Seminelí
Lēsoni Ako ʻi ʻApí: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–119; 77–83 (ʻIuniti 17)


Lēsoni Ako ʻi ʻApí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–119; 77–83 (ʻIuniti 17)

Nāunau ʻOku Teuteu maʻá e Faiako Ako ʻi ʻApí

Fakanounou ʻo e Lēsoni Ako ʻi ʻApi Fakaʻahó

ʻOku ʻikai fakataumuʻa ʻa e fakamatala fakanounou ia ʻo e ngaahi tokāteliné mo e tefitoʻi moʻoni ʻoku ako ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–119; 77–83 (ʻiuniti 17) ke akoʻi ko ha konga ʻo hoʻo lēsoní. ʻOku nofotaha e lēsoni ʻokú ke akoʻí ʻi he niʻihi pē ʻo e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo fakakaukauʻi ʻa e fie maʻu hoʻo kau akó.

ʻAho 1 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–11977)

Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi he fakaʻosinga ʻenau ako ki he mata meʻa-hā-mai ʻo e ngaahi puleʻanga ʻo e nāunaú, kuo pau ke mamahi ʻa kinautolu te nau maʻu e puleʻanga fakatilesitialé ʻi heli kimuʻa pea huhuʻi kinautolu ʻe he Fakamoʻuí. Naʻa nau ako foki ko e puleʻanga ʻo e nāunau ʻoku tau maʻú ʻi heʻetau ngaahi ngāue ʻi he moʻui ní, ʻe fakatatau ia ki heʻetau ngaahi ngāue ʻi he moʻuí ni pea mo e ngaahi holi ʻa hotau lotó.

ʻAho 2 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 78–80)

Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ke fokotuʻu e Kautaha Uouangatahá, ʻoku teuteuʻi kitautolu ʻe he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ki ha potu ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. Naʻa nau ako foki kapau te tau maʻu e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi he fakafetaʻi, ʻe fakalahi ʻe he ʻEikí hotau ngaahi tāpuakí.

ʻAho 3 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81)

Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako fekauʻaki mo e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ki he ongo tokoni ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻoku maʻu ʻe he Kau Palesitenisī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻolungá e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻIkai ngata aí, naʻa nau ako ʻoku fie maʻu ke poupouʻi mo fakamālohia ʻe he ongo tokoni ʻo e kau palesitenisií ʻa e palesitení. Naʻe ako foki ʻe he kau akó kapau te tau faivelenga ʻi hotau ngaahi uiuiʻí, ʻe lava ke tau fakahoko ha ngaahi lelei lahi maʻá e niʻihi kehé.

ʻAho 4 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82–83)

Naʻe ako ʻe he kau akó mei he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi he kuonga muʻá, “he ko ia ʻoku foaki ki ai ʻa e meʻa lahí ʻoku ʻekeʻi ʻa e meʻa lahi meiate ia” (T&F 82:3). Naʻe ako ʻe he kau akó e fakatokanga ʻa e ʻEikí kapau te tau toe faiangahala hili ʻetau fakatomalá, ʻoku toe foki mai ʻetau angahala kimuʻá. Naʻa nau ako foki kapau te tau talangofua ki he ʻEikí, te Ne tauhi maʻu pē ʻEne ngaahi talaʻofa ke tāpuakiʻi kitautolú.

Talateú

ʻE lava ke tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ki he kau akó ke nau ʻiloʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he sīpinga naʻe tā ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he taimi naʻá ne ʻeke ai ha ngaahi fehuʻi ki he ʻEikí fekauʻaki mo e tohi ʻa Fakahaá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Fakatokangaʻi ange: Naʻe ako e kau akó fekauʻaki mo ha veesi fakataukei folofola ʻe ua ʻi he uiké ni. Naʻa nau fakaʻaongaʻi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 78:19 ke tohi ha lea miniti ʻe ua. ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau vahevahe ʻenau leá mo e kalasí. Naʻa nau feinga foki ke ako maʻuloto ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82:10. ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kalasí ke nau lau maʻuloto fakataha ʻa e vēsí ni.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77

ʻOku tali ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fehuʻi ʻa Siosefa Sāmita kau ki he tohi Fakahaá

Kole ki he kau akó ke fakakaukau fakalongolongo pē ki he meʻa kuo nau ako ʻi heʻenau ako folofola fakatāutahá. Fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ʻo kinautolu ke vahevahe ha fakakaukau kuo nau maʻu. Hili iá, pea kole ki ha niʻihi ke vahevahe ʻa e ngaahi fehuʻi kuo nau maʻu lolotonga ʻenau ako fakatāutahá. ʻE ala kau heni ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo ha foʻi lea pe kupuʻi lea, puipuituʻa fakahisitōlia ʻo ha meʻa naʻa nau lau, pe ko e mahuʻinga ʻo ha veesi pau. (Ko e taumuʻa ʻo e ngāue ko ʻení ʻoku ʻikai ko hono tali e ngaahi fehuʻi ʻa e kau akó fekauʻaki mo e folofolá ka ke fakamamafaʻi ange e mahuʻinga ʻo hono ʻeke ha ngaahi fehuʻi ʻi heʻetau akó.) Hili ha vahevahe ʻa ha kau ako toko siʻi, fai ange ʻa e fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā kuo tokoni atu ke mahino lelei ange kiate koe e folofolá mo maʻu e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi naʻá ke maʻú?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e kakano ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77, fakaafeʻi kinautolu ke nau lau ʻa e talateu ʻo e vahé pea kumi e meʻa naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he taimi naʻá ne maʻu ai ʻa e fakahā ko ʻení. Hili hono lipooti ʻe he kau akó ʻa e meʻa kuo nau maʻú, mahalo te ke fie fakamahinoʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻo fekauʻaki mo hono liliu ʻo e ngaahi Folofolá” ki he fekau ʻa e ʻEikí ke fai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e ngaahi fakalelei ne ueʻi fakalaumālie ki he liliu ʻo e Tohi Tapú ʻe Kingi Sēmisí. ʻOku ʻiloa he taimí ni ʻa e ngaahi fakalelei ko ʻení ko e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá. Fakamatalaʻi ange ne lolotonga e ngāue ʻa Siosefa Sāmita ki he tohi ʻa Fakahaá, naʻá ne fehuʻi ai ki he ʻEikí kau ki he ʻuhinga ʻo ha ngaahi veesi ʻe niʻihi. Ko e ngaahi fehuʻi naʻá ne faí mo e ngaahi tali naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77. Poupouʻi e kau akó ke nau kumi ha ngaahi fakakaukau ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 ʻe lava ke tokoni ke toe fakaloloto ange ʻenau mahino ki he folofolá.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakatokangaʻi ʻoku kehe e fokotuʻutuʻu ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 mei he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi vahe kehe ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ʻOku totonu ke nau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea Fehuʻi mo e Tali ofi ki he veesi pe palakalafi takitaha ʻi he vahé kotoa. Fakamatalaʻi ange ʻoku muʻomuʻa ʻa e Fehuʻi takitaha ʻi ha fehuʻi meia Siosefa Sāmita, pea muʻomuʻa ʻa e Tali takitaha ʻi he tali ʻa e ʻEikí.

ʻEke ange pe ko hai kuó ne lau ha konga pe kotoa ʻo e tohi ʻa Fakahaá.

  • Ko e hā ʻe lava ke faingataʻa ai hono lau e tohi Fakahaá? (Kapau ʻoku ʻikai fakamatala ki ai ʻa e kau akó, mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻe lava ke faingataʻa ke mahino ʻa e tohi Fakahaá koeʻuhí ko e fakataipe ʻoku ʻi aí.)

Ke ʻomi ha sīpinga ʻo e fakataipé ʻi he tohi Fakahaá, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi mei he Fakahā 4:2–8. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he ngaahi fakataipe ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. Fakaafeʻi e kalasí ke talaatu ʻa e ngaahi fakaʻilonga ko ʻení, pea kole ki ha tokotaha ako ke ne tohi kinautolu ʻi he palakipoé. (ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi talí ha ʻumata takatakai ʻi ha taloni, nofoʻa ʻe uofulu mā fā, ngaahi pale koula, maama afi ʻe fitu, ko ha tahi sioʻata mo e faʻahinga meʻa moʻui ʻe fā.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fehuʻi ʻa Siosefa Sāmita ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:1. Kole ki ha tokotaha ako ke siakaleʻi ʻi he palakipoé ʻa e fakataipe naʻe kole ʻe Siosefa ki he ʻEikí ke tokoni ke mahino kiate iá (ko e tahi sioʻatá). Hili iá pea kole ki ha tokotaha ako ʻe taha ke lau e fakamatala ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:1.

  • ʻOku tokoni fēfē ʻa e tali ko ʻení ke mahino lelei ange kiate kitautolu ʻa e Fakahā 4:6?

Vahevahe tautau toko ua e kau akó. Kole ki he hoa takitaha ke lau fakataha ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:2–5 ʻo kumi ki ha toe ngaahi fehuʻi kehe naʻe ʻeke ʻe Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e ngaahi fakataipe ʻi he Fakahā 4 mo e ngaahi tali naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he ngaahi fehuʻi ko iá. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ke nau vahevahe e founga ʻoku tokoni ai e tali ʻa e ʻEikí ki he fehuʻi ʻa Siosefa Sāmitá ke mahino kiate kinautolu ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe ʻi he Fakahā 4:2–8.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he founga te nau fakaʻaongaʻi ai e meʻa kuo nau ako mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 ke fakamatalaʻi fakanounouʻi ʻaki e meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻe Sione ʻi he Fakahā 4:2–8. Fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ke vahevahe ʻenau ngaahi fakamatala fakanounoú. Pea fai ange leva ʻa e fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ʻe lava ke tau akomei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 fekauʻaki mo e fatongia ʻo ha palōfita ʻi he tokoni ke mahino kiate kitautolu e ʻuhinga ʻo e folofolá? (Neongo ʻe ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau fakahaaʻi ʻa e tokāteline ko ʻení: ʻOku fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa e fakaʻuhinga totonu ʻo e folofolá ʻo fakafou ʻi Heʻene kau palōfitá. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke tohi ʻe he kau akó e tokāteline ko ʻení ʻi heʻenau folofolá ofi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻilo ʻa e meʻa kuo akoʻi ʻe he kau palōfitá ʻo kau ki he meʻa ʻoku tau ako ʻi he folofolá?

  • Ko e fē te tau lava ʻo maʻu ai ʻa e ngaahi akonaki e kau palōfitá fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻoku tau lau ʻi he folofolá?

ʻI he tali ʻa e kau akó ki he fehuʻi ko ʻení, fakamahinoʻi ange ʻoku fakaʻaliʻali mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 ʻe lava ke tokoni ʻa e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá ne lekooti ʻi he folofolá ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi folofola kehé. ʻI he taimi lahi, ʻe fakamatalaʻi pe fakaʻuhingaʻi ʻe ha potufolofola ʻe taha ʻa e meʻa kuo fakahaaʻi ʻi ha potufolofola ʻe taha. Fakamatalaʻi ange ʻoku faʻa ʻomi ʻe he ngaahi futinouti ʻi he folofolá ha ngaahi fakamoʻoni folofola ki he ngaahi potufolofola ʻaonga ko ʻení.

Ke fakatātaaʻi ʻa e moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Fakahā 5:1, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe mamata ki ai ʻa Sione ne ʻi he nima ʻo e tokotaha naʻe tangutu ʻi he nofoʻanga fakatuʻí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa kuo nau maʻú. Kapau ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó e tatau ʻa e Siasí ki he Tohi Tapu ʻa Kingi Sēmisí, fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ki he fakamoʻoni fakafolofola ʻi he futinouti b ʻi he Fakahā 5:1 (T&F 77:6). Kapau ʻoku ʻikai maʻu ʻe he kau akó ʻa e tatau ʻo e Siasí ki he Tohi Tapu Kingi Sēmisí, fakaafeʻi kinautolu ke nau huke fakahangatonu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:6 hili ʻenau fakamatalaʻi e meʻa ne nau maʻu ʻi he Fakahā 5:1.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:6–7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ki he ngaahi fehuʻi ʻa Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e Fakahā 5:1 pea pehē ki he ngaahi tali ʻa e ʻEikí. Mahalo ʻe tokoni ke fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e ngaahi taʻu ʻe 7,000 ki he taimi ko ia talu mei he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ki he taʻu moʻoni ʻo e māmaní ʻo kau ai ʻa e ngaahi taimi ʻo e fakatupú.

Kole ki he kau akó ke fakaʻaongaʻi ʻenau lea pē ʻanautolu ke fakamatalaʻi fakanounou ʻa e ngaahi fehuʻí mo e ngaahi talí. Hili hono fakakakato e ʻekitivitī ko ʻení, fakamahinoʻi ange e founga ʻe lava ke tokoni ai hono fakaʻaongaʻi e ngaahi futinoutí ʻi heʻetau ako e folofolá ke tau ʻiloʻi e meʻa kuo lea ʻaki ʻe he kau palōfitá fekauʻaki mo e ngaahi folofola ʻoku tau laú.

Fakamahinoʻi ange neongo ko e kau palōfitá pē ʻoku nau maʻu e mafai ke fakaʻuhingaʻi e folofolá ki he māmaní, ka ʻoku totonu ke tau takitaha fekumi ke maʻu ha mahino mo fakaʻaongaʻi fakatāutaha ʻa e folofolá ʻi heʻetau ako fakafoʻituituí.

  • Te tau lava ʻo fakatatau fēfē ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita ʻi heʻene ako mo fakalaulauloto ki he tohi Fakahaá ki heʻetau ako folofola fakatāutahá? (ʻE lava ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Kapau te tau kole ki he ʻEikí, te Ne lava ʻo tokoni ke mahino kiate kitautolu ʻa e folofolá.)

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke kumi ki he ʻuhinga totonu ʻo e folofolá pea toki feinga leva ki he fakaʻaongaʻi fakatāutahá?

Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki ha taimi kuo nau kole ai ki he ʻEikí ke tokoni ke mahino kiate kinautolu ʻa e folofolá mo e founga ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi akonaki ʻi he folofolá ki honau ngaahi tūkungá. Fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.

Fakamatalaʻi ange ʻoku maʻu ʻi he toenga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 ha ngaahi fehuʻi lahi ange naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita kau ki he tohi Fakahaá mo e ngaahi tali ʻa e ʻEikí ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení. Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:8–15 ʻaki hono talaange ki he kau akó naʻe fakangofua ʻe he fakahā ko ʻení ʻa Siosefa Sāmita ke ʻilo ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ko ia ʻe hoko kimuʻa e Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Fakamoʻuí.

Fakahā ki he kau akó ʻi heʻenau ako e tohi Fakahaá ʻi he kahaʻú, ʻe lava ke tokoni ʻa e ngaahi tali ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 ke mahino kiate kinautolu ʻa e ʻuhinga ʻo e fakatātā fakataipe ʻi he tohí.

Fakaʻosi e lēsoni ko ʻení ʻaki haʻo vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe aleaʻi ʻi he lēsoni ko ʻení pe ʻi hono vahevahe ha aʻusia kuó ke maʻu tupu mei he tafoki ki he ʻEikí ki ha tokoni ke mahino ʻa e folofolá.

ʻIuniti Hokó (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84–87)

Ke teuteuʻi e kau akó ki heʻenau ako ʻi he uike kahaʻú, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau fakakaukau ki he ngaahi meʻa ko ʻení: Kuó ke fakakaukau nai ki he meʻa kotoa ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní? Naʻá ke ʻilo nai naʻá ne talaʻofa ke vahevahe e meʻa kotoa ʻokú Ne maʻú mo kitautolu? ʻE tokoni atu hoʻo ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84–87 ke mahino ange kiate koe ʻa e meʻa kuo pau ke ke fai ke ʻilo ʻa e ʻOtuá mo maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa kuó Ne teuteu maʻaú.