2008
Teunga Tāú: Ko e Fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí
‘Aokosi 2008


Teunga Tāú: Ko e Fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí

ʻĪmisi
Elder Robert D. Hales

ʻI he fefonongaʻaki holo ʻa e Kau Taki Māʻolungá mo e kau taki ʻo e ngaahi houalotu ʻa e Siasí ʻi he funga ʻo e māmaní, ʻoku mahino ai kiate kimautolu ʻa e fakaʻau pē ke fakautuutu ange ʻa e ʻaiʻainoaʻiá. ʻOku hā ʻeni ʻi he ngaahi founga lahi, kae tautautefito ki he vala ʻoku tui ʻe he kakaí. ʻOku hoko foki ʻeni ki ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí.

Mahalo pē naʻa ʻoku hoko ʻeni ko e tupu mei he talatalakehé pe taʻemahuʻingaʻiá. Mahalo naʻa ʻoku tupu ia mei he siʻi ʻa e mahinó pe ʻikai ke ʻi ai ha faʻifaʻitakiʻanga totonú. Ko e toʻu tangata ʻe ua pe tolu nai ʻeni ʻo e tui teunga noaʻia peé, pea mahalo naʻe ʻikai ke tau mamata kotoa ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa e mātuʻá ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e teunga taau mo feʻungá. Pea kuo ʻikai foki ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia ʻe ʻomi ʻe he ngaahi ākenga ʻoku manakoá. Mahalo ko e meʻa ʻe taha ʻoku hōloa ai e teunga leleí ko ʻene faingataʻa ke fakatau mai he kuongá ni mei he falekoloá ʻa e vala ʻoku tāú.

ʻI heʻeku vakai atu ki he ngaahi meʻa ko ʻení mo ʻeku fakakaukau ki he ngaahi tukupaá ni, ʻoku ou loto ai ke fakamamafaʻi ʻa hono fie maʻu ko ia ʻo e fakaʻapaʻapa ki heʻetau Tamai Hēvaní mo tauhi e ngaahi fuakava ne tau fai mo Iá, kae tautautefito ʻi heʻene fekauʻaki mo e teunga taau mo feʻungá.

Ko e Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Teunga Tāú

Mahalo ʻe ongoʻi ʻe ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ko e teunga tāú ko ha tala-tukufakaholo ia ʻo e Siasí pe naʻe tukuʻau mai ia mei he ʻulungāanga taau ʻo e kakai mei muʻá. Ko e teunga tāú ʻoku ʻikai ko ha ʻulungāanga fakafonua. Ko e teunga tāú ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ongoongoleleí ʻoku fakataumuʻa ki he kakai ʻo e ngaahi fonua mo e kuonga kotoa pē. Ko hono moʻoní, ko e teunga tāú ʻoku makatuʻunga ai ʻetau taau ke maʻu ʻa e Laumālié. Ko e tokotaha teunga tāú ko ha tokotaha loto fakatōkilalo ia, pea ʻoku fakaafeʻi mai ʻe he loto fakatōkilaló ʻa e Laumālié ke ne nofoʻia kitautolu.

Ko e moʻoni ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ʻa e teunga tāú. Ne akoʻi ia kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he Ngoue ko ʻĪtení. “Ne ngaohi foki ʻe [he ʻEiki] ko e ʻOtuá mei he kiliʻi manú ʻa e ngaahi kofu kia ʻĀtama mo hono ʻunohó, pea naʻá ne fakakofuʻi kinaua” (Sēnesi 3:21; vakai foki, Mōsese 4:27). Kuo akoʻi foki kitautolu, ʻo hangē ko ia ne fai kia ʻĀtama mo ʻIví, naʻe fakatupu hotau sinó ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá, pea ʻi heʻene peheé ʻoku toputapu ia.

“ʻIkai ʻoku mou ʻilo ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻa kimoutolu, pea ʻoku nofoʻia ʻa kimoutolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá?

“… Ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻoku māʻoniʻoni, pea ko e fale tapu ko iá ʻa kimoutolu” (1 Kolinitō 3:16–17).

Ko hotau sinó ʻa e temipale ʻo hotau laumālié. ʻIkai ko ia pē, ka ko hotau sinó ʻoku tau malava ke ʻomi ai ki he māmaní ʻa e ngaahi laumālie mei he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻI he taimi pē te tau ʻiloʻi ai ko e ngaahi meʻafoaki ʻa hotau sinó pea mahino kiate kitautolu ʻa e ngaahi taumuʻa ʻoku nau tokoni ke tau fakahokó, ʻoku tau maluʻi leva mo fakaʻapaʻapaʻi ia ʻi he anga ʻo ʻetau ngāué mo hotau teungá.

ʻI heʻetau moʻui fakaʻahó, ʻoku ʻikai feʻunga ke tau tui ʻa e vala ʻoku taʻetāú hangē ko e taulausese mutu ʻoku fuʻu nounoú, piva nounoú, vala ʻoku mahaʻihaʻí, sote ʻoku ʻikai ke ne fakapuliki e keté mo e ngaahi vala kehe pē ʻoku hā ai ki tuʻa e ngaahi konga ʻo e sinó. ʻOku totonu ke tui ʻe he houʻeiki tangatá mo e houʻeiki fafiné—ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e kau talavoú mo e finemuí—ʻa e vala ko ia ʻokú ne ʻufiʻufi ʻa e umá pea fakaʻehiʻehi mei he vala ʻoku ʻāpanga e kiá pe hā ai ki tuʻa ha konga ʻo e sinó. ʻOku ʻikai taau ʻa e talausese manoʻonoʻó, vala ʻoku fuʻu ngatōtoó, manusinusí mo e taʻehelu ʻo e ʻulú. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi ʻa e kakai kotoa pē mei hono fakaʻaongaʻi ʻo e vala, founga ngaohi ʻulu, pe ngaahi teuteu kehe ʻoku fuʻu tōtuʻá. ʻOku totonu ke tau maʻa maʻu pē mo hā maau pea fakaʻehiʻehi mei he ʻaiʻainoaʻiá pe teunga ʻoku taʻetāú.1

Ko e teunga tāú ko e taha ia ʻo e ngaahi founga ʻoku fakatefito mei ai ʻa e haohaoá mo e angamaʻá, ʻo tatau ʻi he fakakaukau mo e ngāue. Pea koeʻuhi ʻoku tākiekina mo fakahinohino ʻe he teunga tāú ʻetau ngaahi fakakaukaú, hotau ʻulungāangá mo ʻetau ngaahi filí, ko e konga mahuʻinga leva ia ʻo hotau ʻulungāangá. ʻOku ʻikai ko e valá ke ʻufiʻufiʻaki pē hotau sinó, ka ʻoku mahulu atu ia ai; ʻokú ne fakamatalaʻi ʻe ia pe ko hai ʻa kitautolu mo e tuʻunga ʻoku tau fie aʻu ki aí, ʻo tatau pē ʻi he moʻui ʻi he māmaní mo e nofo taʻengata ka hoko maí.

Teunga Taau ki he Ngaahi Fakatahaʻanga ʻa e Siasí

ʻI heʻetau ʻalu ki he fakatahaʻanga ʻa e Siasí, ko ʻetau taumuʻá ke hū ki heʻetau Tamai ʻi Hēvaní pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻOku totonu leva ke hā mei hotau teungá ʻa ʻetau fakaʻapaʻapa kiate Kinauá. ʻOku ʻikai ko ʻetau tui hotau valá ke tohoakiʻi mai ʻaki e tokanga ʻa e niʻihi kehé kiate kitautolu, ʻo uesia ai ʻenau tokangá pea mavahe ʻa e Laumālié meiate kinautolu.

Ko e fatongia ia ʻo e mātuʻá ke akonakiʻi ʻenau fānaú ʻi he vala ke nau tuí mo teuteuʻi kinautolu ki he lotu ʻi he ngaahi fale ʻo e ʻEikí. ʻE lava ke akoʻi ʻe he ngaahi faʻeé mo e ngaahi tamaí ʻenau fānaú ʻaki ha tokanga makehe ke nau tui honau valá ʻi ha founga ʻe hā mei ai ʻa e teunga taau mo e ʻapasia ʻi heʻenau fotu maí mo honau ʻulungāangá.

ʻI heʻeku kei siʻí, naʻe akoʻi au ʻe heʻeku faʻeé ʻoku totonu ke u tui hoku “vala lelei taha ki he Sāpaté”—ʻa ia ko hono fakalea ʻe tahá, ko hoku vala lelei tahá—ki he lotú. Ko e hā e meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapi ʻi hoʻo teuteu ke ke ʻalu ki he lotú? ʻOku ʻi ai nai ha kiʻi taimi ki muʻa peá ke mavahe mei ʻapí ke ke kiʻi tuʻu hifo ai ʻo vakai kiate koe ʻi he sioʻatá pe ʻai ke talaatu ʻe ha taha ʻo e fāmilí pe ʻokú ke hā fēfē?

Fakahā ʻa hoʻo fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí pea kiate koe foki ʻaki hoʻo tui ʻa e teunga ʻoku tāú ki he ngaahi fakatahaʻanga mo e ngaahi ʻekitivitī ʻa e Siasí, ʻo tatau ai pē pe ʻoku fakahoko ʻeni ʻi he ʻaho Sāpaté pe lolotonga e uiké. Kapau ʻoku ʻikai te ke fakapapauʻi pe ko e fē ʻa e teunga ʻoku tāú peá ke kole ki ho kau takí ke tokoni atu.

Teunga Taau ʻi he ʻAlu ki he Temipalé

Fakakaukauloto pē ʻokú ke aʻu atu ʻeni ki he temipalé ʻo teuteu ke hū ki he fale ʻo e ʻEikí. Fakakaukau angé, ʻokú ke tui silipa, talausese tangakalī, falani pea mafuefue ho ʻulú? ʻIkai ʻaupito. Ka ʻoku feʻunga nai ke tui ha faʻahinga vala noaʻia pe ngaholo pē ki he temipalé? Kapau ʻokú ke ʻalu ki he fale ʻo e ʻEikí, ʻikai ʻoku totonu ke ke tui ki ai ho vala lelei taha ʻo e ʻaho Sāpaté?

Ko hoʻo ʻalu hono hoko ki he temipalé, kiʻi tuʻu siʻi hifo ʻo vakai takai ki he konga kelekele ʻoku tuʻu aí. Kuo ʻi ai nai ha taimi kuó ke fakakaukau ai ki hono ʻuhinga ʻoku tuʻu takai ai he temipalé ʻa e ngaahi ʻakau fakaʻofoʻofá, ngaahi vaí mo e sīpinga hono langá? ʻOku nau fakahā atu ki tuʻa ʻa e faʻahinga ongo te ne teuteuʻi ʻa e pataloní ki he ngaahi ouau toputapu ko ia ʻoku fakatatali mei loto he temipalé. Pea neongo ʻe tuʻu ha temipale ʻi ha loto kolo, ka ʻoku hanga ʻe he sīpinga ʻo e temipalé ʻi tuʻá ʻo fakamavaheʻi ia mei he ngaahi fale kehe ʻoku tuʻu takai aí.

ʻOku mahuʻinga tatau pē mo e vala ʻoku tau tuí. Ko e “teuteu fakamatamatalelei” ia ʻokú ne fakafofongaʻi e hoko hotau sinó ko e temipalé. ʻOku tatau pē hono fakaʻaliʻali mai ʻe he kelekele mo e ʻātakai ʻoku tuʻu ai e temipalé ʻa e toputapu mo e ongoʻi ʻaʻapa ki he meʻa ʻoku fakahoko he loto temipalé, mo hono fakaʻaliʻali atu ʻe he vala ʻoku tau tuí ʻa hono fakaʻofoʻofa mo e maʻa ʻo hotau lotó. ʻOku hanga ʻe he founga ʻo ʻetau teuteú ʻo fakahā pe ʻoku tau fai ʻa e fakaʻapaʻapa ʻoku taau mo e ngaahi ouau pea mo e ngaahi fuakava taʻengata ʻo e temipalé mo fakahā atu pe ʻoku tau teuteuʻi kitautolu ke maʻu ia.

ʻI he talanoa maʻá e fānaú, naʻe tui ai ʻe Sinitalela ha kofu fakaʻofoʻofa moʻoni ki he polo fakatuʻí. Ne aʻu ki hono suú ʻene talamai ʻa e mahuʻinga ʻo e pō ko ʻení! Naʻe mei taʻefeʻunga mo ia ke ne tui hono vala ngāué. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai ke haʻu ha taha ia ki he poló ʻoku teunga noaʻia mo taʻefeʻunga. Naʻa nau tui kotoa pē ʻa e teunga naʻe feʻunga mo e meʻa naʻe faí.

He ʻikai mo ha toe meʻa mahuʻinga ange ʻi hoʻo moʻuí ka ko e ʻaho ʻokú ke mali aí. ʻE hoko ho ʻaho malí ko e taha ʻo e ngaahi meʻa toputapu taha ʻi hoʻo moʻuí, pea ko e fakaʻamú ʻe fakahoko ʻeni ʻi he tempale māʻoniʻoní—ʻa ia ko e fale toputapu taha ʻeni ʻo e Tamai Hēvaní ʻi he māmaní. Kapau ʻe mahino moʻoni kiate koe ʻa e natula ʻo e ngaahi fuakava te ke fakahokó, ʻe hā ia ʻi ho kofu te ke tuí. ʻE kau fafine mali, fili ha kofu hina temipale ʻoku taau ʻa hono konga ki ʻolungá mo hono ongo nimá ki hono tui ʻo e kāmeni fakatemipalé. Te ke fai ʻeni koeʻuhí ko e ouau ʻenitaumení mo e ngaahi fuakava kuó ke fakahoko ʻi hoʻo teuteu ko ia ki he ouau ʻo e silá. Kau tangata mali, ʻai ke taau mo maʻa homou teungá mo hoʻomou fotú. He ʻikai te ke tui ha sote ʻoku manusinusi pe talausese ngatōtō ʻi he temipalé.

ʻI he hokosia ʻa e ʻaho ko iá, te ke fai ai ha ngaahi fuakava māʻoniʻoni mo e Tamai Hēvaní. Te ke loto ke ke hā ʻaki ho lelei tahá ʻi hoʻo tūʻulutui loto ʻapasia ʻi he ʻōlitá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

ʻE ngaahi mātuʻa, hangē ko e tokoni ʻa e kiʻi faʻē faʻahikehe ʻa Sinitalelá ke teuteuʻi iá, ʻe pehē haʻamou lava ke tokoni ki hono teuteuʻi homou ngaahi fohá mo e ʻofefiné. Tokoni ke mahino kiate kinautolu ʻa hono mahuʻinga ʻo e ngaahi fuakava te nau faí. ʻI heʻetau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, ʻo kamata pē mei he papitaisó, ʻoku ʻi ai ʻene kaunga ki he tuʻunga ʻoku tau ʻi aí mo e meʻa ʻoku tau faí, kau ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau leaʻakí, ʻa e ngaahi fasi ʻoku tau fanongo aí, mo e vala ʻoku tau tuí. ʻI heʻetau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá, ʻoku tau mavahe ai mei māmani ʻo hū atu ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku totonu ke hā ʻeni mei hotau fōtungá.

Ki muʻa peá ke hū he temipalé, ʻo tatau ai pē pe ko haʻo mali, maʻu ho ʻenitaumení, pe ke fai ha ngāue maʻá e kakai pekiá, kiʻi tuʻu angé ʻo fehuʻi hifo pē kiate koe: “Kapau ʻe ʻi he temipalé ʻa e ʻEikí he ʻahó ni, ko e hā nai ha teunga te u tuí? Ko e hā e fōtunga te u loto ke u hā ʻaki kiate Iá?” ʻIo, ʻoku ʻosi mahino pē ʻa e tali ki aí. Te ke loto ke ke hā mo ke ongoʻi ko hoʻo lelei tahá ia.

Fai kiate koe ʻa e ongo fehuʻi tatau pē ʻo kau ki hoʻo maʻulotu he ʻaho Sāpaté ʻi homou falelotú. Te ke fakafoʻou ai hoʻo ngaahi fuakava ʻi he papitaisó ʻaki hoʻo maʻu ʻa e sākalamēnití. Manatuʻi ko hoʻo haʻu ʻeni ki ha fale ʻo e ʻEikí kuo ʻosi fakatapui ke fai ai ʻa e hū kiate Iá.

Fōtunga ki Tuʻá—ko e Pōpoaki ʻOku Tau ʻOatú

Fakakaukauloto pē ʻo hangē ʻokú ke lolotonga mamata ʻi ha foʻi tulama. ʻOku haʻu ki he funga siteisí ha tokotaha ʻokú ne tui e teunga ʻo ha tangata fakakata kae kamata ke ne fai ʻe ia e konga fakamātoato ʻa e tokotaha ʻoku fai ki ai e faivá. Mahalo pē te ke pehē ʻoku taʻehoa ʻeni—pau pē ʻoku fehālaaki e teungá pe tokotaha ʻokú ne vahe ʻa e konga takitaha ki he kau faivá.

Fakakaukau leva he taimí ni ki he taʻefeʻunga ke te ʻalu ʻi māmani pe haʻu ki he lotú ʻi ha teunga ʻoku ʻikai te ne fakafofongaʻi koe ʻi ho laumālie totonú. ʻOku ʻoatu ʻe hotau fōtungá mo hotau ʻulungāangá ha pōpoaki. Ko e hā nai e pōpoaki ʻoku tau ʻoatú? ʻOkú ne fakahā atu nai ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá? ʻI he taimi ʻoku tau ō ai ki he lotú pe ki he temipalé, ʻoku mahuʻinga ke tau tui ʻa e vala ʻokú ne fakaʻaliʻali atu ʻoku tau mateuteu ke lotu pea fakahā kuo tau mateuteu fakaʻatamai mo fakalaumālie ke fakaafeʻi mai ʻa e Laumālié ke ne nofoʻia maʻu pē kitautolu.

ʻI heʻeku hoko ko ha tamai mo ha pīsope ʻi he Siasí he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻe ʻikai mahino kiate au e ʻuhinga ʻa e kau talavou ne nau tui e vala lanu mata ʻāʻā mo sīpinga faikehe atu pē, ke fakaʻaliʻali ʻoku nau ʻataʻatā mei he ngaahi tukufakaholo ʻo e teunga lelei mo tāú. Hili iá ne u fakatokangaʻi, naʻe ngāueʻaki ʻe he toʻu tupú ni ʻa e ngaahi sīpinga vala matamatakehé ni ko e tupu pē mei he lahi ange ʻenau fie muimui mo fakatatau ki he mālohi ʻo e ivi tākiekina honau toʻú ʻi heʻenau talangofua ki he meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he sosaietí.

Ko e taimi ʻoku tau tui ai e valá ke tohoakiʻi mai e tokanga ʻa e kakaí, ʻoku ʻikai ke tau fakaafeʻi ai ʻa e Laumālié ke ne nofoʻia kitautolu. ʻOku tau fai ʻe kitautolu e meʻa kehe ʻi he taimi ʻoku tau teuteu ai ke maʻu e tokanga ʻa māmaní. ʻIkai ko ia pē, ʻe hanga ʻe he vala ʻoku tau tuí ʻo tākiekina mai e tōʻonga ʻa e niʻihi kehé kiate kitautolu.

Fakakaukau angé ki hono ʻuhinga ʻoku tui ai ʻe he kau faifekaú ʻa e teunga lelei ko e sote mo ha piva pe ko ha suti mo ha sote hina mo e hēkesi. ʻE tali fēfē nai ʻe ha taha ha faifekau ʻo kapau ʻoku taʻemaau hono ulú pea kapau ʻokú ne tui talausese tangakalī, silipa, falani mo ha pōpoaki ʻoku taʻefeʻunga? Mahalo ʻe fehuʻi ʻe he tokotahá ni, “Ko ha fakafofonga nai ʻeni ʻo e ʻOtuá?” Ko e hā ka fie talanoa ai e tokotahá ni mo ha faʻahinga faifekau pehē ʻo kau ki he taumuʻa ʻo e moʻuí pe ko hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí?

Ko e moʻoni ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke tau teunga tatau mo e kau faifekaú ʻi he taimi kotoa pē. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi taimi pau ʻoku feʻunga ke tui pē ai ha teunga fakaʻaho ʻoku tāú. Ka ko e meʻa ʻeni ke fai ki ai e tokangá: ʻOku ʻi ai e kaunga lahi ʻa ʻetau founga teuteú ki he tōʻonga ʻoku fai mai ʻe he kakaí kiate kitautolú. ʻI heʻetau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá, ʻoku tau mavahe ai mei māmani pea hū atu ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku totonu ke hā ʻeni mei he anga ʻo ʻetau fotú.

ʻOku fisikituʻa ʻa e meʻa ʻoku tau ongoʻi ʻi hotau lotó. ʻOku tau fakahā ʻa e ʻofa mo e fakaʻapaʻapa kiate kitautolu pea ki he niʻihi kehé ʻi hotau ʻulungāangá, ʻetau leá, mo e vala ʻoku tau tuí. ʻOku tau fakahā ʻetau ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he kau taki ʻo e Siasí pea ki he kāingalotu ʻo e uōtí pe koló ʻi heʻetau leá, teuteú, mo fai ʻa e ʻulungāanga he ʻikai ke ne tohoakiʻi mai kiate kitautolu ha tokanga ʻoku taʻefeʻungá. ʻOku tau fakahā ʻa e ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki hotau ngaahi kaungāmeʻá mo e mahení ʻi he taimi ʻoku ʻikai fakatupu-ʻita ai pe ʻaiʻainoaʻia ʻetau leá, hotau valá mo e ʻulungāangá. Pea ʻoku tau fakahā ʻetau ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí ʻo fakafou ʻi he anga fakatōkilalo hotau teungá mo hotau ʻulungāangá. “ʻI he meʻá ni ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko ʻeku kau ākonga ʻa kimoutolu, ʻo kapau te mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu” (Sione 13:35).

Ko Hono ʻAi ʻo e “Teunga Tau Kakató”

ʻI heʻetau ʻiloʻi ko ia pe ko hai ʻa kitautolú—ko e fānau ʻa e ʻOtuá—pea mahino kiate kitautolu ʻoku uesia ʻe heʻetau fotu ki tuʻá ʻa hotau tuʻunga fakalaumālie ʻi lotó pea mo hotau ʻulungāangá, ʻoku tau fakahā leva ʻetau fakaʻapaʻapa ki he ʻOtuá, kiate kitautolu pea mo kinautolu ʻoku tau feohí ʻi hotau teungá mo ʻetau ʻulungāanga tāú.

Ko ha tangata tā valivali ʻeku tamaí, pea naʻá ne tokoni ke mahino kiate au ʻa e fakakaukau ko ʻení ʻi heʻeku kei siʻí. Naʻá ne tā ha fakatātā ʻo ha tangata tau kuo teunga tau peá ne fakahingoa e ngaahi konga mahuʻinga ʻo e “teunga tau kakato ʻo e ʻOtuá”ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he folofolá (vakai, ʻEfesō 6:11–17; T&F 27:15–18). Naʻe tautau e fakatātā ko iá ʻi hoku lokí pea naʻe hoko ia ko ha fakamanatu ʻo e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fai ke tau kei tauhi totonu mo moʻoni ai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

ʻOku tatau pē hono fie maʻu ke tau “ʻai” ʻa e teunga tau ʻo e ʻOtuá mo hono fie maʻu ke tau “ʻai” hotau valá ke ne maluʻi kitautolu mo e niʻihi kehé. ʻE hanga ʻe heʻetau tui ʻa e teunga tāú mo fai e ʻulungāanga tāú—ʻa e manavaʻofá, angaʻofá, loto-fakatōkilaló, faʻa kātakí, mo e ʻofa faka-Kalaisí—ʻo fakaafeʻi mai e takaua ʻa e Laumālié peá ne ueʻi ʻa kinautolu ʻoku tau feohí ke nau fai lelei (vakai, Kolose 3:12, 14).

ʻOku tau fakapapauʻi nai ʻi hotau lotó ke tau hoko ko ha Kau Māʻoniʻoni ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pe ʻoku tau fiemālie ange pē kitautolu ʻi he ngaahi founga ʻo māmaní? ʻE kaunga lahi ʻaupito ʻa e founga ʻetau teuteú ki heʻetau talangofua ki he ngaahi fekaú mo ʻetau moʻuiʻaki ʻa e ngaahi fuakavá. ʻE hanga ʻe heʻetau teunga tāú ʻo tataki ʻetau ngaahi tōʻongá mo hotau ʻulungāangá ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó. ʻE aʻu pē ki ha taimi ʻe hanga ʻe he vala ʻoku tau tuí ʻo fakapapauʻi mai ho kaungāmeʻá mo e niʻihi ko ia ʻoku mou feohí pea lava ai ke tākiekina kitautolu ke tau moʻui taau ke fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e fiefia ʻi he moʻuí ni mo ʻitānití.

Ko ʻeku lotu fakamātoató ia ke tau kei tauhi ʻetau ngaahi fuakavá pea ke tau tui ʻa e ngaahi teunga ʻoku tāú mo fakahoko e ngaahi ʻulungāanga ʻoku tāú ʻi he taimi ʻoku tau ʻalu ai ki he lotú, ʻaʻahi ki he temipalé pea ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó foki. ʻI heʻetau fai iá, te tau fakahā ai ʻa ʻetau fakaʻapaʻapa kiate kitautolu pē, ki heʻetau mātuʻá, kau taki hotau Siasí, mo e niʻihi kehé, pea te tau fakahā ai ʻa e ʻapasia ki heʻetau Tamai Hēvaní mo fakaafeʻi mai e Laumālié ke ne nofoʻia maʻu ai pē.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Vakai, Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú: Ko Hono Fakahoko Hotau Fatongia ki he ʻOtuá (2001), “Teungá mo e Fōtungá.”