Konifelenisi Lahi
Ngaahi Fuakavá mo e Ngaahi Fatongiá
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Ngaahi Fuakavá mo e Ngaahi Fatongiá

ʻOku ʻiloa ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ko ha siasi ʻoku fakamamafa ki hono fakahoko ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá.

“ʻOku kehe fēfē homou Siasí mei he toengá?” Kuo kehekehe ʻeku tali ki he fehuʻi mahuʻingá ni ʻi he fakaʻau ke u motuʻá pea ʻi he tupulaki ʻa e Siasí. ʻI hono fāʻeleʻi au ʻi ʻIutā ʻi he 1932, naʻe toko 700,000 pē nai ʻa e kāingalotu hotau Siasí, ʻo meimei tokolahi tahá ʻi ʻIutā mo e ngaahi siteiti ofi aí. ʻI he taimi ko iá, naʻe temipale pē ʻe 7. ʻI he ʻaho ní, ʻoku laka ʻa e tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he 17 milioná ʻi ha ngaahi fonua nai ʻe 170. ʻI he ʻaho 1 ʻo ʻEpeleli ní, kuo ʻi ai ha ngaahi temipale ʻosi fakatapui ʻe 189 ʻi ha ngaahi fonua kehekehe pea ko e 146 kehe ʻoku kei palaniʻi mo langa. Kuó u ongoʻi ke lea atu fekauʻaki mo e taumuʻa ʻo e ngaahi temipale ko ʻení pea mo e hisitōlia mo e ngafa ʻo e ngaahi fuakavá ʻi heʻetau lotú. ʻE faitokonia ʻe he meʻá ni ʻa e ngaahi akonaki fakalaumālie ʻo e kau lea kimuʻá.

I.

Ko e fuakavá ko ha tukupā ia ke fakahoko ha ngaahi fatongia pau. ʻOku mahuʻinga ʻa e ngaahi tukupā fakatāutahá ki hono puleʻi ʻetau moʻui fakafoʻituituí pea mo e ngāue ʻa e sōsaietí. ʻOku lolotonga fakafepakiʻi ʻa e fakakaukaú ni. ʻOku fehuʻia ʻe ha kakai toko siʻi ʻa e mafai pulé mo taukaveʻi ʻoku totonu ke tauʻatāina ʻa e kakaí mei ha faʻahinga fakangatangata ʻi heʻenau tauʻatāina fakafoʻituituí. Ka ʻoku tau ʻilo mei he taʻu ʻe lauiafe ʻo e aʻusiá ʻoku tukuange ʻe ha taha ha kiʻi tauʻatāina fakafoʻituitui ke maʻu ʻa e ngaahi lelei ʻo e nofo maau ʻi he tūkui koló. ʻOku fakatefito hono tukuange pehē ʻo e tauʻatāina fakafoʻituituí ke fakahaaʻi pe mahino ʻa e ngaahi tukupaá pe ngaahi fuakavá.

ʻĪmisi
Kau ngāue fakakautau.
ʻĪmisi
Kau ngāue fakafaitoʻo.
ʻĪmisi
Kau tāmate afi.
ʻĪmisi
Kau faifekau taimi kakató.

Ko ha sīpinga ʻeni ʻe niʻihi ʻo e ngaahi fatongia fuakava ʻi hotau sōsaietí: (1) kau fakamāú, (2) sōtiá, (3) kau ngāue fakafaitoʻó, mo e (4) kau tāmate afí. Ko kinautolu kotoa pē ʻoku kau ki he ngaahi ngāueʻanga angamaheni ko ʻení, ʻoku nau fai ha tukupā—ʻo faʻa fakaʻosi ʻaki ha fakapapau pe fuakava—ke fakahoko honau ngaahi ngafa tukupaú. ʻOku tatau pē ia mo ʻetau kau faifekau taimi kakató. ʻOku taumuʻa honau teunga makehé pe pine hingoá ke fakahaaʻi ko e taha ʻokú ne tuí ʻoku fuakava pea ʻoku ʻi ai hono fatongia ke akoʻi mo tokoni pea ʻoku totonu ke poupouʻi ʻi he ngāue ko iá. Ko ha taumuʻa ʻe taha fekauʻaki mo iá ke fakamanatu ki he taha ʻokú ne tuí ʻa hono ngaahi fatongia ʻi he fuakavá. ʻOku ʻikai ha mana ia ʻi honau teunga makehé pe fakaʻilongá, ka ko ha fakamanatu mahuʻinga pē ʻo e ngaahi fatongia makehe kuo tali ʻe he tokotaha ʻokú ne tuí. Ko e meʻa tatau foki ʻeni ʻi he fakataipe ʻo e mama fakamaʻú mo e mama malí ko e fakahaaʻi ki he kau mamatá pe fakamanatu kiate kinautolu ʻoku nau tuí ʻa e ngaahi fatongia fuakavá.

ʻĪmisi
Mama malí.

II.

Ko e meʻa kuó u lea ʻaki ki he hoko ʻa e ngaahi fuakavá ko ha makatuʻunga ki he puleʻi ʻo e moʻui fakafoʻituituí ʻoku tautautefito ia ki he ngaahi fuakava fakalotú. Ko e fakavaʻe mo e hisitōlia ʻo e ngaahi fengāueʻaki mo e ngaahi fiemaʻu ʻa ha ngaahi tui fakalotu lahi, ʻoku fakatefito ia ʻi he ngaahi fuakavá. Hangē ko ʻení, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé ki ha ngaahi tukufakaholo fakalotu lahi. ʻOkú ne fakafeʻiloaki ʻa e fakakaukau māʻoniʻoni ʻo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi he fuakava mo ʻEne fānaú. ʻOku faʻa fakamatala ʻa e Fuakava Motuʻá ki he fuakava ʻa e ʻOtuá mo ʻĒpalahame mo hono hakó.1

ʻOku fakahaaʻi mahino ʻe he ʻuluaki konga ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ʻa ia naʻe tohi ʻi he taimi ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻa e fatongia ʻo e ngaahi fuakava mo e lotu ʻa e kakai ʻIsilelí. Naʻe fakahā kia Nīfai ko e ngaahi tohi ʻa e kau ʻIsilelí ʻi he vahaʻataimi ko iá “ko e lekooti ia ʻo e kau Siú, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fuakava ʻa e ʻEikí, ʻa ia kuó ne fai ki he fale ʻo ʻIsilelí.”2 ʻOku lahi ha fakamatala ʻa e ngaahi tohi ʻa Nīfaí ki he fuakava faka-ʻEpalahamé3 pea mo ʻIsileli “ko e kakai fuakava ʻo e ʻEikí.”4 ʻOku toe lekooti foki ʻa e fuakava mo e ʻOtuá pe kau taki fakalotú ʻi he Tohi ʻa Molomoná fekauʻaki mo Nīfai, Siosefa ʻi ʻIsipité, Tuʻi ko Penisimaní, ʻAlamā, mo e ʻEikitau ko Molonaí.5

III.

ʻI he hokosia ʻa e taimi ki hono Fakafoki mai ʻa e kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, naʻe ui ʻe he ʻOtuá ha palōfita, ko Siosefa Sāmita. ʻOku ʻikai ke tau maʻu kakato ʻa e ʻuluaki fakahinohino ʻa e ʻāngelo ko Molonaí ki he palōfita fakapotopoto kei talavoú ni. Ka ʻoku tau ʻiloʻi naʻá ne talaange kia Siosefa “ʻoku ʻi ai ha ngāue ʻa e ʻOtuá ke [ne] fai” pea kuo pau ke ʻomai ʻa e “kakato ʻo e Ongoongolelei taʻengatá” kau ai mo e “ngaahi talaʻofa naʻe fai ki he ngaahi tamaí.”6 ʻOku tau toe ʻilo foki ko e potufolofola naʻe lau lahi taha ʻe he talavou ko Siosefá—kimuʻa pea toki fekau ke ne fokotuʻu ʻa e siasí—ko ha ngaahi akonaki ia fekauʻaki mo e ngaahi fuakava naʻá ne liliu ʻi he Tohi ʻa Molomoná. Ko e tohi ko iá ko e tefitoʻi maʻuʻanga tokoni lahi ia ʻo e Fakafoki mai ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí, kau ai ʻa e palani ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú, pea ʻoku fonu ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻi he ngaahi fakamatala ki he ngaahi fuakavá.

ʻI he ʻilo lelei ʻe Siosefa ʻa e Tohi Tapú, ʻoku pau pē naʻá ne ʻilo ki he fakamatala ʻa e tohi Hepeluú kau ki he taumuʻa ʻa e Fakamoʻuí ke “fai … ʻa e fuakava foʻou mo e fale ʻo ʻIsilelí mo e fale ʻo Siutá.”7 ʻOku fakamatala foki ʻa e tohi Hepeluú kia Sīsū “ko e fakalaloa ʻo e fuakava foʻoú.”8 Ko e tumutumú, ko e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matelié, ʻoku ui “Ko e Fuakava Foʻoú.”

Naʻe mahuʻinga ʻa e ngaahi fuakavá ʻi hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. ʻOku hā mahino ʻeni ʻi he ngaahi meʻa naʻe fakahinohino ʻe he ʻEikí ke fai ʻe he Palōfitá ʻi hono fokotuʻu Hono Siasí. ʻI hono pulusi pē ʻo e Tohi ʻa Molomoná, naʻe tataki leva ʻe he ʻEikí ʻa e fokotuʻu ʻo Hono Siasi kuo fakafoki maí, ʻa ia naʻe ui ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.9 ʻOku fakahinohino ʻe he fakahā naʻe lekooti ʻi ʻEpeleli 1830 ʻe tali ʻa e kakaí “ʻi he papitaiso ki hono siasí” hili ʻenau “fakamoʻoniʻi” (ʻo ʻuhinga ke fakamoʻoniʻi mamalu) “kuo nau fakatomala moʻoni mei heʻenau ngaahi angahala kotoa pē, pea ʻoku nau loto-fiemālie ke toʻo kiate kinautolu ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí, kuo fakapapau honau lotó ke tauhi kiate ia ʻo aʻu ki he ngataʻangá.”10

Ko e fakahā tatau pē ʻokú ne fakahinohino ke “faʻa fakataha ʻa e [Siasí] ke kai ʻa e maá mo inu ʻa e uainé [vai] ko e fakamanatu ʻo e ʻEiki ko Sīsuú.” ʻOku mahino hono mahuʻinga ʻo e ouaú ni ʻi he fakalea ʻo e ngaahi fuakava naʻe ʻomi pau ki he kaumātuʻa pe taulaʻeiki ʻokú ne fakahokó. ʻOkú ne tāpuakiʻi ʻa e fakataipe ʻo e maá ki he “ngaahi laumālie ʻo kinautolu kotoa pē ʻe ʻilo aí … , ke nau … fakamoʻoniʻi ai ki hoʻo ʻafió, ʻe ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, ʻoku nau loto-fiemālie ke toʻo kiate kinautolu ʻa e huafa ʻo ho ʻAló, pea manatu maʻu ai pē kiate ia, mo tauhi ʻene ngaahi fekau ʻa ia kuó ne tuku kiate kinautolú.”11

Naʻe toe fakamamafaʻi ʻa e fatongia tefito ʻo e ngaahi fuakavá ʻi he Siasi naʻe toki fakafoki maí, ʻi he talamuʻaki naʻe foaki ʻe he ʻEikí ki he ʻuluaki pulusi ʻo ʻEne ngaahi fakahaá. ʻOku fakahā ai ʻe he ʻEikí kuó Ne ui ʻa Siosefa Sāmitá koeʻuhí “kuo … liʻaki [ʻe he kakai ʻo māmaní] ʻa ʻeku ngaahi ouaú mo maumauʻi ʻa ʻeku fuakava taʻengatá.”12 ʻOku toe fakamatalaʻi ʻe he fakahaá ni ʻoku tuku mai ʻEne ngaahi fekaú “koeʻuhí ke lava ʻeku fuakava taʻengatá ʻo fokotuʻu.”13

ʻOku mahino kiate kitautolu ʻi he ʻahó ni ʻa e fatongia ʻo e ngaahi fuakavá ʻi he Siasi kuo fakafoki maí mo e moihū ʻa hono kau mēmipá. Naʻe fakahoko ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e fakamatala fakanounou ko ʻení ki he ʻaonga ʻo ʻetau papitaiso mo ʻetau maʻu fakauike ʻa e sākalamēnití ʻo pehē: “Ko e mēmipa kotoa pē ʻo e siasí ni kuo hū ʻi he vai ʻo e papitaisó, kuó ne kau ki ha fuakava toputapu. Ko e taimi kotoa pē ʻoku tau maʻu ai ʻa e sākalamēniti ʻo e ʻohomohe ʻa e ʻEikí, ʻoku tau fakafoʻou ai ʻa e fuakava ko iá.”14

Kuo fakamanatu mai ʻe ha kau lea tokolahi ʻi he konifelenisí ni ʻoku faʻa ui ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí ko e “hala ʻo e fuakavá” ʻokú ne “tataki … ke tau foki [ki he ʻOtuá]” pea “ʻoku fekauʻaki ia mo hotau vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá.”15 ʻOkú ne akoʻi hono mahuʻinga ʻo e ngaahi fuakavá ʻi heʻetau ngaahi ouau fakatemipalé mo tapou mai ke tau sio lōloa ki he ngataʻangá mei he kamataʻangá pea “fakakaukau fakasilesitiale.”16

IV.

Te u lea lahi ange ʻi he taimí ni ki he ngaahi fuakava fakatemipalé. ʻI hono fakahoko ʻa e fatongia ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke fakafoki mai ʻa e kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, naʻá ne fakaʻaongaʻi ha konga lahi ʻo hono ngaahi taʻu fakaʻosí ʻi hono tataki ʻa e langa ʻo ha temipale ʻi Nāvū, ʻIlinoisi. Naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻiate ia ʻa e ngaahi akonaki, tokāteline, mo e ngaahi fuakava toputapu ke fakahoko ʻi he ngaahi temipalé ʻe kinautolu te nau fetongi iá. Naʻe akoʻi ai ʻa e kakai maʻu ʻenitaumení ki he palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo fakaafeʻi ke nau fakahoko ha ngaahi fuakava toputapu. Naʻe talaʻofa ai kiate kinautolu ʻe faivelenga ki he ngaahi fuakava ko iá ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa ia “ʻoku ʻanautolu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē” pea te nau “nofo … ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo hono Kalaisí ʻo taʻengata pea taʻengata.”17

Naʻe fakahoko ʻa e ngaahi ouau ʻenitaumeni ʻi he Temipale Nāvuú kimuʻa pē pea tuli hotau kau paioniá ke kamata ʻenau fononga fakahisitōlia ki he ʻotu moʻunga ʻi he Hihifó. Kuo tau maʻu ha ngaahi fakamoʻoni ʻa ha kau paionia tokolahi ʻa ia ko e mālohi naʻa nau maʻu mei hono haʻi kinautolu kia Kalaisi ʻi heʻenau ʻenitaumeni ʻi he Temipale Nāvuú, naʻá ne ʻoange ʻa e ivi ke fakahoko ʻa e fononga kāfakafa mo langa honau nofoʻanga ʻi he Hihifó.18

ʻOku fatongia ʻaki ʻe kinautolu kuo maʻu ʻenitaumeni ʻi ha temipalé, ke tui ha kāmeni temipale, ko ha teunga ʻoku ʻikai hā ki tuʻa koeʻuhí ʻoku tui loto ia ʻi he valá. ʻOkú ne fakamanatu ki he kau mēmipa ʻosi maʻu ʻenitaumení ʻa e ngaahi fuakava toputapu kuo nau fakahokó mo e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa ange ʻi he temipale māʻoniʻoní. Ke aʻusia ʻa e ngaahi taumuʻa māʻoniʻoni ko iá, ʻoku fakahinohinoʻi kitautolu ke tui maʻu pē ʻa e kāmeni temipalé, tukukehe pē ʻi he ngaahi fakaʻatā mahino ko ia ʻoku mahuʻingá. Koeʻuhí ʻoku ʻikai “mālōlō” ʻa e ngaahi fuakavá, ʻe lava ke mahino ʻi hono toʻo ʻe ha taha hono kāmení, ko haʻane tukuange ia ʻa e ngaahi fatongia fuakava mo e ngaahi tāpuaki ʻoku felāveʻi mo iá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fakapapauʻi ʻe kinautolu ʻoku faivelenga ʻi hono tui honau kāmení mo hokohoko atu hono tauhi ʻenau ngaahi fuakava fakatemipalé ʻa honau tufakanga ko e kau ākonga ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
Mape ʻo e ngaahi temipalé.

ʻOku langa ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ha ngaahi temipale ʻi he funga ʻo e māmaní. Ko honau taumuʻá pē ke faitāpuekina ʻa e fānau fuakava ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻa e moihū ʻi he temipalé pea mo e ngaahi fatongia toputapu mo e mālohi pea mo e ngaahi tāpuaki taʻengata ʻo e haʻi kia Kalaisi ʻoku nau maʻu ʻi he fuakavá.

ʻĪmisi
Temipale São Paulo Brazil.

ʻOku ʻiloa ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ko ha siasi ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e fakahoko ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. Ko e ngaahi fuakavá ko ha meʻa pau ia ʻi he ouau takitaha ʻo e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻoku fakahoko ʻi he Siasi ko ʻeni kuo fakafoki maí. Ko e ouau ʻo e papitaisó mo hono ngaahi fuakava fekauʻakí ko ha ngaahi fiemaʻu ia ke hū ki he puleʻanga fakasilesitialé. Ko e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava fekauʻaki ʻo e temipalé ko ha ngaahi fiemaʻu ia ki he hākeakiʻi ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, ʻa ia ko e moʻui taʻengatá, ko e “mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá.”19 Ko e tefitoʻi taumuʻa ia ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

ʻOku ou fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia ko e ʻulu ʻo e Siasi ko iá, mo tuku ʻEne ngaahi tāpuakí kiate kinautolu kotoa pē ʻoku feinga ke tauhi ʻenau ngaahi fuakava toputapú. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.