2009
Ko e ʻŪ Lauʻi Pepa ʻa Siosefa Sāmitá: Ko e Tohi Fakamatala Totonu ʻo e Fakahaá
Siulai 2009


Ko e ʻŪ Lauʻi Pepa ʻa Siosefa Sāmitá: Ko e Tohi Fakamatala Totonu ʻo e Fakahaá

ʻOku ʻi he tohi fakamatala totonu ʻo e fakahaá ha ngaahi tatau lahi ʻo e ngaahi fakahā naʻe muʻaki maʻu ʻe Siosefa Sāmitá pea ʻokú ne ʻomi ha ngaahi ʻilo ki he founga ʻo e maʻu fakahaá.

ʻĪmisi
Elder Marlin K. Jensen

Naʻe kamata ke mahino ki he kakai Siasi naʻe ako mo ʻatamaiʻiá ʻi he ngaahi taʻu ʻo e 1970, ʻa hono lelei ke tātānaki mai pea tuku atu ke lau ʻe he kakaí ʻa e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e moʻui pea mo e ngaahi ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko e ʻŪ Lauʻi Pepa ki he Ngāue ʻa Siosefa Sāmitá ko e ola ia ʻo e ngāue ko ʻeni ne lau taʻu hono fakahokó. Ko e taumuʻa ʻa e kau mataotao ʻoku nau fakahoko e ngāué ke tānaki kotoa mai e ngaahi tohi fakamatala, tohinoa, ngaahi fetuʻutaki tohi, ngaahi malanga, fakahā, hisitōlia kuo hiki, ngaahi fanongonongo, mo e ngaahi pepa fakalaó—ʻa e meʻa kotoa pē kuo hiki ʻa ia naʻe kamata fai ʻe Siosefa Sāmita pe naʻá ne tuʻutuʻuni ke kamata pe fokotuʻú.

ʻI he taimi ka ʻosi ai ʻa e The Joseph Smith Papers ʻe feʻunga mo ha voliume nai ʻe 30 ʻoku ʻi ai ha ngaahi tohi ʻe 2,000 tupu. ʻE vahevahe ʻa e ʻū voliumé ki ha konga lalahi ʻe ono ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻoku fai hono fakamamafaʻí; ngaahi tohí, hisitōliá, tohinoá, ʻū pepa fakapulé, ngaahi meʻa fakalao mo fakapisinisí mo e ngaahi fakahā pea mo e ngaahi tohi naʻe liliú. ʻI hono maʻu mai ʻo e ngaahi fakamatala totonu kuo hikí (ngaahi tatau kuo taipeʻí) ʻe maʻu leva ʻe he kau mataotaó mo kinautolu ʻe fie ʻilo ki aí, ʻa e The Joseph Smith Papers ʻa ia ʻe faingofua hono laú pea ʻe siʻisiʻi ange ai foki e ala ki he ngaahi pepa fakahisitōlia pelepelengesi ko ʻeni naʻa hoko ha maumau ki ai. ʻOku konga tolu e ngāue ʻoku fai ki he ngaahi fakamatala totonu ko ʻeni kuo hikí ʻo fakatatau mo e ngaahi tuʻunga ʻo e kau mataotaó ʻa ia kuo faʻufaʻu ke fakapapauʻi ʻaki ʻoku tonu ʻa e ngaahi fakamatala kuo hikí.

ʻI hono ako ʻo e ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakahisitōlia ko ʻení, kae tautautefito ki honau tuʻunga ʻi he kamataʻangá, ʻe maʻu ai ʻe he kakai ʻoku nau ako kia Siosefa Sāmitá ha mahino ʻoku lahi fekauʻaki mo e moʻui ʻa e Palōfitá mo e fakalakalaka ʻa e Siasi kuo toe fakafoki maí. ʻE tupu mei he The Joseph Smith Papers ha toe faingofua ange ʻa e fakatotolo fakahisitōlia ʻoku faí. ʻE pulusi ʻa e ngaahi fakamatala kuo tauhi ʻi ha ngaahi feituʻu kehekehe—kau ai e ngaahi fakamatala ʻoku tauhi ʻe he Siasí, ngaahi ʻunivēsití, ngaahi kautaha faʻu hisitōliá, mo ha niʻihi fakafoʻituitui pē—pea ʻe maʻu ia ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻo kau ai ʻa eʻInitanetí ʻamui ange. Koeʻuhí ʻe hoko ʻa e ngāue ko ʻení ko ha tefitoʻi maʻuʻanga fakamatala lahi, kau ai e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ko ia naʻe ʻikai mei lava ke ʻiloʻi ʻe he kau mataotaó, ʻe hanga ʻe he, The Joseph Smith Papers ʻo hiki hake ʻa e ngaahi tuʻunga pea mo e anga totonu ʻo e ngaahi ngāue ʻi he kahaʻú ʻo fekauʻaki mo Siosefa Sāmita pea mo e hisitōlia ʻo e kamataʻanga ʻo e Siasí.

Ko e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Fakahaá mo e Ngaahi Liliu Tohí

ʻE toe ʻomi ʻe he ngaahi voliume ʻi he ngaahi tohi hokohoko kuo ui ko e “Ngaahi Fakahaá mo e Ngaahi Liliu Leá,” ʻa e ngaahi fuofua fakamatala totonu kuo hiki ai e ngaahi fakahā mo e ngaahi liliu lea ʻa Siosefa Sāmitá, fakataha mo e ngaahi pulusinga fakalao ʻo e pepa ko ʻení lolotonga ʻene moʻuí. ʻOku kau ʻi he ngaahi pulusinga ko ʻení ʻa e pulusinga ʻuluaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná (1830); hono ʻuluaki pulusi ʻo ha ngaahi fakahā kia Siosefa Sāmitá naʻe ui Ko ha Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú (1833); mo e pulusinga ʻuluaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (1835).

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakamuʻomuʻa ʻe he Palōfitá hili hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he 1830 ko hono hiki mo fakatolonga e ngaahi fakahā naʻá ne maʻú. Neongo naʻe toki lelei mo fakaikiiki ange ʻa e founga tauhi lekōtí ʻi he 1832, ka naʻe kamata pē hono fakatahatahaʻi ʻo e ngaahi fakahā naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻo aʻu ki he taimi ko iá, ʻe Siosefa Sāmita mo Tēvita Uitemā ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1830. ʻI Māʻasi ʻo e 1831, naʻe kamata hiki ai ʻe Sione Uitemā ʻa e ngaahi fakahā naʻe maʻu kimuʻá ki ha tohi naʻá ne fakahingoa ko e “Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú mo e Ngaahi Fakahaá.” ʻOku ʻi he tohí ni, a ia kuo ui ʻe he kau ʻētita ʻo e ʻPapers ko e Tohi Fakahā Fika 1, ʻa e ngaahi lekooti naʻe hiki mei Māʻasi 1831 ʻo aʻu ki he kongaloto ʻo e 1835.

Lolotonga ha konifelenisi faka-Siasi ʻi ʻOhaiō ʻi Nōvema ʻo e 1831, naʻe tuʻutuʻuni ai ke pulusi e ngaahi fakahā kuo tātānakí, ko ia naʻe ʻave ʻe Sione Uitemā mo ʻŌliva Kautele ʻa e “Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú mo e Ngaahi Fakahaá” ki Mīsuli ʻo nau ngāue fakataha ai mo W.W. Felipisi ki hono pulusi ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú (vakai, T&F 67). ʻI he kamataʻanga ʻo e 1832, kuo ʻi Mīsuli e ʻuluaki tohi kuo ʻi ai e ngaahi fakahaá, ko ia naʻe fakatau mai ʻe Siosefa mo ʻene kau tangata tohí ha tohi ʻe taha ke hiki ki ai e ngaahi fakahaá. Naʻe ʻiloa foki e tohi ko ʻeni hono uá ko e “Tohi Fakahā ʻo Ketilaní,” pea kuo fakahingoa ia ʻe he kau ʻētita ʻo e ʻPapers ko e Tohi Fakahā Fika 2. Naʻe kamataʻi ia mei he konga ki mui ʻo Fēpuelí pe konga ki muʻa ʻo Māʻasi 1832 ʻo aʻu ki he fakaʻosinga ʻo e 1834. ʻOku hā ʻi he vōliume ʻuluaki ʻo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Fakahaá mo e Ngaahi Liliu Leá, ʻa e ongo tohi ko ʻeni ʻoku hiki ai e ngaahi fakahaá.

ʻI hano ako fakaʻauliliki ʻeni ʻe he kau mataotao ʻoku ngāue ki he ʻŪ Lauʻi Pepa ʻa Siosefa Sāmitá, naʻa nau fakapapauʻi ai ko e “Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú mo e Ngaahi Fakahaá” ʻa e tefitoʻi maʻuʻanga fakamatala ki hono pulusi ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú ʻi he 1833, pea ko e “Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú mo e Ngaahi Fakahaá” mo e “Tohi Fakahā ʻo Ketilaní” naʻe makatuʻunga ai ʻa e ʻuluaki pulusinga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1835. Naʻe ʻikai toe ngāue ʻaki e ongo tohi ko ʻení hili hono pulusi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ka naʻe tauhi malu fakataha ia mo ha ngaahi lekooti kehe ʻa e Siasí. Naʻe hiki ʻa e ngaahi fakahā kimui aí ʻi he ngaahi tohinoa mo e ngaahi tohi lekooti ʻa Siosefa Sāmitá, pehē ki he ʻū pepa ʻa e kau pīsopé, kau ʻAposetoló, mo ha kau muimui kehe pē.

Hili hono pulusi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1835, naʻe ʻikai toe fai ha tokanga ia ki he ongo tohi ko ʻení he kuo ʻosi pulusi pea maʻu hona ngaahi voliume lahi ʻonaua. Neongo ia, kuo fuʻu tokanga lahi e kau mataotaó ʻi he ngaahi taʻu kimui maí ke fai hano vakaiʻi ʻo e ngaahi pepa fakamatala totonu naʻe hiki ai e ngaahi fuofua maʻu fakahā ʻa Siosefa Sāmitá. Naʻe ʻikai faingofua hono maʻu mai ʻo e Tohi Fakahā Fika 2, pea naʻe toki lava pē ʻi he taimi naʻe pulusi ai ʻe he Siasí ʻa e ngaahi fakamatala totonu ʻo e ngaahi lekooti ko iá, ko ha konga ʻo ʻene ngaahi DVD naʻe tātānaki fakataha ʻi he 2002 pea ui ko e Selected Collections [Ngaahi Tohi Kuo Fakatahaʻí].1 Pea kuo kamata foki ʻi he ngaahi taʻu kimuí ni maí ʻa hono vakaiʻi ʻe he kau mataotaó ʻa e mahuʻinga ʻo e Tohi Fakahā Fika 1, ʻa ia naʻe tauhi pē ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí

ʻOku ʻi he Tohi Fakahā Fika 1 ʻa e ngaahi ʻuluaki tatau ʻo ha ngaahi fakahā lahi, pea taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi tatau pē ia ʻoku kei maʻú. Ko e maʻuʻanga fakamatala ia ʻo e ngaahi fakahā naʻe pulusi ʻi he ʻuluaki nusipepa ʻa e Siasí Ko e Fetuʻu Efiafí mo e Fetuʻu Pongipongí [Evening and the Morning Star]. ʻOku lolotonga maʻu ʻe he ʻĀkaivi ʻo e Laipeli ʻa e Kolo ʻo Kalaisí [Community of Christ Library-Archives] ʻi Tauʻatāina ʻi Misulí ʻa e peesi ʻe fā ʻa ia naʻe toʻo mei he tohí, pea kuo maʻu ha fakangofua ke hā ia ʻi he The Joseph Smith Papers..

ʻOku meimei ke maʻu fakakātoa ʻi he Tohi Fakahā Fika 1 ʻa e ngaahi fakahā ʻi he kamataʻangá, ʻa ia ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakahā ʻe 64 mei he 65 ne pulusi ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú2 mo e vahe ʻe 95 mei he 103 kuo pulusi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1835. Ko e ngaahi fakamatala pē ʻe 10 mei he tohí ʻoku ʻikai ke hā ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú pe Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ʻo e 1835.

Ko Hono Teuteuʻi ʻo e Tohi Fakamatala Totonu ʻo e Ngaahi Fakahaá ke Pulusi Lolotonga e Taimi ʻo Siosefa Sāmitá

Ko e taha ʻo e ngaahi ngāue ʻa Siosefa Sāmita ʻi hono toe vakaiʻi ʻo e ngaahi tohí kimuʻa pea toki pulusí ko hono “fakatonutonu ʻo e ngaahi fehālaaki naʻá ne lava ke ne ʻilo ʻi he ueʻi ʻa e Laumālie Maʻoniʻoní.”3 Naʻe ʻilo ʻe Siosefa mei heʻene pōtoʻi ngāué kuo pau pē ke ʻi ai ʻa e ngaahi fehālaaki taʻetokanga ʻi he founga ʻoku hiki ai ʻa e ngaahi fakahaá, fokotuʻutuʻu ia ki ha ngaahi tohi fakamatalá, pea paasi atu ki ha kakai kehekehe ke teuteuʻi ke pākí. Naʻe fie maʻu he taimi ʻe niʻihi ke fai ha ngaahi liliu ke mahinongofua hono fakaleá. Naʻe ʻi ai ha ngaahi taimi naʻe maʻu ai ha ngaahi fakahā ki mui ʻo ne fakatonutonu pe fetongi e ngaahi fakahā kimuʻá, pea naʻe pau leva ke toe fai hano liliu pe fakaleleiʻi ʻo e fakamatala ki muʻá. Naʻe ʻi ai mo e ngaahi liliu kehekehe naʻe fakahoko mei he taimi ki he taimi. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi liliú ni, hangē ko e vahevahe ki he ngaahi vēsí pe ko hano fakamahinoʻi ha ʻuhinga, naʻe ʻikai ke fuʻu lahi ha fakatonutonu ia ne fai ki ai.

Hangē naʻe pehē ʻe Siosefa ko e tohi ʻo e ngaahi fakahāá ko ʻene ngāue lelei taha ia ʻi heʻene feinga ke maʻu ʻa e leʻo ʻo e ʻEikí ʻi Heʻene afeitaulalo ke fetuʻutaki mo e tangatá ʻi he meʻa naʻe ui ʻe Siosefa ko e “lea kākā, maumau, movetevete pea mo e lea taʻehaohaoa” ʻa e tangatá.4 ʻI he talamuʻaki ko ia ki he tohi ʻo e ngaahi fakahaá ne toe ʻasi ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: “Vakai, ko e ʻOtuá au pea kuó u lea ʻaki ia; ko e ngaahi fekau ko ʻení ʻoku meiate au ia, pea naʻe ʻoange ia ki heʻeku kau tamaioʻeikí ʻi heʻenau vaivaí, ʻo fakatatau mo ʻenau leá, koeʻuhi ke mahino ia kiate kinautolu” (T&F 1:24).

Naʻe fili ʻa Siosefa mo hono kaungā-ngāué lolotonga e ngaahi konifelenisi ʻa e Siasí ke nau teuteuʻi e ngaahi fakahaá ke pulusi, ʻaki hono fakatonutonu e ngaahi meʻa kuo fakamatalá. Ne ʻasi ʻi hano vakaiʻi ki muí ni ʻo e ongo tohi fakahāá ʻa e taimi mo e founga naʻe fakahoko ʻaki ʻa e ngaahi liliú. Hangē ko ʻení, naʻe ʻi ai ha ngaahi liliu ʻe niʻihi ne fai kimuʻa pea pulusi ha ngaahi fakamatala ʻi Mīsulí, pea ko e niʻihi naʻe fai ia ʻi ʻOhaiō kimuʻa ʻi hono paaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1835.

Ko e taha ʻo e ngaahi fakatātā angamahení naʻe fekauʻaki mo e ngaahi liliu naʻe fai ʻe Sitenei Likitoní. Naʻá ne faʻa liliu e ngaahi fakalea ʻo e ngaahi fakahaá mei he “ʻafioná” mo e “hoʻo ʻafió,” ʻo hangē ko ʻene hā ʻi he Tohi Tapú, ki he “koé”, “ko hoʻó”, mo e “ʻaʻaú” ke fakaonopooni. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi liliú ni naʻe toe fakafoki pē kinautolu ki honau ʻuluaki tuʻungá. Naʻá ne fakatonutonu foki ʻa e kalamá mo e ngaahi lea ʻe niʻihi ke mahinongofua pea fakaleleiʻi ʻa e ngaahi lea mo e fakaʻuhinga ʻe niʻihi.

Naʻe fai ha ngaahi liliu lalahi ki ha niʻihi ʻi hono fakatonutonu ko ia ʻo e ngaahi fakahaá ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ʻo e 1835. Hangē ko e vahe 20, naʻe maʻu ia he 1830, kimuʻa pea fakahā kia Siosefa Sāmita ʻa e faʻunga fakatakimuʻa ʻo e Siasí ʻo hangē ko ia ʻoku tau ʻilo he ʻaho ní. ʻI he 1835, ne ‘osi fokotuʻutuʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ha ngaahi lakanga lahi mo e ngaahi kōlomu ʻi he fakahā. Koeʻuhí ke kau atu e fokotuʻutuʻu ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ne toki fakahā maí, ne toe fai ai ha ngaahi liliu mo ha tānaki ki he ngaahi meʻa ne tohí ʻi he vahe 20. Hangē ko e veesi 65–67 lolotongá ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo hono fakanofo ʻo e houʻeiki tangatá ki he ngaahi lakanga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, naʻe toki fakahā mai ia kuo ʻosi paaki e pulusinga ia ʻo e 1833 pea naʻe toki tānaki atu ia ki he pulusinga ʻo e 1835.

Naʻe toe vakaiʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi ngāue fakaʻētita naʻe fai ʻe hono ngaahi kaungā-ngāué peá ne fai ha ngaahi liliu siʻi kimuʻa pea toki pulusi ʻa e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú ʻi he 1833. Naʻá ne fai mo ha toe ngaahi liliu kehe, kau ai hono tānaki atu ʻo e ngaahi hingoa fakafāmilí ki he niʻihi fakafoʻituitui naʻe hā ʻi he ngaahi fakahaá kimuʻa siʻi ia pea pulusi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1835.

ʻI he 1834–35 ʻi Ketilani ʻi ʻOhaiō, naʻe ʻi ai e taimi naʻe fakaʻaongaʻi ai ʻa e Tohi Fakahā Fika 2 ki hono teuteuʻi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ʻo e 1835, pea naʻe pulusi kotoa ʻa e tohí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá he voliume ʻo e 1835 tuku kehe pē ha ngaahi fakamatala ʻe valu. Fakafehoanaki ia mo e fakahā pē ʻe 3 naʻe paaki ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú ʻi he 1833. Ko e fakahā leva ʻe ua mei he tohi ʻo e ngaahi fakahaá naʻe ʻuluaki pulusi ia ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1844.

Naʻe fai mai ha fanga kiʻi liliu ko e fakatonutonu ki he ngaahi foʻi lea ʻe niʻihi ʻo aʻu mai ki he pulusinga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1981, ka ko e ngaahi liliu lalahí naʻe fai pē ia ki he pulusinga ʻo e 1835 ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Fakamatala Foʻou

Naʻe maʻu ʻe he kau ʻētita ʻo e ʻPapers ha fakamatala foʻou ʻi heʻenau ʻētitaʻi e ngaahi tohi ko ʻeni ne ʻi ai e ngaahi fakahaá. Hangē ko ʻení, ne fuoloa e fakafalala pē ʻa e kau mataotao ne fie ʻilo ki he hohoko ʻo e moʻui ʻa Siosefa Sāmitá, ki he fakamatala fakamāhina ʻo e ngaahi ʻaho naʻe maʻu ai e konga lahi ʻo e ngaahi fakahā ko ʻení. ʻOku ʻomi ʻe he Tohi Fakahā Fika 1 ʻa e ngaahi ʻaho totonu ne maʻu ai e ngaahi fakahā ko ʻení. ʻIkai ko ia pē ka ne hanga ʻe he ngaahi talateu fakahisitōlia ne fai ʻe Sione Uitemā ki he konga lahi ʻo e ngaahi fakahaá ni, ʻo ʻomi ha fakamatala fakahisitōlia ki he kau mataotaó ni.

ʻI hono vakavakaiʻi fakalelei ʻe he kau ʻētitá, kuo nau lava ai ʻo tala ʻa e mataʻitohi ʻoku meimei ke hā he ngaahi fakaʻilonga fakatonutonu ʻi he ngaahi peesi naʻe hiki nimá. ʻI he taimi ʻe paaki ai ʻa e Ngaahi Fakahāá mo e ngaahi Liliu Leá, ʻe kau e ngaahi tā ʻo e ngaahi lekooti ne hiki nimá mo hono ngaahi fakamatalá ʻi he tafaʻaki peesi ʻe tahá. Ko ia ʻe lava pē ʻe he kau laukongá ʻo tala ʻa e tohinima totonú, ngaahi fakaʻilonga fakatonutonú, ʻo aʻu ki he matolu ʻo e lekōtí pea ʻe faingofua pē ʻenau tala ʻa e ngaahi tohinimá. ʻE fakalanulanu ʻa e ngaahi liliu ʻoku fakahoko ki he ʻuluaki lekōtí ke lava ʻe kinautolu ʻe lau iá ʻo tala pe ko e tohinima ʻa hai ʻoku hā ʻi he peesi takitaha.

Ko e meʻa fakaofo ʻe taha naʻe hoko ʻi he ngāue ki he Ngaahi Fakahā mo e Ngaahi Liliu Leá, ko ʻenau feinga ko ia ke maʻu e mafai pulusi totonu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi Kānatá pea nau ʻilo ai ha fakahā ne teʻeki ai ke pulusi ʻi ha tohi. Hili e mavahe ʻa Tevita Uitemā mei he Siasí, naʻá ne manatuʻi naʻe ʻi ai ha fakahā ʻo pehē ʻe ola lelei ʻenau feinga fakatau atu ʻa e totonu ki hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ka naʻe loto mamahi ʻa Siosefa Sāmita mo ha niʻihi kehe he ngali ne ʻikai lava e feingá ʻi he foki mai e kau tangata ne nau fatongia ʻaki iá. Naʻe fakafalala ʻa e kau fai hisitōliá ki he ngaahi fakamatala ʻa Tēvita Uitemā, Hailame Peisi mo Uiliami Makeleliní ʻi he ngaahi taʻu lahi ka naʻe teʻeki te nau maʻu ʻa e tatau moʻoni ʻo e fakahaá. ʻE maʻu ia ʻi he Tohi Fakahā Fika 1.

Neongo ʻoku ʻikai te tau ʻilo ki he kakato ʻo e meʻa naʻe hokó, tautautefito kia Siosefa Sāmita mo e anga ʻo ʻene vakai ki he meʻa naʻe hokó, ka ʻoku tau ʻilo ʻoku ʻikai totonu ke tau ui ʻe kitautolu ha fetuʻutaki fakalangi ko ha “fakahā taʻelava.” Naʻe fakahoko mahino mai ʻe he ʻEikí ʻe makatuʻunga ʻa e lava ke hoko hono fakatau ʻo e totonu ke pulusí mei he moʻui taau ʻa kinautolu ʻoku nau tuʻuakí mo e tuʻunga hono tali ʻo e laumālié ʻe kinautolu te nau fakataú.5

Ko e Mahino Foʻou ʻa e Palōfitá

ʻOku fakahaaʻi mai ʻi hono fakaleleiʻi mo fakatonutonu e ngaahi fakahā ne hiki ʻi he kamakamata ʻa e Siasí ʻa e founga maʻu fakahā hokohoko naʻe fai kia Siosefa Sāmitá. ʻOku talamai ʻe he ngaahi fakamatala tonu ʻo e fakahaá ʻa e fai feinga ʻa e tangatá ke fakapapauʻi naʻe fokotuʻutuʻu pea paaki totonu ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tokāteline naʻe maʻu ʻe Siosefá—ko ha founga ʻeni ʻe lava pē ke hoko ai ha fehālaaki ʻi hono pulusi ʻo ha faʻahinga tohi pē. Taimi ʻe niʻihi, ko hono liliu pe fakatonutonu ko ia ʻo ha fakahā naʻe ʻosi maʻu ki muʻa, naʻe liliu ʻe he Palōfitá ʻa e fakahā naʻe hiki kimuʻá ke ha mahino ʻa e fakahā foʻoú. ʻI heʻene peheé, naʻe toe lahi ange ʻa ʻene mahino fekauʻaki mo e tokāteliné, pea pehē pē foki ki he ngaahi fakahā kuo hikí. Naʻe fakatatau pē honau angá ki he feliliuaki ʻa e mahino naʻá ne maʻu fekauʻaki mo e tefito toputapu ko iá. Naʻe ʻikai ke tui ʻa e Palōfitá ko ʻene hiki pē ha fakahā he ʻikai toe lava ke liliu ia ʻe ha fakahā ʻamuiange.

ʻOku hoko hono fakatolonga mo hono pulusi ʻo e ngaahi tohi ko ʻeni ʻo e ngaahi fakahaá ko ha maʻuʻanga tokoni mahuʻinga kiate kinautolu ʻoku ako ki he hisitōlia ʻo e Siasí. ʻE fakatupu ʻe he ngāue ko ʻení ha mahino ʻoku toe lahi angé ki he founga naʻe fokotuʻutuʻu mo pulusi ʻaki e ngaahi fakahā ko ʻeni kuo pākí, pea toe lahi ange ai foki mo e ʻilo ki he fakakaukau mo e ngaahi taumuʻa ʻa Siosefa Sāmitá. ʻE ʻikai ngata pē ʻi hono fakatupulaki ʻa ʻetau ʻiló ʻe hono ako ʻo e ngaahi tohi fakahā ko ʻení, ka ʻe tupulaki foki mo ʻetau fakamoʻoní ʻi heʻetau ʻiloʻi e palani ʻa e ʻEikí ke kei hokohoko atu pē ʻa e fakahaá ke malava ai ʻa e ngaahi liliu taʻetūkua ʻoku fie maʻu ki he tupulaki ʻa e Siasí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Richard E. Turley Jr., ed., Selected Collections from the Archives of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (DVD, 2002).

  2. Ko e fakahā ko ia ʻe taha ʻoku pulusi ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú ka ʻoku ʻikai hā ʻi he Tohi Fakahā Fika 1, ko e Fakahā ia ʻi Mē 1829–B, ʻi he A Book of Commandments 11 (vakai, T&F 12).

  3. Minute Book 2 (ʻoku toe ui foki ko e “Far West Record”), Nōv. 8, 1831.

  4. Siosefa Sāmita kia Uiliami W. Felipisi, Nōv. 27, 1832, ʻi he Personal Writings of Joseph Smith, comp. Dean C. Jessee, rev. ed. (2002), 287.

  5. Vakai, Revelation Book 1, 30–31.

Ko e Maʻu Fakahā ʻa Siosefa Sāmita ko e Siʻí, tā ʻe Daniel Lewis

ʻŪ tā ʻo e ngaahi tohi ʻoku ʻi ai e tatau ʻo e ngaahi fakahaá ʻi he angalelei ʻa e Joseph Smith Papers Project; tā ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú naʻe fai ʻe Eldon K. Linschoten; Ko Siosefa Sāmita ko e Siʻí, tā ʻe Dan Weggeland, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻa e Siasí

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakamuʻomuʻa taha ʻe he Palōfitá hili hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he 1830 ko hono lekooti mo fakatolonga ʻene ngaahi maʻu fakahaá.

ʻI laló: Tohi Fakahā Fika 1. Toʻomataʻu ʻi ʻolungá: Tohi Fakahā Fika 2. Toʻomataʻu ʻi laló: Pulusinga ʻuluaki ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú.

Hangē naʻe lau ʻe Siosefa ʻa e ngaahi fakahā naʻá ne hikí ko ʻene ngaahi ngāue lelei taha ia ke maʻu e leʻo ʻo e ʻEikí.

Tā Tongitongi ʻo Siosefa Sāmita, tā ʻe Dan Weggeland, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻo e Siasí

Sione Uitemā

Sitenei Likitoni

Siosefa Sāmita

Uiliami W. Felipisi