Konifelenisi Lahi
Ko e Fakafehokotaki ʻo e Ongo Fekau Lalahí
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Ko e Fakafehokotaki ʻo e Ongo Fekau Lalahí

ʻOku makatuʻunga ʻetau malava ke muimui ʻia Sīsū Kalaisí ʻi hotau ivi mo e mālohi ke napangapangamālie mo līʻoa tatau ʻetau moʻui ʻaki ʻa e fekau ʻuluakí mo e uá.

Talateu

ʻI heʻeku folau mo hoku uaifi ko Lesá ʻi he ngāué he funga ʻo e māmaní, ʻokú ma fiefia ʻi he faingamālie ke feʻiloaki mo kimoutolu ʻi ha ngaahi haʻofanga tokolahi mo tokosiʻi. ʻOku hanga ʻe hoʻomou līʻoa ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻo fakalotolahiʻi kimaua pea ʻoku hoko ia ko ha fakamoʻoni ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOkú ma foki mei he ʻaʻahi kotoa pē mo fifili pe naʻá ma foaki nai ʻo lahi tatau mo e meʻa naʻá ma maʻú.

ʻĪmisi
Hala Fakakavakava ʻUmatá.
ʻĪmisi
Hala Fakakavakava Singi Mā.
ʻĪmisi
Hala Fakakavakava Tauá.

ʻI he taimi ʻokú ma folau aí, ʻoku siʻi ha taimi ke ma ʻeveʻeva ai ʻo takimamata. Ka neongo iá, ko e taimi ʻoku malava aí, ʻoku ou fakaʻaongaʻi ha kiʻi momeniti ʻi ha meʻa ʻoku ou manako ai. ʻOku ou manako ʻi he langa falé mo e tā-palaní pea ʻoku toʻoa makehe ʻeku tokangá ʻe he ngaahi hala fakakavakavá. ʻOku fakaofo kiate au ʻa e ngaahi hala fakakavakava ʻoku haʻi ʻaki ha ʻū keipolo ki ha fanga fuʻu tauá (suspension bridges). Tatau ai pē pe ko e Hala Fakakavakava ʻUmata (Rainbow Bridge) ʻi Tokioó, Hala Fakakavakava Singi Mā (Tsing Ma) ʻi Hongo Kongó, Hala Fakakavakava Taua ʻi Lonitoní, pe ko e ʻū hala fakakavakava kehe kuó u sio aí, ʻoku ou fakatumutumu maʻu pē ʻi he poto fakaʻenisinia ʻoku hāsino ʻi he ngaahi langa faingataʻa ko ʻení. ʻOku ʻave kitautolu ʻe he hala fakakavakavá ki ha ngaahi feituʻu naʻe ʻikai ke tau mei lava ʻo ō ki ai. (Kimuʻa peá u hoko atú, ʻoku ou laveʻi naʻe talu hono teuteuʻi ʻo e pōpoaki ko ʻení, naʻe hoko ha fakatuʻutāmaki fakaloloma ʻi he hala fakakavakava ʻi Palatimoá. ʻOku tau tengihia ʻa e moʻui ne molé pea ʻoku mau fakahā ʻemau fie kaungā-mamahi ki he ngaahi fāmili ne hukitonu aí.)

Ko Ha Hala Fakakavakava Fisifisimuʻa

Naʻe vahe mai kimuí ni ha fatongia konifelenisi ne u ʻalu ai ki Kalefōnia, ʻa ia ne u toe kolosi ai ʻi he Hala Fakakavakava Matapā Koula ʻiloá (Golden Gate Bridge) ʻoku taku ko e ngāue fakaʻenisinia fakaofo ia he māmaní. ʻOku tuifio ʻi he langa kāfakafa ko ʻení ʻa e faʻunga fakaʻofoʻofá, taumuʻa ngāué, mo e pōtoʻi fakaʻenisiniá. Ko ha hala fakakavakava fisifisimuʻa ia ʻoku fakamaʻu ki ha taua ʻe ua, pea poupouʻi ʻe he fanga fuʻu pou lalahi. Ko e ʻuluaki meʻa naʻe langá ko e ongo taua māhanga lahi faufaua te na fataki e mamafa ʻo e hala fakakavakavá ʻi ʻolunga he tahí. Te na fataki fakataha ʻa e mamafa ʻo e ʻū keipolo lalahi ʻoku lele lōloa ʻi hona vahaʻá pea mo e ʻū keipolo ʻoku haʻi mei ai ki laló, ʻa ia ʻoku nau pukepuke ʻa e hala ʻi laló. Ko e mālohi kāfakafa ko ia—ʻoku malava ai ʻe he ongo tauá ʻo pukepuke ke tuʻumaʻu ʻa e halá—ko e meʻa ia ʻoku fakaofo ai ʻa e palani mo e faʻunga ʻo e hala fakakavakavá.

ʻĪmisi
Lolotonga langa ʻa e Hala Fakakavakava Matapā Koulá.

Vahefonua Hala Fakakavakava Matapā Koulá

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi fuofua ʻīmisi ʻo hono langa ʻo e hala fakakavakavá ʻa e lao fakaʻenisinia ko ʻení. ʻOku poupouʻi ʻe he ongo taua mālohi tataú ʻa e konga takitaha ʻo e hala fakakavakavá, pea ʻokú na fehokotaki ke fetokoniʻaki ʻiate kinaua.

ʻĪmisi
Lolotonga langa ʻa e Hala Fakakavakava Matapā Koulá.

Getty Images/Underwood Archives

Ko e taimi ʻoku ʻosi ai ʻa e hala fakakavakavá, pea fokotuʻu malu ʻa hono ongo taua mālohí mo fakamaʻu ʻa e fanga fuʻu poú ki ha fakavaʻe maká, ʻoku hoko ia ko ha fakatātā ʻo e mālohí mo e fakaʻofoʻofá.

ʻĪmisi
Hala Fakakavakava Matapā Koulá.

ʻOku ou fakaafeʻi koe ʻi he ʻahó ni ke ke vakai ki he hala fakakavakava ʻiloá ni—mo hono ongo taua māʻolunga naʻe langa ʻi ha fakavaʻe mālohí—ʻaki ha fakakaukau ʻo e ongoongoleleí.

ʻI he fakaikuiku ʻo e ngāue ʻa Sīsū Kalaisí, ko e lolotonga ia e taimi ʻoku tau ui he taimí ni ko e Uike Māʻoniʻoní, naʻe ʻeke ʻe ha loea Fālesi1 ha fehuʻi ki he Fakamoʻuí naʻá ne ʻiloʻi naʻe meimei taʻemalava ke tali:2 “ʻEiki, ko e fekau fē ʻi he fonó ʻoku lahí?” Naʻe maʻu ʻe he loeá, ʻi heʻene “ʻahiʻahi kiate ia” mo feinga ke maʻu ha tali fakalao ʻi ha taumuʻa kākaá, ha tali naʻe moʻoni, toputapu, mo fakalangi.

“Pea tala ʻe Sīsū kiate ia, Ke ke ʻofa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo hoʻo moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoa.

“Ko e ʻuluaki pea ko e lahi ia ʻo e fekaú.” Fanongo ki heʻetau talafakatātā ʻo e hala fakakavakavá, ko e taua ʻuluakí ʻeni!

“Pea ko hono ua ʻoku tatau mo iá, Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.” Ko taua hono uá ʻeni!

“Ko e fekaú ni ʻe ua ʻoku tautau ai ʻa e fonó kotoa mo e kau palōfitá.”3 Ko e toenga ia ʻo e ʻū kongokonga ʻo e hala fakakavakavá!

Tau sivisiviʻi takitaha angé ʻa e ongo fekau lalahi ʻe uá, ʻa ia naʻe fakahā mo fakamatala ʻi he tali ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI heʻetau fai iá, fakalaulauloto ki he ʻata ʻo e hala fakakavakava fisifisimuʻá.

ʻOfa ki he ʻEikí

Ko e ʻuluakí, ke ke ʻofa ki he ʻEikí ʻaki ho lotó, laumālié, mo e ʻatamaí kotoa.

ʻI he tali ko ʻení, ʻoku fakatahaʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ʻelito ʻo e fonó naʻe fakahaaʻi ʻi he ngaahi akonaki toputapu ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻOku ʻuluaki fakatefito ʻa e ʻofa ʻi he ʻEikí ʻi ho lotó—ʻa ho natula totonú. ʻOku kole mai ʻa e ʻEikí ke ke ʻofa ʻaki ho laumālié kotoa4—ko hoʻo moʻui kuo fakatapui kakató—pea fakaʻosí, ke ʻofa ʻaki ho ʻatamaí kotoa—ʻa hoʻo potó mo e fakakaukau mahinó. Ko e ʻofa ki he ʻOtuá ʻoku ʻikai fakangatangata pe fuonounou. ʻOku taʻe-fakangatangata mo taʻengata ia.

Kiate aú, ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e ʻuluaki fekau lahí ʻe lava ke hangē ia ko ha foʻi fakakaukau pē he taimi ʻe niʻihi, pea aʻu pē ʻo fakalotosiʻi. ʻOku ou houngaʻia ʻi heʻeku fakakaukau lahi ange ki he folofola ʻa Sīsuú, ʻoku mahinongofua ange ʻa e fekaú ni: “Kapau ʻoku mou ʻofa kiate au, fai ʻeku ngaahi fekaú.”5 Te u lava ʻo fai ʻa e meʻa ko ʻení. Te u lava ʻo ʻofa ʻi he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi, ʻa ia ʻoku iku leva ki he lotú, ako folofolá, mo e moihū ʻi he temipalé. ʻOku tau ʻofa ʻi he Tamaí mo e ʻAló ʻo fakafou ʻi heʻetau totongi vahehongofulú, tauhi ʻa e Sāpaté ke māʻoniʻoní, moʻui maʻa mo angamaʻá, pea mo talangofuá.

ʻOku meimei ke faʻa fakatokangaʻi ʻa e ʻofa ʻi he ʻEikí ʻi he fanga kiʻi tōʻonga fakaʻahó, ko e fanga kiʻi ngāue iiki mo hokohoko ke tauhi e ngaahi fuakavá: ki he toʻu kei talavoú, ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e mītia fakasōsialé ke langa hake kae ʻikai holoki hifó; ko e mavahe mei he pātí, heleʻuhilá, pe ʻekitivitī ʻe ala poleʻi ai e ngaahi tuʻunga ʻulungāngá; ko e fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi meʻa toputapú.

Fakakaukau ki he sīpinga ongoʻingofua ko ʻení. Naʻá ku tukituki mo Vānisi6 ʻi he matapā ʻo ha kiʻi ʻapi siʻisiʻi mo fakatōkilalo. Naʻa mau ʻamanaki pē mo e kau tīkoni kehe ʻi he kōlomú ke mau fanongo ki he kupuʻi lea “Kātaki ʻo hū mai,” ʻoku kaikailaʻi loto-ʻofa mai ʻaki ha tō faka-Siamane ʻoku leʻolahi feʻunga ke mau ongona ia mei he matapaá. Ko Sisitā Muelá ko e taha ia ʻo e kau uitou ʻi he uōtí ne hikifonua maí. Naʻe ʻikai ke ne lava ʻo fakaava faingofua ʻa e matapaá, koeʻuhí he naʻá ne kui. ʻI heʻemau hū atu ki he ʻapi naʻe ʻikai maama leleí, naʻá ne talitali kimautolu ʻaki ha ngaahi fehuʻi angaʻofa: Ko e hā homou hingoá? ʻOku mou fēfē hake? ʻOku mou ʻofa ʻi he ʻEikí? Naʻa mau tali mo vahevahe ange ne mau omí ke ʻave ʻene foaki ʻaukaí. Neongo ne mau kei siʻi, ka naʻe hā mahino hono tūkunga masivesivá, pea naʻe fakahaaʻi heʻene talí ʻa ʻene tui lahí pea naʻe ongo moʻoni ia: “Naʻá ku tuku ha sēniti ʻe hongofulu ʻi he funga kānitá he pongipongí ni. ʻOku ou houngaʻia ʻaupito ke foaki ʻeku ʻaukaí. Te mou angalelei nai ke faʻo ia ki he silá pea fakafonu ʻeku laʻi-foakí?” Naʻe hoko ʻene ʻofa ki he ʻEikí ke langaki ai ʻemau tuí ʻi he taimi kotoa pē ne mau mavahe ai mei hono ʻapí.

Naʻe palōmesi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ha mālohi makehe maʻanautolu ʻe muimui ki he ʻuluaki fekau lahí. “ʻOku ou loto ke mou fakakaukau ki he tuʻunga monūʻia mo fakafiefia ʻo kinautolu ʻoku tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. … ʻOku nau monūʻia ʻi he meʻa kotoa pē, … pea kapau te nau kātaki ʻi he tui faivelenga ʻo aʻu ki he ngataʻangá ʻe maʻu hake ʻa kinautolu ki he langí … ʻi he tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.”7

Ko e ʻofa ki he ʻEikí ʻoku fakaiku ia ki he fiefia taʻengatá!

ʻOfa ki Ho Kaungāʻapí

Naʻe folofola leva ʻa Sīsū, “Pea ko hono ua ʻoku tatau mo iá, Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”8 Ko e taua hono ua ʻeni ʻo e hala fakakavakavá.

ʻOku hanga heni ʻe Sīsū ʻo fakafehokotaki ʻetau vakai ki ʻolunga ki he langí, ke ʻofa ki he ʻEikí, mo ʻetau vakai ki tuʻa ki he māmaní, ke ʻofa ʻi hotau kāingá. ʻOku fakafalala ʻa e taha ki he taha. ʻOku ʻikai kakato ʻa e ʻofa ki he ʻEikí kapau ʻoku tau liʻaki hotau kaungāʻapí. ʻOku kau ʻi he ʻofa ki tuʻa ko ʻení ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ʻo ʻikai ha kaunga ki he tuʻunga tangata pe fefiné, tuʻunga fakasōsialé, matakalí, tuʻunga fakasekisualé, vāhengá, taʻu motuʻá, pe anga fakafonuá. ʻOku tau kumi ʻa kinautolu ʻoku kafo mo loto-mamahí, ʻa e liʻekiná, he “ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻOtuá.”9 ʻOku tau “tokoniʻi ʻa e vaivaí, hiki hake ʻa e ngaahi nima ʻoku tautau ki laló, pea fakamālohia ʻa e ngaahi tui ʻoku vaivaí.”10

Fakakaukau ki he sīpinga ko ʻení: Naʻe ʻohovale ʻa Misa ʻĒvani11 ʻi he taimi naʻe ueʻi ai ia ke taʻofi ʻene kaá kae tukituki ʻi ha matapā taʻeʻiloa ʻo ha fāmili naʻe ʻikai ke ne ʻiloʻi. Ko e taimi naʻe fakaava ai ʻe ha faʻē uitou ʻo ha kiʻi fānau ʻe toko 10 tupu ʻa e matapaá, naʻe mahino kiate ia siʻonau tūkunga faingataʻaʻiá mo ʻenau ngaahi fiemaʻu vivilí. Ko e ʻuluaki fiemaʻú naʻe faingofua pē ke fakahoko, ko ha vali ki honau falé, ʻa ia ne hoko atu ai mo ha ngaahi taʻu lahi ʻo e ngāue fakaetauhi fakatuʻasino mo fakalaumālie ki he fāmili ko ʻení.

Naʻe tohi ʻe he faʻē loto-houngaʻiá ni fekauʻaki mo hono kaungāmeʻa naʻe fekauʻi fakalangí: “Kuó ke fakaʻaongaʻi hoʻo moʻuí ke tokoniʻi kimautolu ko e māʻulalo tahá. Pehē ange mai te u lava ʻo fanongo ki he ngaahi meʻa ʻe folofola atu ʻe he ʻEikí ʻi Haʻane fakahaaʻi ʻEne houngaʻia ʻi he lelei kuó ke fakahoko fakapaʻanga mo fakalaumālie maʻá e kakai ko koe pē mo Ia te mo ʻilo ki aí. Fakamālō atu ʻi hono tāpuekina kimautolu ʻi he ngaahi founga kehekehé, … ki he ongo faifekau naʻá ke ʻomí. … ʻOku ou faʻa fifili pe naʻe fili makehe nai koe ʻe he ʻEikí pe ko koe pē ʻa e toko taha naʻe fakafanongó.”

ʻOku kau ʻi he ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻa e ngaahi ngāue faka-Kalaisi ʻo e angaʻofá mo e tokoní. Te ke lava nai ʻo tukuange ʻa e ʻita ʻoku tukulotoʻí, kae fakamolemoleʻi ho ngaahi filí, talitali lelei mo ngāue fakaetauhi ki ho kaungāʻapí, mo tokonia siʻi kau toulekeleká? ʻE ueʻi fakalaumālie takitaha kimoutolu ʻi hoʻomou langa homou taua ʻo e ʻofa ki he kaungāʻapí.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “ʻI hono tokoniʻi ʻo e niʻihi kehé—ʻo fai ha ngāue tokanga ke tokangaʻi e niʻihi kehé ʻo tatau pe lahi ange ʻi heʻetau tokangaʻi kitautolú—ʻoku tau fiefia ai. … Tautautefito ki he taimi ʻoku ʻikai ke faingamālie aí pea mo e taimi ʻoku tau mavahe ai mei heʻetau tuʻunga fiemālié. Ko hono moʻui ʻaki ʻa e fekau lahi ko ia hono uá ko e ia ke hoko ai ko e ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí.”12

Ko e Fetokoniʻakí

Naʻe toe akoʻi ʻe Sīsū, “Ko e fekaú ni ʻe ua ʻoku tautau ai ʻa e fonó kotoa mo e kau palōfitá.”13 ʻOku mātuʻaki fakamaama ʻaupito ʻeni. ʻOku ʻi ai ha fetokoniʻaki mahuʻinga ʻi he ʻofa ki he ʻEikí mo e ʻofa ki he niʻihi kehé. Ke lava ʻe he Hala Fakakavakava Matapā Koulá ʻo fakahoko e ngāue naʻe fakataumuʻa ia ki aí, ʻoku fakatou mālohi tatau ʻa e ongo tauá pea ʻokú na vahevahe tatau ʻa e mālohi ke fuesia ʻa e mamafa ʻo e ʻū keipolo ʻoku haʻi kia kinauá, ko e halá, pea mo e ʻū meʻalele ʻoku kolosi he hala fakakavakavá. Ka ne taʻeʻoua ʻa e napangapangamālie fakaʻenisinia ko ʻení, ʻe vaivai ʻa e hala fakakavakavá, pea aʻu pē ʻo holofa. Ke lava ʻe ha faʻahinga hala fakakavakava pē ʻo fai ʻa e meʻa naʻe langa ke ne fakahokó, kuo pau ke ngāue fakataha hono ngaahi tauá ʻi he faaitaha kakato. ʻOku pehē pē ʻa e makatuʻunga ʻetau malava ke muimui ʻia Sīsū Kalaisí ʻi hotau ivi mo e mālohi ke moʻui ʻaki ʻa e fekau ʻuluakí mo e uá ʻi he potupotutatau mo e līʻoa tatau kiate kinaua fakatouʻosi.

ʻĪmisi
Golden Gate Bridge (Hala Fakakavakava Matapā Koulá).

Neongo ia, ka ʻoku fokotuʻu mai ʻe he fakautuutu ʻo e fekeʻikeʻi ʻi he māmaní, ʻoku tau faʻa tōnounou he taimi ʻe niʻihi ke tau ʻiloʻi pe manatuʻi ʻeni. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fuʻu tokanga taha pē ki hono tauhi ʻo e ngaahi fekaú ʻoku siʻisiʻi ai haʻanau tali ʻa e niʻihi ʻoku nau pehē ʻoku siʻi ange ʻenau angatonú. ʻOku faingataʻa ki ha niʻihi ke nau ʻofa ʻi he niʻihi kehe ʻoku fili ke mavahe mei he fuakavá pe taʻe-kau ki ha faʻahinga tui fakalotú.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻi ai leva mo ha niʻihi ʻoku nau fakamamafaʻi e mahuʻinga ʻo e ʻofa ki he niʻihi kehé taʻe te nau fakamahinoʻi ʻoku tau haʻisia kotoa pē ki he ʻOtuá. ʻOku fakaʻikaiʻi kakato pē ʻe ha niʻihi ia ʻa e fakakaukau ʻoku ʻi ai ha meʻa ko e moʻoni kakato pe tonu mo e hala pea tui ko e meʻa pē ʻoku fiemaʻu meiate kitautolú ke tau ʻūkuma mo tali kakato ʻa e ngaahi fili ʻa e niʻihi kehé. ʻE lava ke fakatupu ʻe ha taha pē ʻo e ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻikai palanisí ke maleʻei pe holo ho hala fakakavakava fakalaumālié.

Naʻe fakamatalaʻi ʻeni ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻi heʻene pehē: “ʻOku fekauʻi kitautolu ke tau ʻofa ki he tokotaha kotoa pē, he ʻoku akoʻi mai ʻe he talanoa fakatātā ʻa Sīsū ki he Samēlia leleí, ko e tokotaha kotoa pē ko hotau kaungāʻapi ia. Ka ʻoku ʻikai totonu ke hoko ʻetau faivelenga hono tauhi e fekau hono ua ko ʻení ke ngalo ai ʻiate kitautolu ʻa e ʻuluakí, ke ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau laumālié, moʻuí mo e lotó kotoá.”14

Fakaʻosí

Ko e fehuʻi leva kiate kitautolu takitahá, Te tau langa fēfē hotau hala fakakavakava ʻo e tuí mo e līʻoá—ʻo langa ha ongo taua māʻolunga ʻo e fakatou ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki hotau kaungāʻapí? Ko ʻetau kamata feinga pē. Mahalo ʻe hangē ʻetau fuofua kamatá ko ha palani ne tā ʻi ha laʻipepa holoholó pe ko ha fuofua tatau ʻo e mape ʻo ha hala fakakavakava ʻoku tau ʻamanaki ʻe langá. Mahalo ʻe kau ai ha fanga kiʻi taumuʻa moʻoni ke mahino lahi ange ʻa e ongoongolelei ʻa e ʻEikí pe ke fakapapau ke fakasiʻisiʻi hono fakamāuʻi ʻo e niʻihi kehé. ʻOku ʻikai ha taha ʻe fuʻu kei siʻi pe fuʻu motuʻa ke kamata.

ʻĪmisi
Tā fakatātaaʻi ʻo e hala fakakavakavá.

ʻI he fakalau ʻa e taimí, ʻi he faʻa lotu mo e palani leleí, ʻoku fakaleleiʻi leva ʻa e ngaahi fakakaukau ne ʻikai fokotuʻutuʻu leleí. ʻOku hoko ʻa e ngaahi ngāue foʻoú ko ha ngaahi meʻa ʻoku tau anga ʻaki. ʻOku hoko ʻa e ngaahi fuofua tatau ʻo e palaní ko ha mape kuo siviʻi. ʻOku tau langa hotau hala fakakavakava fakalaumālie fakafoʻituituí ʻaki ʻa e loto mo e ʻatamai kuo līʻoa ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo Pē Taha naʻe Fakatupú, kae pehē ki hotau kāinga ʻoku tau ngāue, vaʻinga, pea mo nofo fakataha mo iá.

ʻI he kahaʻú, ko e taimi te ke fakalaka atu ai ʻi ha hala fakakavakava ʻoku haʻi ki ai ha ʻū keipoló pe ko haʻo sio pē ʻi ha laʻitā, mo hono ngaahi taua māʻolungá, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke manatuʻi ʻa e ongo fekau lalahí, naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he Fuakava Foʻoú. Fakatauange ʻe ueʻi fakalaumālie kitautolu ʻe he fakahinohino ʻa e ʻEikí. Fakatauange ʻe fakahanga hotau lotó mo ʻetau fakakaukaú ki ʻolunga ke tau ʻofa ki he ʻEikí pea fakahanga ki tuʻa ke ʻofa ki hotau kaungāʻapí.

Fakatauange ʻe fakamālohia ʻe he meʻá ni ʻa ʻetau tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí, ʻa ia ʻoku ou fakamoʻoni ki ai ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “ʻI he Fuakava Foʻoú, [naʻe tatau ʻa e foʻi lea loeá mo e] sikalaipe, ko ha taha ko ʻene ngāué ko e tokotaha ako pe faiako ʻo e fonó, kau ai ʻa e lao kuo tohi ʻo e Penitateoké, pea mo e ‘ngaahi tukufakaholo ʻa e kau mātuʻá’ (Mātiu 22:35; Maʻake 12:28; Luke 10:25)” (Bible Dictionary, “Lawyer”).

  2. ʻI he kuonga muʻá, naʻe lau ʻe he kau Siu potó ha ngaahi fekau ʻe 613 ʻi he Tolá pea naʻa nau fakafekiki maʻu pē ʻi he mahuʻinga ʻo e fekau ʻe taha ʻi hono fakafehoanaki mo ha fekau kehe. Mahalo naʻe taumuʻa ʻa e loeá ke ne fakaʻaongaʻi e tali ʻa Sīsuú ke fakafepakiʻi ʻaki ʻEne folofolá. Kapau naʻá Ne pehē ʻoku ʻi ai ha fekau ʻoku mahuʻinga taha, ʻe lava ai ke fakaʻatā ke tukuakiʻi ʻa Sīsū ʻokú Ne liʻaki ha konga ʻe taha ʻo e fonó. Ka naʻe hoko ʻa e tali ʻa e Fakamoʻuí ke fakalongolongo ai ʻa kinautolu naʻe omi ke tauheleʻi Ia ʻaki ha fakamatala motuʻa ʻoku hoko he ʻahó ni ko e makatuʻunga ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku tau fai ʻi he Siasí.

  3. Mātiu 22:36–40.

  4. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:15.

  5. Sione 14:15.

  6. Naʻe liliu ʻa e ongo hingoa ʻi he talanoa ko ʻení ke maluʻi ʻa e totonu fakatāutahá.

  7. Mōsaia 2:41.

  8. Mātiu 22:39.

  9. 2 Nīfai 26:33.

  10. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:5.

  11. Naʻe liliu ʻa e ongo hingoá ke maluʻi ʻa e totonu fakatāutahá.

  12. Russell M. Nelson, “Ko e Fekau Lahi Hono Uá,” Liahona, Nōvema 2019, 100.

  13. Mātiu 22:40.

  14. Dallin H. Oaks, “Fekau Lalahi ʻe ,” Liahona, Nōvema 2019, 73–74.