Konifelenisi Lahi
Ko Sīsū Kalaisi ʻi he Uho ʻo ʻEtau Moʻuí
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Ko Sīsū Kalaisi ʻi he Uho ʻo ʻEtau Moʻuí

Ko e ngaahi fehuʻi loloto ʻo e laumālié, ʻa kinautolu ʻoku hā mahino mai ʻi hotau ngaahi taimi faingataʻaʻia tahá mo ʻahiʻahiʻi mālohi tahá, ʻoku tali ia ʻo fakafou ʻi he ʻofa taʻe-tūkua ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻI heʻetau fononga ʻi he moʻui fakamatelié, ʻoku ʻākilotoa kitautolu ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he ngaahi faingataʻá: ko e mamahi lahi ʻo e mole hotau ngaahi ʻofaʻangá, fāinga faingataʻa mo e mahamahakí, mamahi ʻo e fakamaau taʻetotonú, ngaahi aʻusia fakamamahi ʻo e fakamālohí pe ngaohikoviá, loto-mamahi ʻo e taʻemaʻu ngāué, ngaahi faingataʻaʻia fakafāmilí, tangi fakalongolongo ʻo e tuenoá, pe ngaahi nunuʻa fakamamahi ʻo e taú.1 ʻI he ngaahi momeniti peheé, ʻoku fakaʻamua ʻe hotau laumālié ha hūfangaʻanga.2 ʻOku tau fekumi fakamātoato ke ʻilo: Te tau maʻu ʻi fē ʻa e lolo faitoʻo ʻo e melinó?3 Ko hai te tau lava ʻo tuku ki ai ʻetau falalá ke tokoniʻi kitautolu ʻi he loto-falala mo e mālohi ke ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻení?4 Ko hai ʻokú ne maʻu ʻa e faʻa kātakí, ʻa e ʻofa kānokato mo e toʻukupu māfimafi ke hiki hake mo poupouʻi kitautolú?

Ko e ngaahi fehuʻi loloto ʻo e laumālié, ʻa kinautolu ʻoku hā mahino mai ʻi hotau ngaahi taimi faingataʻaʻia tahá mo ʻahiʻahiʻi mālohi tahá, ʻoku tali ia ʻo fakafou ʻi he ʻofa taʻe-tūkua ʻa Sīsū Kalaisí.5 ʻOku tau maʻu ʻa e tali ʻoku tau fekumi ki aí ʻiate Ia, pea ʻi he ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa mai ʻaki ʻi Heʻene ongoongolelei kuo fakafoki maí.6 ʻOku fakafou ʻi Heʻene Fakalelei taʻefakangatangatá hono foaki mai kiate kitautolu ha meʻaʻofa ʻoku taʻe-hano-tatau—ko e taha ʻo e ʻamanaki leleí, fakamoʻuí, pea mo e fakapapau ʻo ʻEne ʻi ai maʻu pē mo tuʻuloa ʻi heʻetau moʻuí.7 ʻOku ʻatā ʻa e meʻafoaki ko ʻení kiate kinautolu kotoa pē ʻoku kakapa atu ʻi he tuí, ʻo tali kakato ʻa e melino mo e huhuʻi ʻokú Ne foaki tauʻatāina maí.

ʻOku mafao mai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí kiate kitautolu takitaha, ko ha tōʻonga ko e uho ia ʻo ʻEne ʻofa mo e angaʻofa fakalangí. ʻOku mahulu hake ʻEne fakaafe kiate kitautolú ʻi ha ui faingofua; ko ha fakapapau fakalangi ia, ʻoku fakamālohia ʻe he mālohi tuʻuloa ʻo ʻEne ʻaloʻofá. ʻOkú Ne fakapapauʻi mai ʻi he angaʻofa kiate kitautolu, ʻi he ngaahi folofolá:

“Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.

“Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié ki homou laumālié.

“He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻamaʻa ʻeku kavengá.”8

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he mahinongofua ʻo ʻEne fakaafe “haʻu kiate aú” pea “toʻo ʻeku haʻamongá” ʻa e maʻongoʻonga ʻo ʻEne talaʻofá—ko ha talaʻofa ʻoku lahi mo kakato pea ʻoku hāsino ai ʻEne ʻofá, ʻo foaki mai ai kiate kitautolu ha fakapapau molumalu: “Te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié.”

ʻI heʻetau fekumi faivelenga ki ha tataki fakalaumālié,9 ʻoku tau kamata ai ʻi ha founga fakatupulaki mo fakalakalaka fakataautaha ʻokú ne fakamālohia ʻetau ngaahi fakamoʻoní. ʻI he mahino kiate kitautolu ʻa e lahi ʻo e ʻofa haohaoa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí,10 ʻoku fonu ai hotau lotó ʻi he houngaʻia, loto-fakatōkilalo,11 pea mo ha holi kuo fakafoʻou ke muimui ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá.12

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni “ʻi hono tukutaha ʻetau tokangá he palani [ʻo e fakamoʻuí ʻa e ʻOtuá], pea mo Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí … te tau lava ʻo ongoʻi fiefia ʻo tatau ai pē [pe] ko e hā e meʻa ʻoku hoko—pe ʻikai ke hoko—ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku haʻu e fiefiá meiate Ia.”13

Naʻe pehē ʻe ʻAlamā ʻi heʻene lea ki hono foha ko Hilamaní: “Pea ko ʻeni, ʻE hoku foha ko Hilamani, vakai, ʻokú ke kei siʻi, pea ko ia, ʻoku ou kole ai kiate koe ke ke fanongo mai ki heʻeku ngaahi leá ʻo ako meiate au; he ʻoku ou ʻiloʻi ʻilonga ʻa kinautolu ʻe falala ki he ʻOtuá ʻe tokoniʻi ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi ʻahiʻahiʻí, mo honau ngaahi tuʻutāmakí, mo honau ngaahi mamahí, pea ʻe hiki hake ʻi he ʻaho fakaʻosí.”14

ʻI he lea ʻa Hilamani ki hono ongo fohá, naʻá ne akoʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni taʻengata ko ʻeni ʻo hono fakamuʻomuʻa ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻetau moʻuí: “Manatu, manatu ‘oku makatuʻunga ‘i he maka ‘o hotau Huhuʻí, ‘a ia ko Kalaisi, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, kuo pau ke mo langa ai homo makatuʻungá.”15

ʻI he Mātiu 14 ʻoku tau ako ai ʻi he hili ʻa e fanongo ʻa Sīsū ki he mate ʻa Sione Papitaisó, naʻá Ne feinga ke ne nofo toko taha. Neongo ia, naʻe muimui ʻiate Ia ha fuʻu kakai tokolahi. Naʻe ueʻi ʻa Sīsū ʻe he manavaʻofá mo e ʻofá, pea ʻikai tuku ʻEne mamahí ke fakahehema Ia mei Hono misioná, ka naʻá Ne talitali lelei kinautolu, ʻo fakamoʻui ʻa e kakai naʻe puke ʻi honau lotolotongá. ʻI he ofi mai ʻa e efiafí, naʻe fehangahangai ai ʻa e kau ākongá mo ha pole faka-lotosiʻi: ko ha fuʻu kakai tokolahi ka naʻe ʻikai feʻunga ʻa e meʻakai naʻe maʻú. Naʻe fokotuʻu ange ʻe he kau ākongá ke fekauʻi atu ʻe Sīsū ʻa e fuʻu kakaí ke nau ʻomai ha meʻakai, ka naʻe kole ʻe Sīsū, ʻi he ʻofa lahi mo e ngaahi taumuʻa māʻolunga, ki he kau ākongá ke nau fafanga kinautolu.

Lolotonga ʻa e femoʻuekina ʻa e kau ākongá ʻi he pole ʻo e taimi pē ko iá, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻEne falala mo e ʻofa ki Heʻene Tamaí, fakataha mo ha ʻofa taʻe-tūkua ki he kakaí. Naʻe fekau ʻe Sīsū ʻa e kakaí ke nau tangutu ʻi he musié, pea naʻá Ne toʻo ha foʻi mā pē ʻe nima mo e mataʻi ika ʻe ua, naʻá Ne fili ke fakamālō ki Heʻene Tamaí, ʻo fakahaaʻi ʻa e māfimafi ʻo e ʻOtuá ke foaki kiate Ia Hono mafaí mo e mālohí.

Hili hono ʻoatu ʻe Sīsū ʻa e fakafetaʻí, naʻá Ne pakipaki ʻa e maá, pea tufaki ia ʻe he kau ākongá ki he kakaí. Ko e meʻa fakaofó, naʻe ʻikai ngata pē ʻi he feʻunga ʻa e meʻakaí ka naʻe lahi fau, pea mo e kato ʻe 12 ʻo e toenga meʻakaí. Naʻe kau ʻi he kulupu naʻe fafangá ʻa e kau tangata ʻe toko 5,000 fakataha mo e kakai fefine mo e fānau.16

ʻOku akoʻi ʻe he mana ko ʻení ha lēsoni mahuʻinga: ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻá, ʻoku faingofua ke tau tokanga taha ʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá. Neongo ia, naʻe fakatātaaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi ʻo e tokanga taha ki Heʻene Tamaí, ʻo foaki ʻa e loto-houngaʻiá, mo fakahaaʻi ʻoku ʻikai maʻu meiate kitautolu ʻa e ngaahi founga ke fakaleleiʻi ʻaki hotau ngaahi faingataʻaʻiá, ka ʻoku mei he ʻOtuá.17

ʻI he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻá, ʻoku fakanatula pē ʻetau tokanga taha ki he ngaahi faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo iá. ʻOku moʻoni hotau ngaahi faingataʻaʻiá pea ʻoku fiemaʻu ki ai ʻetau tokangá, ka ko e tefitoʻi moʻoni ʻo hono ikunaʻi kinautolú ʻoku fakatefito ia ʻi he meʻa ʻoku tau tokanga taha ki aí. ʻI heʻetau fokotuʻu ʻa Kalaisi ko e uho ʻo ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ngāué, ʻoku tau fakafenāpasi ai kitautolu mo ʻEne fakakaukaú mo Hono mālohí.18 ʻOku ʻikai hanga ʻe he fakafenāpasi ko ʻení ʻo fakamaʻamaʻaʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá; ka ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke tau foua kinautolu ʻi he tokoni ʻo e tataki fakalangí.19 Ko hono olá, ʻoku tau ʻilo ai ʻa e ngaahi founga fakaleleiʻi mo e poupou ʻoku maʻu mei ha poto fakalangi ʻoku māʻolunga angé. ʻOku hanga ʻe hono fakaʻaongaʻi ʻo e fakakaukau ko ʻeni ʻoku fakatefito ʻia Kalaisí ʻo fakamālohia kitautolu ʻaki ʻa e loto-toʻa mo e fakamaama ke liliu hotau ngaahi faingataʻaʻiá ke hoko ko ha ngaahi ikuna,20 ʻo fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe lava ke hoko ʻa e meʻa ʻoku hangē ha palopalema lahí ko ha hala fononga ki ha fakalakalaka fakalaumālie lahi ange.

ʻOku ʻomi ʻe he talanoa kia ʻAlamā ko e Siʻí ʻi he Tohi ʻa Molomoná ha fakamatala mahino ʻo e huhuʻí pea mo e ola mahuʻinga ʻo hono fakatefito ʻa e moʻui ʻa ha taha ʻia Kalaisí. ʻI he kamataʻangá, naʻe tuʻu ʻa ʻAlamā ko ha fili ʻo e Siasi ʻa e ʻEikí, ʻo takihalaʻi ha tokolahi mei he hala ʻo e māʻoniʻoní. Kae kehe, naʻe fakaʻaaki ia ʻe ha tokoni fakalangi mei heʻene ngaahi faihalá, ʻa ia naʻe fakaʻilongaʻi ʻaki ha ʻaʻahi mei ha ʻāngelo.

ʻI he taimi naʻá ne faingataʻaʻia taha aí, naʻe fakamamahiʻi ʻe he ongoʻi halaiá pea fāifeinga ke ʻilo ha founga ke hao ai mei heʻene mamahi fakalaumālié, naʻe manatuʻi ʻe ʻAlamā ʻa e ngaahi akonaki ʻa ʻene tamaí ʻo kau kia Sīsū Kalaisi mo e mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí. ʻI he fakaʻamu hono lotó ke maʻu ha huhuʻí, naʻá ne fakatomala mo tautapa fakamātoato ki he ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí. Naʻe fakatupu ʻe he momeniti mahuʻinga ko ʻeni ʻo e tukulolo kakató pea mo hono fakamuʻomuʻa ʻa Kalaisi ʻi heʻene fakakaukaú, ha liliu fakaofo, ʻi he fekumi fakamātoato ʻa ʻAlamā ki Heʻene ʻaloʻofá. Naʻe mole atu ʻa e ngaahi mafatukituki ʻo e ongoʻi halaiá mo e siva e ʻamanakí pea fetongi ʻaki ia ha ongoʻi fiefia mo e nonga lahi.21

Ko Sīsū Kalaisi ʻa ʻetau ʻamanaki leleí pea mo e tali ki he ngaahi mamahi lahi taha ʻo e moʻuí. Naʻá Ne totongi ʻetau ngaahi angahalá ʻo fakafou ʻi Heʻene feilaulaú peá Ne toʻo kiate Ia ʻa ʻetau faingataʻaʻiá kotoa—mamahí, fakamaau taʻetotonú, loto-mamahí, mo e manavaheé—pea ʻokú Ne fakamolemoleʻi mo fakamoʻui kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau falala ai kiate Iá mo feinga ke liliu ʻetau moʻuí ke toe lelei angé. Ko Ia hotau Faifakamoʻuí,22 ʻokú Ne fakafiemālieʻi mo fakaleleiʻi hotau lotó ʻo fakafou ʻi Heʻene ʻofá mo e mālohí, ʻo hangē pē ko ʻEne fakamoʻui ha tokolahi lolotonga ʻo ʻEne ʻi he māmaní.23 Ko Ia ʻa e vai moʻuí, ʻokú Ne feau ʻa e ngaahi fiemaʻu taupotu taha ʻo hotau laumālié ʻaki ʻEne ʻofa mo e angaʻofa maʻu peé. ʻOku tatau ʻeni mo e talaʻofa naʻá Ne fai ki he fefine Samēlia ʻi he vaitupú, ʻo Ne foaki “ha matavai ʻoku mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá.”24

ʻOku ou fakamoʻoni molumalu ʻoku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi, ʻokú Ne puleʻi ʻa e Siasí ni, ko Hono Siasi toputapú, ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.25 ʻOku ou fakamoʻoni ko Ia ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní, ko e Pilinisi ʻo e Melinó,26 ko e Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻí, ko e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeikí,27 ko e Huhuʻi ʻo e māmaní. ʻOku ou fakapapauʻi atu ʻi he ʻilo pau ʻoku tau ʻi Heʻene fakakaukaú mo e lotó maʻu ai pē. Ko ha fakamoʻoni ki he meʻá ni, kuó Ne fakafoki mai Hono Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní pea kuó Ne ui ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko ʻEne palōfita mo e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he taimi ko ʻení.28 ʻOku ou ʻilo naʻe foaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne moʻuí kae lava ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

ʻI heʻetau feinga ke fokotuʻu Ia ko e uho ʻo ʻetau moʻuí, ʻoku hoko mai ai ʻa e ngaahi fakahaá kiate kitautolu, ʻoku ʻōʻōfaki kitautolu ʻe Heʻene nonga ʻoku tuʻuloá, pea ʻoku ʻomi ʻe Heʻene Fakalelei taʻefakangatangatá ʻa hotau fakamolemolé mo e fakamoʻuí.29 ʻOku tau maʻu ʻiate Ia ʻa e mālohi ke ikunaʻí, ʻa e loto-toʻa ke vilitakí, mo e nonga ʻoku mahulu hake ʻi he mahino kotoa pē. ʻOfa ke tau feinga ʻi he ʻaho kotoa pē ke tau ofi ange kiate Ia, ʻa e tupuʻanga ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku leleí,30 ko e maama ʻo e ʻamanaki leleí ʻi heʻetau fononga foki ki he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.