Konifelenisi Lahi
Fua ʻOku Tolongá
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Fua ʻOku Tolongá

ʻOku mahuʻinga hono fakamaʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻetau ngaahi ouaú kapau ʻoku tau fiemaʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí ki hono kotoa ʻo ʻitānití.

Naʻá ku saiʻia ʻi heʻeku kei siʻí ʻi he fuaʻi piisi ‘oku momoho mo foʻoú. ʻOku aʻu mai pē ki he ʻahó ni ʻa hono fakauʻakaiʻi au ʻe he fakakaukau ʻoku ou uʻu ha foʻi piisi huhuʻa mo melie pea ifo mahimahí. ʻI he taimi ʻoku toli ai ʻa e fuaʻi piisi kuo motuʻa leleí, ʻoku tolonga ia ʻi ha ʻaho ʻe ua ki he fā pea toki pala. ʻOku ou maʻu ha manatu melie ʻo ʻeku kau fakataha mo ʻeku faʻeé pea mo hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ʻi homau peitó ke fakatolonga e piisi kuo tolí ki he faʻahitaʻu momoko ka hokó ʻaki hono silaʻi kinautolu ʻi ha fanga foʻi hina. Kapau te tau fakatolonga ʻa e pīsí ʻo tonu, ʻe tolonga ʻa e fua ifo ko ʻení ʻi ha ngaahi taʻu lahi, kae ʻikai ko ha ʻaho pē ʻe ua ki he fā. Kapau ʻe teuteuʻi lelei pea fakamafana, ʻe fakatolonga ʻa e fuaʻiʻakaú kae ʻoua kuo maumauʻi ʻa e sila ʻo e kapá.

Naʻe fakahinohinoʻi kitautolu ʻe Kalaisi ke tau “ʻalu atu ʻo maʻu ʻa e fuá pea ke tolonga homou fuá.”1 Ka naʻe ʻikai folofola Ia fekauʻaki mo ha fuaʻi piisi. Naʻá Ne folofola fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú. Kapau ʻoku tau fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava mo e ʻOtuá, ʻe lava ke ope atu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku fekauʻaki mo ʻetau ngaahi fuakavá ʻi he moʻuí ni pea silaʻi kiate kitautolu, pe tolonga, ʻo taʻengata, ʻo hoko ko ha fua ʻoku tolonga ki he kotoa ʻo e ʻitānití.

ʻE hanga ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻi Hono fatongia fakalangi ko e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, ʻo silaʻi ʻa e ouau takitaha kiate kinautolu ʻoku tauhi totonu ʻenau ngaahi fuakavá koeʻuhí ke tolonga ia ʻo ope atu ʻi he matelié.2 ʻOku mahuʻinga hono fakamaʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻetau ngaahi ouaú kapau ʻoku tau fiemaʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí ki hono kotoa ʻo ʻitānití, ʻo hoko ko e fua ʻoku tolongá.

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻeni kapau ʻoku tau fiemaʻu ke hakeakiʻi kitautolu.3 Hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, ʻoku totonu ke tau “kamata ʻaki hono fakakaukauʻi e ikuʻangá. … Ko hono moʻoní, kiate kitautolu takitaha, ko e ʻngataʻanga’ ʻoku tau fie aʻusiá ko ʻetau moʻui ʻo taʻengata mo hotau ngaahi fāmilí ʻi ha tuʻunga hakeakiʻi ʻa ia te tau ʻi he ʻao ai ʻo e ʻOtua ko ʻetau Tamai Hēvaní, mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.”4 Naʻe pehē foki ʻe Palesiteni Nalesoni: “Ko e mali fakasilesitialé ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he moʻui taʻengatá. ʻOku fiemaʻu ai ha taha ke ne mali mo e tokotaha totonú, ʻi he feituʻu totonú, ʻaki ʻa e mafai totonú, pea talangofua faivelenga ki he fuakava toputapu ko iá. ʻE toki fakapapauʻi leva ai ʻe maʻu ʻa e hakeakiʻí ʻi he nāunau fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá.”5

Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí? ʻOku kau ai ʻa e nofo fakataha ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo taʻengata ko e husepāniti mo e uaifi, ʻo maʻu ʻa e “ngaahi taloni, ngaahi puleʻanga, ngaahi pule fakapilinisi, mo e ngaahi mālohi, … pea [mo] ha hokohoko atu ai pē ia ʻo e ngaahi hakó ʻo taʻengata pea taʻengata,”6 ʻo maʻu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku ʻa e ʻOtua ko e Tamaí.7

Naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻia Siosefa Sāmita:

“ʻI he nāunau fakasilesitialé, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi langi pe ngaahi tuʻunga ʻe tolu;

“Pea ko e meʻa ʻe maʻu ai ʻa e tuʻunga māʻolunga tahá, kuo pau ke kau ha tangata ʻi he angá ni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí [ko e ʻuhinga ki he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí];

Pea kapau ʻe ʻikai te ne kau ki ai, ʻe ʻikai te ne lava ke maʻu ia.

Te ne lava ʻo hū ki he tuʻunga ʻe tahá, ka ko e ngataʻanga ia ʻo hono puleʻangá; ʻe ʻikai te ne lava ʻo maʻu ha tupulaki.”8

ʻOku tau ʻilo heni ʻe lava ke ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, pe nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ha taha teʻeki mali. Ka ko e hakeakiʻi ʻi he tuʻunga māʻolunga taha ʻo e puleʻanga fakasilesitialé, kuo pau ke fakahoko ʻe ha taha ʻa e malí ʻi he mafai totonú pea tauhi totonu ki he ngaahi fuakava naʻe fai ʻi he mali ko iá. ʻI heʻetau tauhi faivelenga ki he ngaahi fuakava ko ʻení, ʻe lava ke silaʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ʻa ʻetau fuakava ʻo e malí.9 ʻE hoko ʻa e ngaahi tāpuaki pehē kuo fakamaʻú ko ha fua ʻoku tolonga.

Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke tauhi faivelenga ai e fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí?

Kuo akoʻi mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻoku ʻi ai ha faʻahinga vā fetuʻutaki ʻe ua ʻi he taimi ʻoku tau fakahoko ai ʻa e fuakava taʻengata ko ʻeni ʻo e malí: ko ha vā fetuʻutaki fetauhiʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí, pea mo ha vā fetuʻutaki fakahangatonu mo e ʻOtuá.10 Ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻi kuo fakamaʻu kiate kitautolu pea tolonga hili ʻa e moʻui ko ʻení, kuo pau ke tau tauhi totonu ki he ngaahi vā fetuʻutaki fetauhiʻaki mo fakahangatonu ʻo e fuakavá.

Ke tauhi ʻa e vā fetuʻutaki fetauhiʻaki mo ho hoá, kuo faleʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke “ʻofa ʻi ho uaifí [pe husepānití] ʻaki ho lotó kotoa, pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe.”11 Kiate kinautolu kuo ʻosi malí, ʻoku ʻuhinga ʻa e pīkitai kiate ia pea ʻikai ki ha toe taha kehé ke mo fealēleaʻaki fakataha ʻi he ʻofa, ke mo feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki, ke fakamahuʻingaʻi ho taimi mo ho malí ʻi he ngaahi meʻa kehe ʻokú ke saiʻia aí, pea ke kole ki he ʻOtuá ke Ne tokoniʻi kimoua ke ikunaʻi hoʻomo ngaahi vaivaí.12 ʻOku toe ʻuhinga foki ia ke ʻoua naʻa ʻi ai ha faʻahinga fetuʻutaki fakaeloto pe fakasekisuale ʻi tuʻa ʻi hoʻo nofo-malí, kau ai ʻa e fehuaʻakí pe faikaumeʻá, pea ʻikai ha ponokalafi, he ʻokú ne fakatupu ʻa e holi koví.13

Ke tauhi ʻa e vā fetuʻutaki fetauhiʻaki ʻo e fuakavá, kuo pau ke loto ʻa e hoa takitaha ke na ʻi he nofo-malí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi kimuí ni: “ʻOku tau ʻiloʻi foki he ʻikai ke Ne [ʻOtuá] fakamālohiʻi ha taha ke sila ʻi ha vā fetuʻutaki ʻoku ʻikai loto ki ai ʻa e tokotaha ko iá. Ko e ngaahi tāpuaki ʻo e silá ʻoku papau ia maʻanautolu kotoa pē ʻoku tauhi ʻenau ngaahi fuakavá ka ʻoku ʻikai teitei fakamālohiʻi ke sila ha taha ʻoku taʻe-taau pe taʻe-loto ki ai.”14

Ko e hā ʻa e vā fetuʻutaki fakahangatonu naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Palesiteni Nalesoní? Ko e vā fetuʻutaki fakahangatonú ko ha vā ia ʻoku tau faʻu mo e ʻOtuá.

Ke tauhi ʻa e vā fetuʻutaki fakahangatonu mo e ʻOtuá, ʻoku tau tauhi totonu ai ki he ngaahi fuakava fakatemipale kuo tau fai fekauʻaki mo e ngaahi fono ʻo e talangofuá, feilaulaú, ongoongoleleí, angamaʻá, mo e fakatapuí. ʻOku tau fuakava foki mo e ʻOtuá ke maʻu hotau hoa taʻengatá pea hoko ko ha hoa mali mo ha mātuʻa angatonu. ʻI heʻetau tauhi ʻa e vā fetuʻutaki fakahangatonú, ʻoku tau feʻunga ai ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e hoko ko e konga ʻo e fāmili ʻo e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he fuakava faka-ʻĒpalahamé, kau ai e ngaahi tāpuaki ʻo e hakó, ongoongoleleí, pea mo e lakanga fakataulaʻeikí.15 ʻOku kau foki ʻa e ngaahi tāpuakí ni ʻi he ngaahi fua ʻoku tolongá.

Neongo ʻoku tau ʻamanaki ʻe faitotonu maʻu ai pē ʻa kinautolu kotoa ʻoku hū ki he fuakava foʻou mo taʻengatá pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku silaʻi kiate kinautolú ki he taʻengatá kotoa, ka ʻoku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻoku hangē ʻoku tāumamaʻo e foʻi fakakaukau ko iá. ʻI heʻeku ngāué, kuó u fetaulaki mo ha kāingalotu ʻoku nau fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakavá, kae ʻikai pehē honau malí. ʻOku ʻi ai foki mo ha niʻihi ʻoku teʻeki mali, ʻo ʻikai pē ke nau teitei maʻu ʻa e faingamālie ke mali ʻi he moʻui fakamatelié. Pea ʻoku ʻi ai mo ha niʻihi ʻoku ʻikai faitotonu ʻi heʻenau ngaahi fuakava ʻi he nofo-malí. Ko e hā ʻoku hoko ki he niʻihi fakafoʻituitui ʻi he ngaahi tūkunga takitaha ko ʻení?

  1. Kapau te ke tauhi faivelenga ki he ngaahi fuakava naʻá ke fai ʻi hono maʻu ho ʻenitaumení, te ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki fakataautaha naʻe talaʻofa atu kiate koe ʻi he ʻenitaumení neongo kapau kuo maumauʻi ho malí ʻene ngaahi fuakavá pe mavahe mei he nofo-malí. Kapau naʻá ke sila pea vete mali kimui ange, pea kapau ʻoku ʻikai kaniseli hoʻo silá, ʻe kei ʻaonga pē ʻa e ngaahi tāpuaki fakataautaha ʻo e sila ko iá kiate koe kapau te ke faivelenga maʻu ai pē.16

    ʻI he taimi ʻe niʻihi, koeʻuhí ko e ngaahi ongo ʻo e lavakiʻí mo e mamahi moʻoní, mahalo ʻe fiemaʻu ʻe ha hoa mali faivelenga ke kaniseli ʻene sila mo hono hoa taʻeangatonú ke mamaʻo ʻaupito meiate ia ʻi he lahi taha ʻe ala lavá, ʻi he māmaní pea ki he taʻengatá fakatouʻosi. Kapau ʻokú ke hohaʻa ʻe kei fakamaʻu pē koe ki haʻo hoa mali kimuʻa ʻoku teʻeki fakatomala, manatuʻi, he ʻikai! He ʻikai finangalo ʻa e ʻOtuá ke kei nofo pē ha taha ʻi ha vā fetuʻutaki kuo silaʻi ki hono kotoa ʻo ʻitānití ka ʻoku ʻikai ke ne loto ki ai. ʻE fakapapauʻi ʻe he Tamai Hēvaní te tau maʻu ʻa e tāpuaki kotoa pē ʻoku fakangofua ʻe heʻetau ngaahi fakaʻamú mo e ngaahi filí.17

    Ka neongo ia, kapau ʻoku fiemaʻu ke kaniseli ha sila, ʻoku fakaʻapaʻapaʻi leva ʻa e tauʻatāina ke filí. ʻE lava ke muimui ai ha ngaahi founga ngāue pau. Ka ʻoku ʻikai totonu ke fakahoko noaʻia ʻeni! ʻOku maʻu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e ngaahi kī ke fakamaʻu ʻi he māmaní pea ʻi he langí. Ko e taimi pē ʻe fakangofua ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha kaniseli ʻo ha sila, ʻoku ʻikai leva ke toe hoko atu ʻa e ngaahi tāpuaki fekauʻaki mo e sila ko iá; ʻoku fakatou kaniseli ʻa e fetauhiʻakí pea ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha aleapau ʻa ha taha mo honau malí pe mo e ʻOtuá ʻi heʻene fekauʻaki mo e fuakava ko ʻení. ʻOku mahuʻinga ke mahino, kuo pau ke tau fakahaaʻi ʻoku tau loto-fiemālie ke hū pea tauhi faivelenga ʻa e fuakava foʻou mo taʻengata ko ʻení, ʻo tatau pē ʻi he moʻuí ni pe ʻi he moʻui ka hokó, kae lava ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí.

  2. Kiate kinautolu ko e kau mēmipa taautaha ʻo e Siasí, kātaki ʻo manatuʻi “ʻi he founga mo e taimi pē ʻa e ʻEikí, he ʻikai taʻofi ha ngaahi tāpuaki mei Hono Kāingalotu faivelengá. ʻE fakamaauʻi mo fakapaleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau ki he holi ʻo hono lotó mo ʻene ngāué.”18

  3. Kapau kuo teʻeki ai ke ke tauhi faivelenga ki he ngaahi fuakava ʻo e temipalé, ʻoku ʻi ai nai ha ʻamanaki lelei? ʻIo! Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha ongoongolelei ia ʻo e ʻamanaki lelei. ʻOku fakafou mai ʻa e ʻamanaki lelei ko iá ʻia Sīsū Kalaisi ʻi he fakatomala moʻoni pea mo e muimui ʻi he talangofua ki he ngaahi akonaki ʻa Kalaisí. Kuó u mamata ki ha niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nau fai ha ngaahi fehalaaki lahi, ʻo maumauʻi ai ʻa e ngaahi fuakava toputapú. ʻOku ou sio maʻu pē ki ha niʻihi ʻoku fakatomala fakamātoato, ʻoku fakamolemoleʻi kinautolu, pea nau foki ki he hala ʻo e fuakavá. Kapau kuó ke maumauʻi hoʻo ngaahi fuakava fakatemipalé, ʻoku ou tapou atu ke ke tafoki kia Sīsū Kalaisi, fealeaʻaki mo hoʻo pīsopé, fakatomala, pea fakaava ho lotó ki he mālohi faifakamoʻui kāfakafa ʻoku lava ke maʻu koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Kāinga, kuo foaki mai ʻe heʻetau Tamai Hēvani ʻofá ha ngaahi fuakava koeʻuhí ke tau lava ʻo maʻu ʻa e meʻa kotoa pē kuó Ne tokonaki maʻatautolú. ʻOku ifo ange ʻa e ngaahi tāpuaki toputapu ko ʻeni mei he ʻOtuá ʻi ha toe fuaʻiʻakau fakamāmani. ʻE lava ke fakatolonga kinautolu maʻatautolu ʻo taʻengata, ʻo hoko ko ha fua ʻoku tolonga, ʻi heʻetau tauhi faivelenga ʻetau ngaahi fuakavá.

ʻOku ou fakamoʻoni kuo fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e mafai ke fakamaʻu ʻi he māmaní pea ʻi he langí. ʻOku maʻu ʻa e mafaí ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku maʻu ia ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá pea ʻoku fakaʻaongaʻi ia ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní. Ko kinautolu ʻoku nau fakahoko ʻa e fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí pea tauhi ʻa e fuakava ko iá, ʻe lava ke fakahaohaoaʻi kinautolu pea iku ʻo maʻu ʻa e kakato ʻo e nāunau ʻo e Tamaí, neongo pe ko e hā e ngaahi tūkunga ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo mapuleʻí.19

ʻE lava ke fakamaʻu kiate kitautolu ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻeni kuo talaʻofa mai fekauʻaki mo ʻetau ngaahi fuakavá, ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá pea hoko ko ha fua ʻoku tolonga ʻo taʻengata pea taʻengata. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Sione 15:16.

  2. Vakai, Dale G. Renlund, “Ko Hono Maʻu ʻa e Mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi he Ngaahi Fuakavá,” Liahona, Mē 2023, 35–38; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:7.

  3. ʻOku silaʻi ha ouau ʻi he taimi ʻoku fakatou fakamaʻu ai ʻi he langí pea ʻi māmani koeʻuhí ʻoku fakahoko ia ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafaí pea ʻoku fakapapauʻi ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní.

    “ʻOku tau faʻa fakakaukau ko e mafai faisilá ʻoku fakaʻaongaʻi ia ki ha ngaahi ouau pau pē ʻi he temipalé, ka ʻoku fiemaʻu ʻa e mafai ko iá ke malava ai ha faʻahinga ouau pē ʻo fakamaʻu ke ope atu mei he maté. Hangē ko ʻení, ʻoku foaki ʻe he mālohi faisilá ha sila fakalao ki hoʻo papitaisó koeʻuhí ke ʻiloʻi ia ʻi heni pea ʻi langi. Ko e ngaahi ouau kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kuo pau ke fakahoko ia ʻi he malumalu ʻo e ngaahi kī ʻo e Palesiteni ʻo e Siasí, pea hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmitá, ‘Kuo ‘omi [ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí] kiate kitautolu ʻa e mafaí, kuó ne ʻomi ʻa e mafai ʻo e faisilá ʻi hotau lakanga fakataulaʻeikí, he ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ko iá’ [lea ʻaki ʻe Hāloti B. Lī ʻi he Lipooti Konifelenisi, ʻOkatopa 1944, 75]” (D. Todd Christofferson, “Ko e Mālohi Faisilá,” Liahona, Nōvema 2023, 20).

    “Ko ha ngāue ʻoku fakamaʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ko ha ngāue ia ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní; ko ha meʻa ia ʻoku fakangofua ʻe he ʻEikí. … He ʻikai lava ha taha ʻo loi ki he Laumālie Māʻoniʻoní pea taʻe ʻilo. … ʻOku toe ʻaonga foki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he ngaahi ouau mo e ngāue kehe kotoa pē ʻoku fakahoko ʻi he Siasí. Ko ia ai, kapau ʻoku faitotonu mo moʻoni ʻa e ongo faʻahí fakatouʻosi [ʻi ha nofo-mali], kapau ʻokú na moʻui taau’ [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:53], ʻe fokotuʻu ki heʻena mali temipalé ha sila fakapapau; kapau ʻokú na taʻetaau, ʻoku ʻikai fakatonuhiaʻi kinaua ʻe he Laumālié pea ʻoku ʻikai leva ke na maʻu e fakapapau ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE hanga ʻe he moʻui taau maʻu peé ʻo fakamālohia ʻa e silá pea hanga ʻe he taʻemāʻoniʻoní ʻo maumauʻi ha faʻahinga sila pē” (Bruce R. McConkie, “Holy Spirit of Promise,” ʻi he Preparing for an Eternal Marriage Student Manual [2003], 136).

    Ko e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ko e Laumālie Māʻoniʻoní ia ʻokú ne tali ʻa e ouau kotoa pē: ʻa e papitaisó, hilifakinimá, fakanofó, mo e malí. Ko e talaʻofá ʻe maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí ʻi he tui faivelengá. Kapau ʻe maumauʻi ʻe ha taha ha fuakava, ʻo tatau ai pē pe ko e fuakava ʻo e papitaisó, fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, malí, pe ha faʻahinga meʻa pē, he ʻikai tali ia ʻe he Laumālié, pea he ʻikai maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí. Ko e ouau kotoa pē ʻoku fakamaʻu ʻaki ia ha talaʻofa ʻo ha fakapale ʻe maʻu ʻo makatuʻunga pē ʻi he moʻui faivelengá. ʻOku ʻikai ke tali ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e ngaahi fuakava kuo maumauʻí” (Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie [1954], 1:45).

  4. Russell M. Nelson, Heart of the Matter: What 100 Years of Living Have Taught Me (2023), 15. Kuo pau ke silaʻi ʻa e ngaahi fuakava kotoa pē ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, kapau ʻoku nau fiemaʻu ke ngāue ʻi he hili ʻa e toetuʻu ʻo e maté (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:7).

  5. Russell M. Nelson, “Ko e Mali Fakasilesitialé,” Liahona, Nōvema 2008, 94.

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19.

  7. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:38.

  8. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4.

  9. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19–20. “Ko e ikuʻanga māʻolunga taha ko iá—ʻa e hakeakiʻi ʻi he puleʻanga fakasilesitialé—ko e tefitoʻi taumuʻa ia ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní” (Dallin H. Oaks, “Ngaahi Puleʻanga ʻo e Nāunaú,” Liahona, Nōvema 2023, 26).

  10. “Hangē pē ko e fevahevaheʻaki ʻe he nofomalí mo e ngaahi fāmilí ha fetuʻutaki fetauhiʻaki makehe [ʻa ia] ʻokú ne fakatupu ha ʻofa makehé, ʻoku pehē pē mo hono faʻu ʻo e vā fetuʻutaki foʻoú ʻi he taimi ʻoku tau haʻi ai kitautolu ʻaki ʻa e fuakavá ʻo fakahangatonu ki ʻolunga ki he … ʻOtuá” ʻi he taimi ʻoku tau kau ai ki he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí(Russell M. Nelson, Heart of the Matter, 41–42).

  11. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:22; vakai foki, Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoa: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 38.6.16. ʻI hono aleaʻi ko ʻeni ʻo e malí, ʻoku ou ʻuhinga ki he mali ʻoku fakatatau mo e fono ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne fakaʻuhingaʻi e malí ko e fakatahaʻi ʻo ha tangata mo ha fefine ʻi he founga totonu mo fakalaó (vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Gospel Library).

  12. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Gospel Library.

  13. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:22–24.

  14. Dallin H. Oaks, “Ngaahi Puleʻanga ʻo e Nāunaú,” 29; naʻe tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  15. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:8–11; 113:8; ʻĒpalahame 2:9–11.

  16. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoa, 38.4.1.

    Lolotonga ʻeku ngāue fakafaifekau taimi kakato ʻi Suisalaní, naʻá ku vahevahe mo hoku hoá ʻa e ongoongoleleí mo ha ongomātuʻa lelei taʻu 60 mei Suisalani. ʻI heʻema akoʻi e ongomeʻá ni fekauʻaki mo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, naʻe fakahaaʻi ʻe he fefiné ʻene tokanga lahi ki he meʻa naʻá ma akoʻí. ʻI he ngaahi uike siʻi hono hokó, naʻá ne maʻu ha fakamoʻoni ki he moʻoni naʻe fakafoki mai e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí mo e mafai totonu mei he ʻOtuá, pea ʻoku tataki ʻe Sīsū Kalaisi Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí. Naʻá ma hanganaki atu ke akoʻi e ongomeʻá ni fekauʻaki mo e taha ʻo e ngaahi tokāteline maʻongoʻonga taha ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻa e faingamālie ki he mali taʻengatá. Ka neongo ia, ʻi heʻema akoʻi e ongomeʻá ni fekauʻaki mo e tokāteline ʻo e mali taʻengatá, naʻe fakaʻohovale ʻa e pehē mai ʻa e fefine Suisalaní ʻoku ʻikai ke fie fakataha ia mo hono husepānití ki he kotoa ʻo taʻengatá. Kiate iá, naʻe ʻikai kau ʻi he langí ʻa e nofo fakataha mo hono husepāniti, ʻa ia kuó na mali ʻi ha taʻu ʻe 36. Naʻe papitaiso ʻa e fefine ko ʻení, ka naʻe ʻikai papitaiso hono husepānití. Naʻe ʻikai ke na sila ʻi he temipalé.

    Ka ki ha tokolahi, he ʻikai hoko ʻa hēvani ko ha hēvani taʻe kau ai ʻa e tokotaha ʻoku nau mali mo iá. ʻOku ongo fakalangi moʻoni ʻa e fakataha ʻo taʻengata mo e hoa mali ʻokú te ʻofa aí. Hangē ko ia ne vahevahe ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani fekauʻaki mo hono uaifi ʻofeina ko Petí, he ʻikai hēvani ʻa hēvani taʻe kau ai ia (vakai, “Scott Taylor: For Elder Holland, Heaven without His Wife and Children ‘Wouldn’t Be Heaven for Me,’” Church News, July 22, 2023, thechurchnews.com).

  17. Vakai, Dallin H. Oaks, “Ngaahi Puleʻanga ʻo e Nāunaú,” 26.

  18. Russell M. Nelson, “Ko e Mali Fakasilesitialé,” 94.

  19. Vakai, Sione 15:16.