Seminelí
Lēsoni 133: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84–145; 125–26


Lēsoni 133

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84–145; 125–126

Talateú

Ko e fakaʻosi ʻeni ʻo e ngaahi lēsoni ʻe tolu ʻoku aleaʻi ai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124. ʻOkú ne aleaʻi foki e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 125 mo e 126. Naʻe fai ʻe he ʻEikí ha faleʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84–145, ki ha kau mēmipa fakafoʻituitui ʻo e Siasí mo fakahā ʻa kinautolu ʻe ngāue ʻi he ngaahi tuʻunga fakatakimuʻa kehekehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Māʻasi 1841, ʻa e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 125, ʻa ia naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí Hono finangaló ʻo kau ki hono tānaki fakataha ʻo e Kāingalotu ʻi he Vahefonua ʻAiouaá. ʻI he ʻaho 9 ʻo Siulai 1841, naʻá ne maʻu ai ʻa e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126, ʻa ia naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí kia Pilikihami ʻIongi he ʻikai toe fie maʻu ke mavahe mei hono fāmilí ke ngāue fakafaifekau.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84–122

ʻOku fai ʻe he ʻEikí ha faleʻi ki ha niʻihi fakafoʻituitui pau

Kimuʻa e kalasí, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi ha laʻipepa: Kapau te tau tokanga ki he faleʻi ʻa e kau palōfitá, ʻe lelei ia kiate kitautolu. Faʻo ʻa e laʻipepá ʻi ha sila, pea tohiʻi ʻi he tuʻa silá Ko e hā e founga ʻe lava ke tāpuakiʻi ai kitautolu he taimí ni pea maʻu ai pē.

Kamata e lēsoní ʻaki hano fakaʻaliʻali ki he kau akó ʻa e silá. Tala ange kiate kinautolu ʻoku ʻi loto e ngaahi fakahinohino ki he founga te nau lava ʻo fiefia ai he taimi ní, fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ʻahiʻahi maumau taimi ʻi heʻenau moʻuí, pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kehé. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻaonga ʻa e ngaahi fakahinohinó kiate kinautolu kotoa, neongo honau ngaahi tūkunga makehé. Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he ongo fehuʻi ko ʻení:

  • ʻE mahuʻinga fēfē nai kiate koe ke maʻu ʻa e ngaahi fakahinohino ʻi he silá?

  • Kapau te ke lava ʻo maʻu e ngaahi fakahinohinó, ʻe fēfē haʻo muimuiʻi ofi kinautolu ʻi hoʻo maʻu pē kinautolú?

Hiki ha tatau ʻo e saati fekauʻakí ʻi he palakipoé kimuʻa pea kamata e kalasí. Vakai ki he saati, pea fakamatalaʻi ange naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakahinohino fakafoʻituitui ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84–118 ki ha kau mēmipa pau ʻo e Siasí, kapau te nau muimui ki ai, naʻe talaʻofa ange ha ngaahi tāpuaki lahi. Fakaafeʻi e tokotaha ako takitaha ke lau fakalongolongo ha fakamoʻoni fakafolofola ʻe ua pe lahi ange mei he palakipoé. Kole ange ke nau kumi ha meʻa ʻoku faitatau ai ʻa e ngaahi fakahinohino naʻe fai ki he tokotaha fakafoʻituitui takitaha ʻoku nau laukonga ki aí.

Uiliami Lao (T&F 89–90)

Hailame Sāmita (T&F 94–96)

ʻĀmosi Teivisi (T&F 111–114)

Lōpeti Fositā (T&F 115–118)

Hili hono maʻu ʻe he kau akó ha taimi feʻunga ke laukonga ai, fai e fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ha meʻa ne faitatau naʻá ke fakatokangaʻi ʻi he fakahinohino naʻe fai ki he kau tangata ko ʻení? (ʻOku ʻi he potufolofola takitaha ha fakahinohino ke muimui ʻi he faleʻi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.)

Fakaafeʻi e kau akó ke toe fakamanatu ʻa e ngaahi veesi ʻoku nau laú pea kumi e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ʻo kapau naʻe muimui e kau tangatá ni ki he faleʻi naʻá Ne fai kiate kinautolú. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. Hiki ʻenau talí he palakipoé.

  • Te ke fakamatalaʻi fakanounouʻi fēfē e ngaahi talaʻofa naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he kau tangatá ni ʻo kapau naʻa nau tokanga ki he Palōfitá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke fakaava e silá pea lau leʻolahi ʻa e tefitoʻi moʻoni kuo tohi ʻi he laʻipepá.

  • ʻOku fekauʻaki fēfē e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa takitaha ne hiki ʻi he palakipoé mo e kupuʻi lea “ʻe lelei ia kiate kitautolu”?

Kole ki he kau akó ke hiki ʻa e ngaahi faleʻi pau kuo foaki mai ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he ngaahi taʻu kimui ní, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke hiki ʻenau ngaahi talí he palakipoé.

  • Ko e fē ha taimi kuo tāpuekina ai koe ʻi he tokanga ki he faleʻi ʻa e kau palōfitá? (Te ke ala fakakaukau foki ke vahevahe ha aʻusiá.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe folofola ʻa e ʻEikí naʻe fai e ha mēmipa ʻo e Siasí ko hono hingoá ko ʻAlamoni Pāpiti kae ʻikai muimui ki he faleʻi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí.

  • Fakatatau ki he veesi 84, ko e hā naʻe fai ʻe ʻAlamoni Papití kae ʻikai muimui ki he faleʻi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí? (Naʻá ne feinga ke fokotuʻu ʻene ngaahi akonaki pē ʻaʻana. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange naʻá ne feinga ke fakalotoʻi ha kakai ʻe niʻihi “ke fakatokosiʻi” e hiki ki Nāvuú kae nofo ʻi Ketilani [vakai, History of the Church, 4:476].)

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga ʻo e founga ʻe ala fokotuʻu ai ʻe he kakaí ʻenau akonaki pē ʻanautolú ʻi hotau kuongá ni?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki heʻenau tali ki he ngaahi fehuʻi ne nau fakalaulauloto ki ai kimuʻa ʻi he lēsoní fekauʻaki mo ʻenau holi ke maʻu pea muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻi he silá. Kole ange ke nau hiki ha taumuʻa pau ki hono fakaleleiʻi ʻenau ngaahi feinga ke tokanga ki he faleʻi ʻa e kau palōfita moʻuí kae lava ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:199–122 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe foaki ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakahinohino lahi ange ki he Siasí fekauʻaki mo hono langa ʻo e Fale Nāvuú, ʻa ia naʻe totonu ke hoko ko ha hōtele ʻa e Siasí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:123–145

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ʻoku totonu ke ngāue ʻi he ngaahi tuʻunga fakatakimuʻa kehekehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí

Kole ki he kau akó ke hiki ʻi he palakipoé ʻa e ngaahi tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he Siasí.

Fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:123–145, e niʻihi fakafoʻituitui pau ke ngāue ʻi he ngaahi tuʻunga fakatakimuʻa kehekehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kole ki he vaheua ʻe taha ʻo e kalasí ke kumi ʻi he veesi 123–132 pea kumi e vaeua ʻe tahá ʻi he veesi 133–142, ʻa e ngaahi tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí naʻe lau ki ai ʻa e ʻEikí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú, pea hiki ha faʻahinga tuʻunga fakatakimuʻa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he palakipoé naʻe ʻikai hiki kimuʻa.

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:143. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga ʻoku ui ai ʻe he ʻEikí ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí mo foaki ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

  • Ko e hā ʻoku ui ai ʻe he ʻEikí ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí mo foaki ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? (ʻE ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku ui ʻe he ʻEikí ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke puleʻi ʻa e ngāue fakafaifekaú mo tokoni ke fakahaohaoaʻi e Kāingalotú.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi founga kuo tokoniʻi ai kinautolu ʻe honau kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻenau feinga ke muimui lelei ange ʻia Sīsū Kalaisi pea hoko ʻo hangē ange ko Iá. Mahalo te ke fie fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 125

ʻOku fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke tānaki fakataha ki he ngaahi feituʻu ʻokú Ne fokotuʻú

Fakamatalaʻi ange ne hili hono tuli ʻa e Kāingalotú mei Mīsuli ʻi he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1838–39, naʻa nau fononga ki ʻIlinoisi mo ʻAiouā, ʻo nau nofo ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e Vaitafe Misisipí. Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 125 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe maʻu ia ʻi Māʻasi 1841 pea naʻe fakahā ai e finangalo ʻo e ʻEikí fekauʻaki mo e Kāingalotu naʻe nofo ʻi he Vahefonua ʻAiouaá mo e niʻihi ne palani ke ʻalu ki aí. Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ʻi he fakahā ko ʻení ke tānaki fakataha pea langa hake ʻa e ngaahi feituʻu ʻe fili ʻe he ʻEikí ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, kau ai ha kolo ʻi ʻAiouā ʻe ui ko Seilahemala. Naʻe fakatau ʻe he Siasí ha kelekele ʻi ʻAiouā ne lahi ange ʻi he kelekele ʻi ʻIlinoisí, ʻo fokotuʻu mai ne ʻikai fakataumuʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻe nofo e Kāingalotu kotoa pē ʻi Nāvū.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126

ʻOku ʻikai toe fie maʻu ke mavahe ʻa Pilikihami ʻIongi mei hono fāmilí ke toe ngāue fakafaifekau

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau pe ʻe fēfē ke mavahe mei honau fāmilí ke ngāue fakafaifekau maʻá e ʻEikí lolotonga e faʻahitaʻu māfana ʻe nima hono hokó pea ui leva ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau ʻi ha fonua muli ʻi ha meimei taʻu ʻe ua.

  • Ko e hā nai te ke ongoʻi ʻo kapau te ke toutou mavahe mei ho fāmilí?

  • Te ke ongoʻi fēfē kapau ko koe ke fatongia ʻaki e tokonaki maʻá e ngaahi fie maʻu ho fāmilí?

Talaange ki he kau akó naʻe hili e kau ʻa Pilikihami ʻIongi ki he Siasí ʻi ʻEpeleli 1832, naʻá ne toutou ngāue fakafaifekau ʻi he taʻu ʻe hiva hono hokó. Ne fuofua ngāue fakafaifekau ʻi he faʻahitaʻu momoko hili ʻene papitaisó. Naʻe fakahoko ha misiona ʻe nima kehe, kau ai ʻene kau atu ki he ʻApitanga ʻo Saioné, ʻi he faʻahitaʻu māfana kotoa pē mei he 1833 ki he 1837. Naʻe māhina ʻe tolu ki he nima e lōloa ʻo e ngaahi ngāue fakafaifekau ko ʻení. ʻI he ʻaho 8 Siulai, 1838, naʻe uiuiʻi ai ʻa Pilikihami ʻIongi, mo ha kau ʻAposetolo kehe, ke ngāue fakafaifekau ki Pilitānia Lahi. Naʻa nau muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ke mavahe ki he misiona ko ʻení mei Hihifo Mamaʻo, Mīsuli, ʻi he ʻaho 26 ʻo ʻEpeleli 1839 (vakai, T&F 118). Naʻe nofo ʻa Pilikihami ʻIongi mo e kau ʻAposetolo kehé ʻi he ngaahi māhina siʻi hono hokó ʻi ʻAiouā mo ʻIlinoisi, ʻo fai ha teuteu lahi ange ke fononga ki Pilitānia Lahí. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1839, naʻe tō ha toʻu mahaki malēliá he feituʻu ko iá pea naʻa nau puke foki.

Lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa Pilikihami ʻIongí. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki heʻene tōʻonga fakakaukau ki he ngāue maʻá e ʻEikí neongo naʻe puke lahi ʻo ʻikai ke ne lava ʻo heka taʻe tokoniʻi ki he salioté ʻi heʻene mavahé.

ʻĪmisi
Palesiteni Brigham Young

“Naʻá ku ʻosi fakapapauʻi pē kuo pau ke u ʻalu ki ʻIngilani, pea kapau te u mate ai, teu kei feinga pē. Naʻá ku fakapapauʻi ʻi hoku lotó teu fai kotoa ʻa ia naʻe fie maʻu ke u fakahoko ʻi he Ongoongolelei ʻo e moʻuí pea mo e fakamoʻuí, pe ko haʻaku mate ʻi heʻeku feinga ke fakahoko iá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi [1997],7).

Fakamatalaʻi ange naʻe fie maʻu foki ki he ngāue fakafaifekau ʻa Pilikihami ʻIongí ʻa e feilaulau ʻa hono fāmilí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau ʻa e fakamatala fakanounou ko ʻeni ʻo e ngaahi tūkunga ʻo e fāmili ʻo Pilikihami ʻIongí ʻi heʻene mavahe ke ngāue fakafaifekau ki Pilitānia Lahí:

Naʻe mavahe ʻa Pilikihami ʻIongi mei Monitolose ʻAiouā, ki Pilitānia Lahi ʻi he ʻaho 14 ʻo Sepitema, 1839, ko e ʻaho pē ʻe 10 hili hono fāʻeleʻi ʻe hono uaifi ko Mele ʻAná, ʻena tama fika faá. Naʻe puke foki ʻa Mele ʻAna ʻi he malēliá. Ko e tuʻo nima ʻeni ʻene fakahekeheka ʻa Pilikihami talu ʻena mali ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau. Naʻá na tuʻutāmaki he naʻe tuli kinaua mei hona ʻapí pea mole e konga lahi ʻo ʻena koloá ʻi Mīsuli he taʻu kuo hilí. Naʻe lava ʻe Pilikihami ʻo tuku ha $2.72 kia Mele ʻAna maʻa hona fāmilí. Naʻe falala ʻa Pilikihami mo Mele ʻAna ʻe tokangaʻi kinautolu ʻe he ʻEikí pea fakafalala ki ha talaʻofa mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻe tokangaʻi e ngaahi fie maʻu e fāmili ʻo e kau ʻAposetoló lolotonga e mamaʻo ʻa e Kau ʻAposetoló ʻi heʻenau ngāue fakafaifekaú. (Vakai, Leonard J. Arrington, Brigham Young: American Moses [1985], 74–75, 413, 420.)

Fakamatalaʻi ange hili hono tataki e ngāue fakafaifekau ʻa e Siasí ʻi Pilitānia Lahí, naʻe tūʻuta ʻa Pilikihami ʻIongi ʻi Nāvū, ʻIlinoisi, ʻi he ʻaho 1 ʻo Siulai 1841. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126 ʻi he ʻaho ʻe valu mei ai.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126:1–3. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Pilikihami fekauʻaki mo ʻene ngāué. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ne nau maʻú. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e lea ko e feinga mālohi ki he ngāue faivelenga ʻi ha vahaʻataimi lōloa.)

Fakamatalaʻi ange neongo ne ʻikai toe fie maʻu ʻe he ʻEikí ke mavahe mei hono fāmilí, ka naʻe fakakakato ʻe Pilikihami ʻIongi kimui ange ha ngaahi misiona nounou. Fakaafeʻi e kau akó ke feinga ke ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni mei he veesi 1–2 ʻoku akoʻi ai e meʻa ʻe hoko ʻo kapau te tau ngāue faivelenga maʻá e ʻEikí. (ʻE ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau ngāue faivelenga maʻá e ʻEikí, te Ne tali leva ʻetau foaki māʻoniʻoní. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke hiki ʻe he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he tafaʻaki ʻo ʻenau folofolá.)

  • Ko e fē nai ha taimi naʻá ke ongoʻi ai naʻe hoifua ʻa e ʻEikí ki hoʻo ngāué?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi faingamālie ʻoku nau maʻu ke ngāue ai maʻá e ʻEikí. Poupouʻi kinautolu ke muimui he sīpinga ʻa e kau taki hangē ko Pilikihami ʻIongí ke ngāue faivelenga ʻi he ngaahi faingamālie ko ʻení. Vahevahe hoʻo fakamoʻoni ʻe tali ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi foaki māʻoniʻoni ʻo ʻenau ngāue faivelenga ʻi Heʻene ngāué.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84–86. ʻAlamoni Papitī

Naʻe hoko ʻa ʻAlamoni Papitī ko ha mēmipa ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné pea naʻe fokotuʻu ia ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻUluaki ʻo e Kau Fitungofulú ʻi he ʻaho 28 ʻo Fēpueli 1835. Naʻe ʻi ai ha hisitōlia ʻo ʻAlamoni ʻo ʻene taʻe tokanga ki he faleʻi ʻa e kau taki ʻo e Siasí mo hono tataki e niʻihi kehé ke muimui ki heʻene ngaahi fili fakatāutahá.

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:84, ʻa e talanoa fakatātā ʻo e ʻuhikiʻi pulu koulá (vakai, ʻEkesōtosi 32) ke fakamatalaʻi e ʻulungaanga ʻo ʻAlamoni Papitií. Naʻe fokotuʻu ʻe ʻAlamoni ʻene akonakí ko e meʻa ʻoku totonu ke muimui ki ai e Kāingalotú kae ʻikai ko e faleʻi ʻa e ʻEikí naʻe ʻomi ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126:1. Ko e misiona ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi Pilitānia Lahí

“ʻI he tūʻuta e kau ʻAposetolo kehé ʻi he ʻOtu Motu Pilitāniá ʻi ʻEpeleli 1840, naʻe ui ʻe Pilikihami ʻIongi, ʻa ia naʻá ne tataki e Siasí ʻi he Misiona Pilitāniá, ʻa e kau takí ki Pelesitoni ki ha konifelenisi lahi ʻa e Siasí. Ko e ʻuluaki meʻa ke fakahokó ko hono fakanofo ʻo Uiliate Lisiate [ʻa ia ne ngāue ʻi he kau palesitenisī fakamisioná] ki he tuʻunga fakaeʻaposetoló ʻo fakatatau mo e fakahā ʻi he 1838 [vakai, T&F 118:6]. … Naʻe toko valu ʻeni e kau mēmipa ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he ʻOtu Motu Pilitāniá, ʻa ia ko Pilikihami ʻIongi, Hiipa C. Kimipolo, Paʻale P. Palati, ʻOasoni Pālati, Sione Teila, Uilifooti Utalafi, Siaosi A. Sāmita, mo Uiliate Lisiate. Ne ʻikai ngāue fakafaifekau ha toko ua kehe ʻi Pilitānia, ko Uiliami Sāmita mo Sione E. Peisi. Naʻe aʻu atu ʻa ʻOasoni Haiti kimui ange, ʻo ngāue fakataha mo hono ngaahi tokouá ʻi ha ngaahi māhina ʻi ʻIngilani, peá ne hoko atu leva ki Palesitaine ke fakatapui ʻa e fonua ko iá ki he foki mai ʻa e kau Siú. Naʻe kei ʻi ai ha ʻatā ʻe taha ʻi he Toko Hongofulu Mā Uá he taimi ko iá” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 231).

ʻI he tataki ʻa Pilikihami ʻIongí ne tupulaki e ngāue fakafaifekaú ʻi he ʻOtu Motu Pilitāniá, naʻá ne fakahaaʻi ha malava fakalaumālie mo mo ha taukei fakapule maʻongoʻonga. ʻI he fakahinohino ʻa Pilikihami ʻIongi mo e kau ʻAposetolo kehé, naʻe aʻusia ʻe he Siasí ʻa e tupulaki makehe ʻi Pilitānia Lahi. ʻI he taimi ne mavahe ai e konga lahi ʻo e kau ʻAposetoló mei ʻIngilani ʻi he konga kimui ʻo ʻEpeleli 1841, kuo kau ki he Siasí ha kakai ʻe toko 7,000 ki he toko 8,000, ʻo fakafuofua ki he toko 1,000 ʻo kinautolu kuo hiki ki Nāvū ʻi ha ngaahi māhina kimuʻa.

“Ko e ngāue fakafaifekau ko ʻení ko ha taimi mahuʻinga ia ʻo e akó mo e anga-fakamatuʻotuʻa ki he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe malava ke fakamālohia ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e ngaahi pōtoʻi fakatakimuʻa ʻa ia ʻe vavé ni pē hono ui ke ne ngāue ʻaki ʻi Nāvuú. … ʻI he ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi feilaulau ʻi Pilitāniá, pea pehē foki ki he ngāue ki ha taumuʻa tatau peé, naʻe faaitaha ʻa e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi ha founga naʻe fakapapauʻi ai e tuʻunga fakatakimuʻa mālohi ʻi he Siasí ʻi he ngaahi taʻu ka hoko maí” (Church History in the Fulness of Times, 234).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126:3. Ko e tokanga ʻa Pilikihami ʻIongi ki hono fāmilí

Hili e foki ki ʻapi ʻa Pilikihami ʻIongi mei Pilitānia Lahí, naʻá ne muimui ki he fekau ʻa e ʻEikí ke “tokangaʻi makehe ʻa [hono] fāmilí” (T&F 126:3). Naʻá ne tuku ha taimi he ʻaho takitaha ke fakahinohinoʻi mo lotu mo ʻene fānaú, ʻa ia naʻa nau manatuʻi ia ko ha tamai angaʻofa mo ʻofa.

Naʻe taʻu 40 ʻa Pilikihami ʻIongi ʻi hono maʻu e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 126, ka ʻoku fakatātaaʻi ʻe he fakamatala ko ʻení ʻene līʻoa maʻu pē ki hono fāmilí:

“Naʻá ne mali mo Meliame ʻEniseline Uekisī ʻi hono taʻu 23. Naʻá na maʻu ha ongo fānau fefine ʻe toko ua. Naʻe tauhi mo tokoniʻi ʻe Pilikihami hono fāmilí ʻaki ʻene ngaohi mo fakaleleiʻi ʻo e ʻū seá, ʻū tēpile mo e ʻū kopate kuo maumaú pea mo hono fokotuʻu ʻo e ʻū matapā sioʻatá, matapā lalahí, sitepú pea mo e ngaahi teuteu takai ko ia ʻi he tafuʻanga afi ʻi falé. …

“ʻI he taimi naʻe moʻua ai ʻa Meliame ʻi he mahaki fatafatá, naʻe fai ʻe Pilikihami ʻa e konga lahi ʻo ʻene ngaahi ngāué fakataha mo hono ngaahi fatongia pē ʻoʻoná. Pea ʻi he fakaʻau ke siʻi ange ʻene toe lava ke mavahe mei hono mohengá, naʻe hanga leva ʻe Pilikihami ʻo teuteuʻi maʻu pē ʻa e meʻatokoni pongipongi ʻa e fāmilí, teuteuʻi hono ongo ʻofefiné, fakamaau ʻa e falé, peá ne ‘fua ʻa hono uaifí ʻo fakatangutu ʻi he sea luelue ʻi he veʻe tafuʻanga afí ʻo tuku ai kae ʻoua kuó ne toki foki mai ʻi he taimi efiafí,’ ʻo teuteuʻi e meʻatokoni efiafí, sio kuo mohe hono fāmilí, peá ne fakaʻosi leva ʻa e ngaahi ngāue fakaʻapí [Susa Young Gates mo Leah D. Widtsoe The Life Story of Brigham Young (1930), 5]. Naʻá ne ako ha meʻa lahi ʻaupito ʻo fekauʻaki mo e fengāueʻaki fakafāmilí pea mo e tauhi ʻapí mei he ngaahi meʻa naʻe hoko kiate ia ʻi heʻene kei tupu haké mo e taimi naʻá ne toki mali atu ai ʻo tokangaʻi e fānaú mo tauhi hono ʻapí. ʻI he ʻosi ha ngaahi taʻu lahi mei ai, naʻá ne akonaki ki he Kāingalotú ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko ʻení pea naʻe hū ai ʻene kiʻi fie hua ʻo ne pehē te ne lakasi ʻe ia ‘ha kakai fefine tokolahi ʻi [he] koló he tauhi-ʻapí.’ [Deseret News, Aug. 12, 1857, 4]” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi [1997],2).

“Makehe mei heʻene lava ke feohi mo hono fāmilí hili ʻa e fakahā ko ʻení [T&F 126] ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi ʻi he ngaahi taʻu kimuʻá, ne toe vāofi ange ʻa Pilikihami ʻIongi mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he taimi lahi (māhina ʻe uofulu mā valu ʻo e ngaahi māhina fakaʻosi ʻe tolungofulu mā ono ʻo e moʻui ʻa Siosefá).

“ʻOku ngali mahino naʻe tauhi ofi ʻe he ʻEikí ʻa Pilikihami kia Siosefa, ʻi hono ʻiloʻi e kahaʻu ʻo Pilikihami ʻIongí mo e kahaʻu ʻo e Siasí, pea ke ne lava ʻo ako ʻa e meʻa ʻe fie maʻu ke ne ʻilo ke tataki ʻaki e Siasí hili e pekia ʻa Siosefá” (Doctrine and Covenants Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2001], 313).

Neongo naʻe ʻikai ke toe fie maʻu ke mavahe ʻa Pilikihami mei hono fāmilí ke toe ngāue fakafaifekau, te ne kei fakahoko ha ngāue fakafaifekau taimi nounou kimuʻa e mālōlō ʻa e Palōfitá.