2008
Ko Hono Langa Hake ʻo ha Fāmili Taʻengata
‘Aokosi 2008


Ko Hono Langa Hake ʻo ha Fāmili Taʻengata

ʻĪmisi
Elder Benjamín De Hoyos

Ko ha tāpuaki ia ʻi heʻeku tupu hake ʻi Mekisikoú ke u kau ki ha fāmili lelei ʻo e Siasí. Ne u saiʻia he haʻu ki ʻapi mei he akó ʻi he faʻahitaʻu momokó, fakaava hake e matapaá, mo nāmuʻi e tōtia ngaohi mei he sinamoní mo e mahoaʻá. Neongo ne masiva homau fāmilí ʻi he ngaahi meʻa fakaemāmaní, ka ne mau koloaʻia ʻi he ongoongoleleí mo e fakamoʻoní.

Ne u ʻofa makehe ʻi he fakamoʻoni ʻa ʻeku ongomātuʻá ki he Tohi ʻa Molomoná. Naʻe ako lahi ʻeku tamaí ki he Tohi ʻa Molomoná. Ko e taimi lahi, ʻo aʻu pē ki heʻeku fuʻu lahí, naʻá ma talanoa ai kau ki he tohí peá ma tangi he naʻe fuʻu ongo mālohi e Laumālié. Naʻe mahino kiate ia ʻa e tokāteline ʻo e tohí. Naʻá ne ului ki he Siasí ʻi he 1917 ʻi hono taʻu onó, pea naʻá ne fakamatala he taimi lahi ki heʻene faʻa nofo ʻo sio ki he fanga manu ʻi he fāmá ʻi heʻene kei siʻí. Naʻe ʻi ai maʻu pē ha tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi heʻene kató.

Ko ha fefine nonga ʻa ʻeku faʻeé ʻa ia naʻá ne ngāue maʻu pē maʻa hono fāmilí pea mo e ʻEikí. Naʻá ne hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga mālohi ʻo e tuí ki homau fāmilí, ʻi heʻene ʻohake ʻene fānau ʻe toko onó mo hokohoko atu pē ʻene ngāue ʻi he Siasí. Naʻá ne ngāue fakafaifekau ʻi he ngaahi taʻu ʻo e 1940 ʻi he taimi naʻe kei taha ai e misiona ʻi homau fonuá.

Ko e Ngaahi Akonaki ʻa ʻEku Tamaí

ʻI heʻeku kei tupu haké, ko ha tangata femoʻuekina ʻaupito ʻeku tamaí he ko ʻene ngāué ko e fakaʻuli loli ki ha ngaahi kautaha langa. Ka naʻe ʻi ai maʻu pē hono taimi maʻaku. ʻI heʻeku ʻi he akoʻanga māʻolungá, naʻe ʻeke maʻu pē ʻe heʻeku tamaí ki hoku tuofāfine ʻe toko nima he taimi naʻá ne foki mai ai mei he ngāué, “Ko e fē ʻa Penisimani?”

Pea ʻe ʻalu ange leva hoku tuofāfiné ʻo talaange, “ʻOku fie maʻu koe ʻe he tangataʻeikí.”

Te u tuku ʻeku vaʻinga mo hoku kaungāmeʻá kau lele mai ʻo fehuʻi ange, “Tangataʻeiki, ko e hā e meʻa ʻokú ke fie maʻú?”

Te ne pehē mai, “Toʻo mai hoʻo folofolá peá ke haʻu ke ta ō.”

Te ma lau e folofolá he founga ko ʻení ʻo tuʻo ua pe tolu he uike. Ko ha tokotaha mataotao ia ʻi hono akoʻi ʻo e folofolá. Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha semineli ʻi Mekisikou he taimi ko ʻení. ʻOku ou fakakaukau atu he taimí ni ki heʻema ngaahi ako folofola ko iá peá u lau ia ko ʻeku kalasi seminelí ia pea ko ʻeku tangataʻeikí ʻeku faiakó.

Lolotonga ʻeku lau e folofolá mo fanongo ki hono fakamatalaʻi mai ia ʻe heʻeku tamaí, ne u ʻiloʻi ai ʻiate au pē ʻa e ongo ʻo e Laumālié ʻi hoku lotó mo hoku ʻatamaí. Ko e taimi lahi naʻe mālohi ʻaupito e ongo ʻa e Laumālié lolotonga ʻene fakamatalaʻi e folofolá.

Ko e ngaahi meʻa peheni ne u aʻusia mo ʻeku tamaí, ne hoko ko e kamataʻanga ia ʻo ʻeku fakamoʻoni ki he Tamai Hēvaní mo e Siasí. Ne u fakakaukau maʻu pē au ʻoku moʻoni e Siasí, ka naʻe ʻikai feʻunga ʻa e fakakaukau ʻataʻatā peé. Ne toʻo ʻe heʻeku tamaí hoku nimá ʻo hilifaki ia ʻi he vaʻa ukameá. Ko e kī ki heʻeku fakamoʻoní mo ʻeku ongoʻi ʻi hoku lotó ʻa ʻeku malu ʻi he ongoongoleleí, ʻa e founga ko ia naʻá ne tokangaʻi ʻaki aú.

Lolotonga e ngaahi taimi ko ia ne ma fakataha aí, naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻeku ako e ngaahi meʻa lahi meiate ia ʻo fekauʻaki mo e folofolá, ka ne u ʻilo foki ai naʻe ʻofa ʻeku tamaí ʻiate au ʻi ha faʻahinga founga naʻe ʻikai fuʻu mahino ia kiate au he taimi ko iá. Taimi lahi te ne fakaafeʻi au ke ma ō ʻo sio faiva pe kai, pea ne u ʻiloʻi ne maluʻi au ʻe heʻene tokangá. Kuó u hoko ʻeni ko ha tamai, pea ʻoku ou ʻilo naʻá ne ʻofa ʻiate au ʻi ha founga naʻe makehe.

Ko e Tokanga ʻi Hono Fili Hoto Kaungāmeʻá

ʻI heʻeku taʻu 16, ko e tokolahi ʻo hoku ngaahi kaumeʻá naʻe ʻikai te nau Siasi, ka naʻa nau ʻiloʻi ko ha mēmipa au ʻo e Siasí. Naʻe kamata ke nau ifi tapaka mo fai e ngaahi meʻa kehe naʻe ʻikai te u fai ʻe au. Ko ia ne kamata ke kehe leva e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi homau vaá; naʻe kehekehe ʻaupito e faʻahinga talanoa naʻa mau faí, pea ʻikai tatau ʻemau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi meʻa naʻa mau faí.

Ne fehuʻi mai ʻe heʻeku tamaí ʻi he ʻaho ʻe taha, “Ko e hā ʻoku ʻikai ke ke fakakaukau ai ki he mālohi ʻoku maʻu ho ngaahi kaumeʻá ke uesia koé?” Naʻá ne faleʻi au ke u tokanga pea fakakaukau naʻa ʻoku ʻaonga ke fetongi hoku kaungāmeʻá.

Ne u fuʻu femoʻuekina ʻaupito ʻi he taimi ne u kamata ai ʻi he ʻunivēsití ʻo ʻikai lahi hoku taimi mo hoku ngaahi kaumeʻá, ka ʻi ha taimi ʻe taha ne mau fakataha atu ai, naʻa nau fakakaukau ke fai ha meʻa naʻe kovi. Naʻa mau ʻi ha loto motokā, pea naʻa nau lele vave ʻaupito. Ne taʻofi kimautolu ʻe ha polisi, pea naʻá ku ilifia. Naʻá ku manatuʻi e lea ʻa ʻeku tamaí ke u fai e ngaahi meʻa ʻe maʻu ai ʻeku lelei ʻi he kahaʻú. Ne tokoni e meʻa ko ʻeni ne hokó ke u fili ai ʻa e kaungāmeʻa ko ia ne u loto ke u maʻú.

Ne u kau ki he ngaahi meʻa faka-Siasí. Ko e meʻa fakaʻofoʻofa ʻeku ʻalu ki he Mutualé he naʻá ku fili ki he ngaahi kaumeʻa peheé. Ne u ʻiloʻi ai naʻe moʻoni pē ʻeku tamaí—ʻa e totonu ko ia ke u tokanga ke feohi mo e ngaahi kaumeʻa ʻoku leleí. Naʻá ku fie maʻu ha ngaahi kaumeʻa ko ē te nau tokoniʻi au ke u teuteu ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú.

Ko ha Tamai Hēvani ʻOfa

Ne tokangaʻi fakatāutaha au ʻe heʻeku Tamai Hēvaní ʻo hangē pē ko ia naʻe fai kiate au ʻe heʻeku tamaí. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻiate au. ʻOkú ne tokangaʻi kitautolu fakafoʻituitui ʻi he ngaahi founga lahi pea ʻi he ngaahi tūkunga kehekehe. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau ongoʻi pea ʻikai ke tau fie fakafanongo he ʻoku maʻu ʻe hotau kaungāmeʻá ʻa ʻetau tokangá ʻo lahi ange ia ʻi he Tamai Hēvaní. Ka ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻiate kitautolu, pea te Ne foaki mai ʻa e faingamālie ke tau ʻiloʻi ai ʻi hotau lotó te Ne kau mo kitautolu ʻo kapau te tau kole ʻa ʻEne tokoní.

Ko e Faingamālie ke Tufa e Sākalamēnití

ʻOku ou manatuʻi lelei ʻeku ongoʻi e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻi heʻeku kau hono tufa e sākalamēnití heʻeku kei talavoú. Naʻe tokosiʻi e kau talavou ʻi homau uōtí, ko ia ne u tufa sākalamēniti ʻi he Sāpate kotoa pē. ʻI heʻeku hoko ko e akonakí, ne u teuteuʻi e maá mo e vaí ʻi he Sāpate kotoa pē. Naʻa mau fakaʻaongaʻi e ʻū ipu sioʻata he taimi ko ʻení, ʻa ia naʻe pau ke u fufulu taha taha kinautolu.

Naʻe lava ke u sio ki he mata ʻo e kakaí ʻi he taimi ne u tufa ai e sākalamēnití. Naʻe maʻu ʻe he tokotaha takitaha ha ongoʻi makehe ʻi he taimi naʻa nau toʻo ai ʻa e maá mo e vaí—ʻa e kakai toulekeleká, kau talavoú, mo e fānaú. Naʻe lava ke u ʻiloʻi ʻenau ongoʻi fakatāutaha ʻa e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe hanga e ngaahi meʻa ne u aʻusia ʻi heʻeku tufa sākalamēntí ʻo fakaʻilongaʻi ʻeku moʻuí ʻo taʻe ngata. ʻOku ou manatuʻi ʻa e ʻEiki naʻe pekia maʻatautolú ʻi he uike kotoa pē. ʻOku ou manatuʻi kapau te tau moʻui taau, ʻe lava ke tau nofo fakataha ko e fāmili ʻo taʻengata.

Ko ha Fakafiemālie mei he Fakamoʻoní

ʻI he toulekeleke ʻa ʻeku tangataʻeikí, naʻá ma talanoa kau ki ha taimi ʻe mate ai. Naʻe ʻikai te ne ilifia, ka naʻá ne ongoʻi nonga. ʻI heʻene talanoa kau ki he maté, naʻá ne ʻiloʻi te ne toe fakataha mo hono fāmilí. Naʻá ma fakatou ongoʻi malu ʻi homa lotó koeʻuhí ko e Fakaleleí mo e Toetuʻú. Naʻá ma fakamālō maʻu pē ki he ʻEikí ʻi he mana ʻo e Toetuʻú.

Tupu mei he ngaahi akonaki ʻa ʻeku tamaí, ne u ʻilo kei siʻi pē ʻa e moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí—ʻo ʻikai ʻi hoku ʻatamaí pē ka ʻi hoku lotó foki. Kuo tuʻo lahi hono fakahā kiate au ʻe he Laumālié ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná, ko e palōfita ʻa Siosefa Sāmita, pea ʻoku ʻi ai hotau palōfita he ʻahó ni, ʻa ia ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoni. ʻOku fakafiefia kiate au ʻa ʻeku ʻiloʻi ʻoku ou maʻu ʻa e ongoongoleleí. Pea ʻoku ou ʻilo pau ʻoku tokanga mai ʻa e ʻEikí pea ʻokú Ne ʻafioʻi kitautolu. ʻOku ou maʻu ai ha ʻilo fakatāutaha ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, pea koeʻuhi ko ʻEne feilaulaú, ʻoku ou ʻiloʻi ʻe lava ke u toe fakataha mo ʻeku tamaí pea mo hono toenga ʻo hoku fāmilí.