Konifelenisi Lahi
Angatonú: Ko ha ʻUlungaanga Faka-Kalaisi
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Angatonú: Ko ha ʻUlungaanga Faka-Kalaisi

ʻOku fiemaʻu ʻi he moʻui angatonú ke tau tauhi moʻoni ki he ʻOtuá, ki he niʻihi kehé, pea ki hotau tuʻunga fakalangí.

ʻI he ngaahi houa fakaʻosi ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí, naʻá Ne hāʻele ki he Moʻunga ʻŌlivé ki ha ngoue naʻe ui ko Ketisemani pea fakaafeʻi ʻEne kau ākongá ke nau tatali.1 ʻI Heʻene tokotahá, naʻá Ne tautapa ki Heʻene Tamaí, “Kapau ko ho finangaló, ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au.”2 Naʻe langaki Ia ʻe he tōtuʻa ʻo ʻEne mamahí, “ʻa ia ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá … [ʻEne] tetetete … pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo [Hono] kilí, … peá [Ne] loto ke ʻoua naʻá [Ne] inu ʻi he ipu mahí, peá [Ne] holomui ai.”3 Ka ʻi he mōmeniti ʻo e loto-foʻí, naʻe ʻikai holomui ʻa e Fakamoʻuí ka “naʻá Ne inu ai ʻo fakaʻosi [ʻEne] ngaahi teuteu ki he fānau ʻa e tangatá.”4

ʻI he hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí, naʻá Ne maʻu ʻa e mālohi ki he maté, mamahí, mo e faingataʻaʻiá ka naʻe ʻikai ke Ne holomui. Naʻá Ne fakahoko ʻa e fuakava naʻá Ne fai mo ʻEne tamaí, pea ʻi Heʻene fai iá, naʻá Ne fakahaaʻi ai ha ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻoku fakautuutu ʻene mahuʻinga ʻi he māmani ʻoku tau nofo aí—ʻa e ʻulungaanga angatonú. Naʻá Ne tauhi moʻoni ki he ʻOtuá, kiate kitautolu takitaha, pea ki Hono tuʻunga fakalangí.

Angatonú

Ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau Faʻifaʻitakiʻangá. ʻOku fiemaʻu ʻi he moʻui angatonú ke tau tauhi moʻoni ki he ʻOtuá, ki he niʻihi kehé, pea ki hotau tuʻunga fakalangí. ʻOku maʻu ʻa e angatonú mei he ʻuluaki fekau lahi ke ʻofa ki he ʻOtuá. Koeʻuhí ʻokú ke ʻofa ʻi he ʻOtuá, ʻokú ke tauhi moʻoni kiate Ia ʻi he taimi kotoa pē. ʻOku mahino kiate koe ʻoku ʻi ai ʻa e tonu mo e hala, pea ʻoku ʻi ai mo e meʻa ko e moʻoni ʻoku tuʻuloa—ko e moʻoni ia ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻuhinga ʻa e angatonú, ʻoku ʻikai ke tau holoki ʻetau ngaahi tuʻunga moʻuí pe ʻulungāngá ke fakaʻapaʻapaʻi pe ke tali kitautolu ʻe he niʻihi kehé.5 Ke ke fai ʻe koe ʻa ia ʻoku “[totonú] pea tuku ke hoko mai hono olá.”6 ʻI hono toe vakaiʻi kimuí ni ʻo e tohi lēsoni fakafaifekau Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí, naʻe tānaki ki ai ʻa e angatonú ko ha ʻulungaanga faka-Kalaisi.7

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, naʻe vahe ai ʻa ʻEletā ʻUkitofa ke ne fokotuʻutuʻu foʻou homau siteikí. Lolotonga ʻema ʻinitaviú, naʻá ne fai mai ha fehuʻi kuo teʻeki ai ngalo ʻiate au: “Kuo ʻi ai nai ha faʻahinga meʻa ʻi hoʻo moʻuí te ke mā ai pe ko e Siasí, kapau ʻe ʻilo ki ai ʻa e kakaí?” ʻI heʻeku ʻohovalé, naʻe vave ʻeku fakakaukau ki hono kotoa ʻo ʻeku moʻuí, ʻi heʻeku feinga ke manatuʻi ʻa e ngaahi momeniti ko ia naʻá ku tōnounou aí peá u fehuʻi loto pē, “Kapau naʻe ʻiloʻi ʻe he niʻihi kehé ʻa e meʻa kotoa pē kuó u faí, ko e hā ʻenau fakakaukau mai kiate au pe ko e Siasí?”

ʻI he mōmeniti ko iá, ne u pehē naʻe fehuʻi pē ʻa ʻEletā ʻUkitofa fekauʻaki mo e tuʻunga moʻui tāú, ka kuo mahino kiate au ko ha fehuʻi moʻoni ia fekauʻaki mo e angatonú. Naʻá ku faitotonu nai ki he meʻa ne u fakahā angé? ʻE vakai nai ʻa e māmaní ʻoku tatau ʻeku ngaahi leá mo ʻeku ngāué? ʻE mamata nai e niʻihi kehé ki he ʻOtuá ʻi heʻeku tōʻongá?

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo, ko e “angatonú” ko ʻetau “loto-fiemālie ia mo e malava ke tau moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi meʻa ʻoku tau tui ki aí pea mo ʻetau ngaahi tukupaá.”8

Tauhi Moʻoni ki he ʻOtuá

ʻOku fiemaʻu ʻi he moʻui angatonú ke tau tomuʻa tauhi moʻoni ki he ʻOtuá.

Kuo tau ako mei heʻetau kei siʻí e talanoa ʻo Taniela ʻi he ʻana ʻo e fanga laioné. Naʻe tauhi moʻoni maʻu pē ʻa Taniela ki he ʻOtuá. Naʻe feinga hono toʻu meheká “ke nau ʻilo ha meʻa kiate [ia]”9 pea nau faʻu ha lao ke lotu pē ki honau ngaahi ʻotuá. Naʻe ʻiloʻi ʻe Taniela ʻa e laó ka naʻá ne foki ki ʻapi—pea “[ʻi he] ava [ʻa e ngaahi matapā ʻo hono falé]”10—naʻá ne tūʻulutui ʻo lotu tuʻo tolu ʻi he ʻaho ki he ʻOtua ʻo ʻIsilelí. Ko hono olá, naʻe lī ʻa Taniela ki he ʻana ʻo e fanga laioné. ʻI he pongipongi haké, naʻe ʻilo ʻe he tuʻí kuo fakahaofi ʻa Taniela ʻe hono ʻOtuá peá ne faʻu ha lao foʻou, ʻoku totonu ke “tetetete mo ilifia ʻa e kakaí ki he ʻOtua ʻo Tanielá: he ko e ʻOtua moʻuí ia.”11

Naʻe ʻiloʻi ʻe he tuʻí ʻa e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he angatonu ʻa Tanielá. ʻOku vakai e niʻihi kehé ki he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi heʻetau—ngaahi leá mo e ngāué. Hangē pē ko Tanielá, ʻi heʻetau tauhi moʻoni ki he ʻOtuá ʻe fakaʻau ke tau makehe ange ai mei he māmaní.

ʻOku fakamanatu mai ʻe he Fakamoʻuí, “Te mou maʻu ʻa e mamahí ʻi māmani; ka mou loto-toʻa; kuó u ikuʻi ʻa māmani.”12 Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni: “[ʻOku ʻuhinga ʻa e ikuʻi ʻo māmaní] ke ikunaʻi ʻa e fakatauele ke tokanga lahi ange ki he ngaahi meʻa ʻo māmaní ʻi he ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻuhinga ia ke falala lahi ange ki he akonaki ʻa Kalaisí ʻi he ngaahi fakakaukau fakapoto ʻa e tangatá.”13 Ko e meʻa tatau pē, kuo pau ke tau tekeʻi ʻa e ʻahiʻahi ke ʻaʻeva “ʻi [hotau] hala pē ʻo [kitautolú], pea fakatatau ki he tatau ʻo [hotau] ʻotua ʻo [kitautolú], ʻa ia ko hono tataú ʻoku hangē ko e māmaní.”14

Ko e mālohi fehangahangai ʻo e māmani ko ʻení ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí. Ko e founga ʻoku tau tali ʻaki e mālohi ko ʻení ko e uho ia ʻo hotau tuʻunga totonú—ko ha meʻafua ia ʻo ʻetau angatonú. ʻE lava ke ʻasi mahino e mālohi fakamāmaní ʻo hangē ko hano fakaʻauha ʻo e anganofo ʻi he nofo-malí, pe olopoto ʻo hangē ko e fakapuli ʻo tohi fakaanga ki he tokāteline pe ʻulungaanga ʻo e Siasí. Ko e angatone ko ia ʻi heʻetau ngaahi filí ko hano fakahoʻata ia kituʻa ʻo ha loto-tukupā ke muimui ʻi he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Tauhi Moʻoni ki he Niʻihi Kehé

Hangē pē ko e maʻu ʻa e angatonú mei he ʻuluaki fekau lahi ke ʻofa ki he ʻOtuá, ʻoku maʻu mei he fekau hono uá ʻa e tauhi moʻoni ki he niʻihi kehé, ke ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko kitautolú. Ko e moʻui angatonú ʻoku ʻikai ko ha moʻui haohaoa ia; ko ha moʻui ia ʻoku tau faifeinga fakaʻaho ke tau ʻuluaki tauhi moʻoni ki he ʻOtuá pea ʻi he tuʻunga ko iá ke tau tauhi moʻoni ki he niʻihi kehé. ʻOku fakamanatu mai ʻe Palesiteni ʻOakesi, “ʻOku ʻikai totonu ke hoko ʻetau faivelenga hono tauhi [ʻa] e fekau hono ua ko ʻení ke ngalo ai ʻiate kitautolu ʻa e ʻuluakí.”15

ʻOku fakautuutu ange hono fiemaʻu ʻe he māmaní ʻa e angatonú ʻaki ʻenau fokotuʻu ha ngaahi tuʻutuʻuni fakaʻulungaanga pe ngaahi lao fakaetotonu ʻoku nau puleʻi ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo e kakaí mo e ngaahi kautahá. Neongo ʻoku lelei, ka ʻoku ʻikai faʻa fakatefito ʻa e ngaahi lao ko ʻení ki ha moʻoni tuʻuloa pea fakahehema ke liliu ʻo makatuʻunga ʻi he ākenga fakafonuá. Hangē ko e fehuʻi naʻe fai ʻe ʻEletā ʻUkitofá, ʻoku akoʻi ʻe ha ngaahi kautaha ʻe niʻihi ʻa e kau ngāué ke nau fakakaukau pe ʻe fēfē ʻenau ngaahi filí pe founga fai tuʻutuʻuní kapau ʻe pulusi ia ʻi he ʻinitanetí pe ʻi he peesi ʻuluaki ʻo ha nusipepa ʻiloa. ʻI he mavahe mai ʻa e Siasí mei he kakapú mo e fakapoʻulí,16 kuo pau ke tau hangē ko Tanielá, ʻo mavahe mei he ngaahi fiemaʻu fakamāmaní pea hoko ko e fofonga ʻo e ʻOtua moʻoni mo moʻuí ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he feituʻu kotoa pē.17

ʻOku ʻikai feʻunga ʻa ʻetau pehē ʻoku tau angatonú kapau ʻoku ʻikai tatau ʻetau tōʻongá mo ʻetau leá. ʻOku pehē pē ʻa e ʻikai fetongi ʻe he angaʻofa faka-Kalisitiané ʻa e angatonú. ʻI heʻetau hoko ko ha kakai ʻo e fuakavá, mo e kau taki ʻo Hono Siasí, kuo pau ke tau mavahe mei he fakaangá ka tau fakafenāpasi ki he ngaahi tuʻunga moʻui kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí.

ʻOku langaki ʻe he ngāue ʻi he angatonú ʻa e tuí mo e falalá mo fakapapauʻi ki he niʻihi kehé ko ʻetau taumuʻá pē ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻEikí. ʻI heʻetau ngaahi fakataha alēleá, ʻoku tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ivi tākiekina mei tuʻá ka tau muimui ki he founga kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí, ʻo fekumi ki ha ngaahi fakakaukau mei he fefine mo e tangata takitaha pea ngāue ʻo fakatatau mo e faleʻi fakalaumālie ʻoku maʻú.18

ʻOku tukutaha ʻetau tokangá ʻi he Fakamoʻuí, pea ʻoku tau tokanga ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tōʻonga ʻe ala pehē ai ʻoku tau siokita, ke ʻaonga ki hotau fāmilí, pe ko e fakapalataha pē ki ha taha kae liʻaki ʻa e taha. ʻOku tau feinga mālohi ke fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga fakakaukau pē ʻe tākiekina ai ʻetau ngāué ʻe he fakalāngilangi ʻa e tangatá,19 ke maʻu ha fakalāngilangi fakataautaha, tokolahi ange niʻihi ʻoku saiʻia ʻiate kitá, lea ʻaki pe pulusi haʻate lea.

Tauhi Moʻoni ki Hotau Tuʻunga Fakalangí

Ko hono fakaʻosí, ʻoku fiemaʻu ʻi he moʻui angatonú ke tau tauhi moʻoni ki hotau tuʻunga fakalangí.

ʻOku tau ʻiloʻi ha niʻihi naʻe ʻikai pehē. ʻOku mahuʻinga ʻa Kolihola ko e fili ʻo Kalaisí, ʻa ia naʻá ne tohoakiʻi e loto ʻo e tokolahi, ʻo fakafiemālieʻi honau “loto fakakakanó.”20 Ka, ʻi he ngaahi momeniti fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí, naʻá ne vetehia ʻo pehē, “naʻá ku ʻiloʻi maʻu pē foki ʻoku ʻi ai ha ʻOtua.”21 Kuo akoʻi ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ko e loí “ʻoku fehangahangai ia mo e natula ʻo hotau laumālié,”22 ʻa hotau tuʻunga fakalangí. Naʻe kākaaʻi pē ʻe Kolihola ia, pea naʻe ʻikai ʻiate ia ʻa e moʻoní.23

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe fakahā loto-toʻa ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “naʻá ku ʻiloʻi ia, peá u ʻiloʻi ʻoku ʻafioʻi ia ʻe he ʻOtuá, pea ʻe ʻikai te u lava ʻo fakaʻikaiʻi ia.”24

Naʻe ʻofeina ʻe he ʻEikí ʻa Hailame ko e tokoua ʻo Siosefá “koeʻuhí ko e angatonu ʻo hono lotó.”25 Naʻá ne tuʻu maʻu mo Siosefa ʻi he moʻoní ʻo aʻu ki he ngataʻangá—ʻo tauhi moʻoni ki hona tuʻunga fakalangí, ʻi he maama mo e ʻilo naʻá na maʻú, pea tauhi moʻoni ki he tuʻunga naʻá na ʻilo te na lava ʻo aʻusiá.

Fakaʻosí

ʻOfa ke tau fakalelei “ki he finangalo ʻo e ʻOtuá”26 pea fakatupulaki ʻa e ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻo e angatonú. ʻOfa ke tau muimui ʻi hotau Faʻifaʻitakiʻangá, ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní, pea ʻoua naʻa tau holomui ka tau moʻui ʻo tauhi moʻoni ki he ʻOtuá, ki he niʻihi kehé, pea ki hotau tuʻunga fakalangí.

Hangē ko e lea ʻa Siopé, “Tuku ke fakamamafa au ʻi he meʻa fakatatau totonu, koeʻuhí ke ʻilo ʻe he ʻOtuá ʻa ʻeku angatonú.”27 ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.