peá u sio atu ko ʻeku tamaí ʻoku ui mai ke u ʻalu ange kiate ia. Naʻá ku lue ki he fakafaletolo ʻi muí, pea naʻá ne fakaafeʻi ke u tangutu mo ia ʻi he sitepú. Ko ha pongipongi fakaʻofoʻofa ia. ʻOku ou kei manatuʻi pē ʻene tangutu ofi mai kiate au, uma ki he uma. Naʻá ne kamata ʻaki ʻene talamai ʻokú ne ʻofa ʻiate au. Naʻá ne ʻeke mai pe ko e hā ʻeku ngaahi taumuʻa ki heʻeku moʻuí. Naʻá ku fakakakau, “Ko ha meʻa faingofua ia.” Naʻá ku ʻiloʻi fakapapau ha meʻa ʻe ua: Naʻá ku loto ke u toe lōloa ange, pea naʻá ku saiʻia ke faʻa lahi ange ʻeku ʻalu ʻo nofo kemí. ʻOku ʻikai ko ha taha moʻui holi au. Naʻá ne malimali pē, pea kiʻi fakalongolongo ʻi ha kiʻi taimi siʻi peá ne pehē mai: “Sitivi, ʻoku ou loto ke vahevahe atu ha meʻa ʻoku fuʻu mahuʻinga kiate au. Kuó u lotua ke fakatōloloto ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e meʻa ʻoku ou lea atu ʻaki he taimi ní ki ho ʻatamaí mo ho lotó koeʻuhí ke ʻoua naʻa teitei ngalo ia ʻiate koe.”

Naʻá ku tokanga kakato ki heʻeku tamaí he foʻi momeniti ko iá. Naʻá ne tafoki ʻo sio fakamamaʻu mai kiate au mo pehē mai, “Foha, maluʻi ʻa e ngaahi taimi fakataautaha hoʻo moʻuí. Naʻe kiʻi longo fuoloa ʻi heʻene loto ke fakatō mamafa ʻa e meʻá ni ki hoku lotó.

Naʻá ne hoko atu ʻo pehē, “ʻOkú ke ʻiloʻi pē ʻa e ngaahi taimi ko ia ʻokú ke nofo toko taha pē ai pea ʻikai ha toe taha ke ne ʻiloʻi hoʻo meʻa ʻoku faí? ʻI he ngaahi taimi pehē ʻokú ke fakakaukau ai, ‘Ko e hā pē ha meʻa ʻoku ou fai he taimí ni ʻoku ʻikai ke ne toe uesia ʻe ia ha taha kehe, ka ko au pē’?”

Pea naʻá ne hoko atu ʻo pehē, “Ko e meʻa ko ia ʻokú ke fai ʻi he taimi fakataautaha hoʻo moʻuí, ko ia te ne liliu lahi taha koe ʻi ha toe taimi ange hoʻo moʻuí ʻi he founga hoʻo fepaki mo e ngaahi faingataʻa mo e meʻa fakamamahi te ke fehangahangai mo iá; pea ko e meʻa ko ia ʻokú ke fai ʻi he taimi fakataautaha hoʻo moʻuí, ko ia foki te ne maʻu ha mālohi lahi ange ki he founga hoʻo fehangahangai mo e ngaahi lavameʻa mo e fiefia te ke aʻusiá ʻi ha toe taimi ange ʻi hoʻo moʻuí.”

Naʻe maʻu ʻe heʻeku tamaí ʻa e meʻa naʻá ne fakaʻamu moʻoni ki aí. Ko e ongo mo e fafasi hono leʻó, pea mo e ʻofa naʻá ku ongoʻi mei heʻene ngaahi leá, naʻe tō-mamafa ia ki hoku lotó mo e ʻatamaí ʻi he ʻaho ko iá.

Kuó u ako ʻi he ngaahi taʻu kuohilí ko e mana fakaofo taha ʻo e ʻaho ko iá ʻi he funga sitepu homau ʻapí ʻi heʻeku kei siʻí, ʻi he ngaahi taimi fakataautaha ʻo ʻeku moʻuí, te u lava ʻo lotu ki he ʻOtuá ke maʻu ha fakahā. Naʻe akoʻi au ʻe heʻeku tamaí ki he founga te u lava ai ke ʻilo ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá ki he tomuʻa fakanofó. ʻI he ngaahi momeniti fakataautaha ko iá, naʻá ku ʻiloʻi ai ko e Tohi ʻa Molomoná ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá. Naʻá ku ʻiloʻi naʻe tomuʻa fakanofo au ʻe he ʻOtuá ke u ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau. Naʻá ku ʻiloʻi ʻoku ʻafioʻi au ʻe he ʻOtuá mo fanongo pea tali mai ʻeku ngaahi lotú. Naʻá ku ʻiloʻi ai ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi.

Neongo kuó u fai ha ngaahi fehalaaki lahi talu mei he ʻaho fakangalongataʻa ko ia mo ʻeku tamaí, ka ʻi heʻeku feinga ke maluʻi e ngaahi taimi fakataautaha ʻo ʻeku moʻuí, kuo hoko ia ko ha fakamaʻunga ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi taimi faingataʻa ʻo e moʻuí pea kuó u malava ai ke fekumi ki ha maluʻanga pea mo e ngaahi tāpuaki faifakamoʻui mo fakamālohia ʻo e ʻofa mo e feilaulau fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí.

Siʻoku kāinga kei talavou, ʻi hoʻo maluʻi e ngaahi taimi fakataautaha ʻo hoʻo moʻuí ʻaki e meʻa ʻoku maʻu ai e fiefia kakató; fanongo ki he mūsika ʻoku langaki moʻuí; lau e ngaahi folofolá; fai maʻu pē ha lotu ʻoku mahuʻingamālié; mo fai ha feinga ke maʻu mo fakalaulauloto ki ho tāpuaki fakapēteliaké, te ke maʻu ai ha fakahā. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, ʻe “ʻā lahi hake [ho fofongá] ki he foʻi moʻoni ko e moʻuí ni ko e taimi moʻoni pē ia ke ke fili ai pe ko e faʻahinga moʻui fēfē ʻokú ke fiemaʻu ki he moʻui taʻengatá.”18

ʻE tali mai ʻe heʻetau Tamai ʻi Hēvaní ʻetau ngaahi lotú, tautefito ki hoʻo ngaahi lotu ʻoku fai lolotonga ho ngaahi taimi fakatāutahá. Te Ne fakahā kiate koe hoʻo ngaahi meʻafoaki mo e talēniti naʻe tomuʻa fakanofó, pea te ke ongoʻi ʻoku ʻōʻōfaki koe ʻe Heʻene ʻofá, kapau te ke kole fakamātoato mo loto-moʻoni ke ʻiloʻi. ʻI hoʻo maluʻi e ngaahi taimi fakataautaha hoʻo moʻuí, ʻe toe mahuʻingamālie ange hoʻo kau ki he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí. Te ke toe haʻisia kakato lahi ange ki he ʻOtuá ʻi he ngaahi fuakava ʻokú ke fai kiate Iá, pea ʻe hiki hake koe ki ha ʻamanaki, tui mo ha fakapapau lahi ange ʻi he ngaahi talaʻofa kuó Ne fai maʻaú. ʻOkú ke loto nai ke ʻiloʻi e palani ʻa e ʻOtuá maʻaú? ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne finangalo ke ke ʻiloʻi, pea ʻokú Ne tataki fakalaumālie ʻEne palōfita ki he māmaní ke fakaafeʻi hotau taha kotoa pē ke lotu mo maʻu ʻa e aʻusia makehé ni maʻatautolu.19 ʻOku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni mo e mālohi ʻo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻokú ne fakafaingamālieʻi ʻetau ʻaʻusia mo fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻa e ʻOtuá naʻe tomuʻa fakanofó, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.