Konifelenisi Lahi
Taha e Lotó
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2021


Taha e Lotó

ʻI hoʻo fakahaaʻi hoʻo angaʻofa, tokanga, mo manavaʻofá, ʻoku ou palōmesi atu te ke hiki hake ʻa e ngaahi nima ʻoku tautau ki laló mo faitoʻo e ngaahi lotó.

Talateu

‘Ikai ‘oku fakaofo e founga ʻoku tākiekina ai e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e ʻilo fakasaienisí ʻe he ngaahi meʻa faingofua ʻoku hokó ʻo hangē ko e tō ha foʻi ʻāpele mei ha fuʻu ʻakaú?

Tuku ke u vahevahe atu he ʻahó ni ha meʻa ne ʻilo fakasaienisi naʻe hoko koeʻuhí ko ha fanga lāpisi.

ʻI he 1970 tupú, naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he kau fakatotoló ha ako ke vakaiʻi ʻa e kaunga ʻo e maʻu meʻatokoní ki he moʻui lelei ʻo e mafú. Naʻa nau fafanga ʻi ha lau māhina ha fanga lāpisi ʻaki e meʻakai ne lahi ai e ngakó pea siofi honau totó, tā e mafú, mo e ngako he totó.

Hangē ko e ʻamanakí, ne hā mei he tokolahi ʻo e fanga lāpisí ʻa e tātānaki e ngakó ʻi loto ʻi honau kālavá. Ka naʻe ʻikai ko ia pē! Naʻe ʻilo ʻe he kau fakatotoló ha meʻa naʻe ʻikai ke ʻuhingamālie. Neongo ko e kotoa ʻo e fanga lāpisí naʻe tātānaki ai ʻa e ngakó, ka naʻe fakaʻohovale ʻa e kulupu ʻe taha ne siʻi ʻaki kinautolu e peseti ʻe 60 ʻi he toengá. Ne hangē ia naʻa nau vakai ki ha kulupu kehekehe ʻe ua ʻo e fanga lāpisí.

ʻE lava ʻa e ngaahi ola pehení ʻo fakatupu ha taʻe-mamohe ki he kau saienisí. ʻOku founga fēfē nai ʻene hoko ʻení? Naʻe ʻomi kotoa e fanga lāpisí mei he faʻahinga tatau mei Nuʻusila, pea ne faitatau kotoa. Naʻa nau maʻu kotoa e meʻakai tatau mo lahi tatau.

Ko e hā nai e ʻuhinga ʻo e meʻá ni?

Ne fakataʻeʻaongaʻi nai ʻa e akó ʻe he ngaahi olá ni? Ne ʻi ai nai ha fehalaaki ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e fakatotoló?

Naʻe fāinga ʻa e kau saienisí mo e faingataʻa he feinga ke mahino e ola taʻe-ʻamanekina ko ʻení!

Ne faifai, pea tafoki ʻenau tokangá ki he kau ngāue fakatotoló. Ne fakahoko nai ʻe he kau fakatotoló ha meʻa ke uesia ai e olá? ʻI heʻenau vakaiʻi ʻení, naʻa nau ʻilo ai ko e lāpisi kotoa pē ne siʻi ai e ngakó naʻe tokangaʻi ia ʻe ha tokotaha fakatotolo ʻe taha. Naʻá ne fafanga ʻene fanga lāpisí ʻaki e meʻakai tatau mo e toengá. Ka naʻe lipooti ʻe ha tokotaha saienisi ʻe taha, “ko ha tokotaha ia naʻe ngalikehe ʻene angaʻofá mo e tokangá.” ʻI he taimi naʻá ne fafanga ai e fanga lāpisí, “naʻá ne talanoa kiate kinautolu, huki, mo amoamohi kinautolu. … Naʻe ʻikai ke ne lava ʻo taʻofi ia. Naʻe pehē pē hono natulá.”1

ʻĪmisi
Ko e tokotaha fakatotolo angaʻofa mo ha lāpisi

Naʻe mahulu hake ʻene meʻa ne fakahokó ʻi hono ʻoange pē ha meʻakai ki he fanga lāpisí. Naʻá ne ʻofa ʻiate kinautolu.

ʻI he fuofua vakai ki aí, naʻe ʻikai ke ngalingali ko e ʻuhinga ʻeni ki he fuʻu faikehekehe lahí, ka naʻe ʻikai lava ke vakai ʻa e timi fakatotoló ki ha toe ʻuhinga kehe.

Ko ia, ne nau toe fakahoko ʻa e fakatotoloʻí—ko e taimi ko ʻení naʻa nau mātuʻaki puleʻi e meʻa kotoa pē. ʻI he taimi naʻa nau ʻanalaiso ai e ngaahi olá, naʻe hoko pē ʻa e meʻa tatau! Ko e fanga lāpisi ko ia ne tokangaʻi ʻe he tokotaha fakatotolo ʻofá, naʻe māʻolunga ʻaupito ʻa e ngaahi ola moʻui leleí.

Naʻe pulusi ʻe he kau saienisí ʻa e ngaahi ola ʻo e akó ni ʻi he tohinoa ʻiloa ko e Science.2

Hili ha ngaahi taʻu mei ai, ne hangē naʻe kei mahuʻinga ʻa e ngaahi ola ʻo e fakatotoló ni ʻi he malaʻe fakafaitoʻó. ʻI he ngaahi taʻu kimui ní, naʻe pulusi ai ʻe Toketā Keli Hātingi ha tohi ne ui ko e The Rabbit Effect ʻa ia ʻoku maʻu hono hingoá mei he fakatotoló. Ko ʻene aofangatukú: “ʻAve ha lāpisi ʻoku ʻikai moʻui leleí. Talanoa ki ai. Fua ia. Fakahā ki ai ʻa e ʻofá. … Naʻe fakahoko ʻe he vā fetuʻutakí ha meʻa makehe. … ʻOkú ne pehē, “Ko e aofangatukú, ko e meʻa ʻokú ne tākiekina ʻetau moʻui leleí ʻi he ngaahi founga mahuʻinga tahá ʻoku fekauʻaki lahi ia mo e anga ʻetau fakafeangai ki he niʻihi kehé, anga ʻetau moʻuí, mo e anga ʻetau fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e hoko ko e tangatá.”3

ʻI he tafaʻaki fakaemāmaní, ko e ngaahi meʻa ʻoku nau fakafehokotaki e saienisí mo e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻoku faʻa ngali siʻisiʻi mo kehekehe lahi he taimi ʻe niʻihi. Ka ko e kau Kalisitiané—ʻa e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí, Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní—ʻe ngali angamaheni pē ʻa e ola ʻo e ako fakasaienisí ni kae ʻikai fakaʻohovale. Kiate au, ʻoku toe tānaki mai heni ki he fakavaʻe ʻo e angaʻofá, ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga mo faifakamoʻui ʻo e ongoongoleleí—ʻa ē ʻokú ne lava ʻo fakamoʻui ʻa e mafú fakaeloto, fakalaumālie, pea, hangē ko ia ʻoku fakatātaaʻi atu hení, ʻa e fakatuʻasinó.

Taha e Lotó

ʻI he taimi naʻe fehuʻi ai, “ʻEiki, ko e fē ʻa e fekau ʻoku lahí?” naʻe tali ʻe he Fakamoʻuí ke “ʻofa [ki he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa,” pea muimui atu ai “Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”4 ʻOku fakamamafaʻi mai ʻe he tali ʻa e Fakamoʻuí ʻa hotau fatongia fakalangí. Naʻe fekau ʻe ha palōfita he kuongamuʻá “ke ʻoua naʻa ʻi ai ha fakakikihi ʻiate [kitautolu] ka ʻoku totonu ke [tau] sio ki muʻa … ke taha [hotau] lotó ʻi he uouangataha mo e feʻofoʻofani.”5 ʻOku toe akoʻi kitautolu ʻi he folofolá ʻoku “ngāue ʻaki ha mālohi pe ivi … ʻi he angavaivai mo e angamalū, … ʻi he angaʻofa, … pea taʻe-ha-kākā.”6

ʻOku ou tui ʻoku fakaʻaongaʻi ʻa e akonakí ni ki he kotoa ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí: ʻa e kakai lalahí, toʻu tupú, mo e fānaú.

ʻI he fakakaukau ko iá, tuku muʻa ke u lea fakahangatonu atu kiate kimoutolu ʻoku kei taʻu Palaimelí.

ʻOku ʻosi mahino kiate kimoutolu ʻa e mahuʻinga ke angaʻofá. ʻOku akoʻi mai ʻe he tau ʻo e taha hoʻomou ngaahi hiva Palaimeli ko e, “ʻOku ou Feinga ke Hangē ko Sīsuú”:

Feʻofaʻaki hangē ko Sīsū.

Feinga ke fakahā e ʻofa mo

Angamalū he meʻa kotoa pē,

Akonaki ia ʻa Sīsū.7

Ka neongo ia, ʻe malava ke mou faingataʻaʻia he taimi ʻe niʻihi. Ko ha talanoa ʻeni ʻe lava ʻo tokoni atu fekauʻaki mo ha kiʻi tamasiʻi Palaimeli ko Miniseni Kimi mei Kōlea Tonga. Naʻe kau hono fāmilí ki he Siasí ʻi he taʻu ʻe ono kuohilí.

ʻĪmisi
Minchan Kim

“ʻI ha ʻaho ʻe taha lolotonga ʻa e akó, naʻe fakakata ʻaki ʻe ha niʻihi ʻo hoku kaungāakó ha tokotaha ako ʻe taha ʻo nau lumolumaʻi ʻaki ia ha ngaahi hingoa. Ne hangē naʻe fakalatá, ko ia ne u kau mo kinautolu ʻi ha ngaahi uike siʻi.

“Hili ha ngaahi uike mei ai, naʻe talamai ʻe he kiʻi tamasiʻí neongo naʻá ne fakangalingali naʻe ʻikai ke ne tokanga ki ai, ka naʻá ne mamahi ʻi heʻemau ngaahi leá, pea naʻá ne tangi he pō kotoa. Naʻá ku meimei tangi ʻi heʻene talamai ʻení. Naʻá ku fakaʻofaʻia ʻaupito ai peá u loto ke tokoni kiate ia. Naʻá ku ʻalu ki ai ʻi he ʻaho hono hokó pea puke mai ia mo kole fakamolemole ange ʻo pehē, ʻFakamolemole ʻi heʻeku fakakata ʻaki koé.ʼ Naʻá ne kamo pē mo hangē ka ne meimei tangí.

“Ka naʻe kei fakakata ʻaki pē ia ʻe he tamaiki kehé. Naʻá ku manatuʻi leva ʻa e meʻa ne u ako ʻi he kalasi Palaimelí, fili ki he totonú. Ko ia, ne u kole ange ki hoku kaungā kalasí ke tuku. Ko e tokolahi taha ʻo kinautolu naʻe ʻikai ke nau liliu pea naʻa nau ʻita mai kiate au. Ka naʻe kole fakamolemole ha taha ʻo e tamaiki tangata kehé, pea ne mau hoko ko ha ngaahi kaungāmeʻa lelei.

“Neongo naʻe kei fakakata ʻaki pē ia ʻe ha niʻihi tokosiʻi, ka naʻá ne ongoʻi fiefia ange koeʻuhí ko kimaua.

“Naʻá ku fili ki he totonú ʻaki hono tokoniʻi ha kaungāmeʻa naʻe faingataʻaʻia.”8

ʻĪmisi
Tā fakatātā ʻo Minchan Kim

ʻIkai ko ha sīpinga lelei ʻeni kiate koe ke ke feinga ai ke hoko ʻo hangē ko Sīsuú?

Sai, ʻe kau talavou mo e kau finemui, ʻi hoʻomou matuʻotuʻa angé, ʻe lava ke mātuʻaki fakatuʻutāmaki ʻaupito ʻa hono fakakata ʻaki e niʻihi kehé. ʻOku faʻa hoko e loto-tailiilí, loto-taʻotaʻomiá, pea kovi ange ko e faʻa kau atu mo e houtamakí. “Neongo ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ʻa e houtamakí, ka ʻoku ʻave ia ʻe he mītia fakasōsialé mo e tekinolosiá ki ha tuʻunga foʻou. ʻOku hoko ia ko ha fakamanamana hokohoko maʻu pē—ʻa e houtamaki ʻi he ʻinitanetí.”9

Ko hono moʻoní ʻoku fakaʻaongaʻi ʻeni ʻe he filí ke fakamamahiʻi ʻaki homou toʻu tangatá. ʻOku ʻikai totonu ke hoko ʻeni ʻi he ngaahi feituʻu he ʻinitaneti ʻoku mou fakaʻaongaʻí, ngaahi kaungāʻapí, ngaahi ʻapiakó, ngaahi kōlomú, pe ngaahi kalasí. Kātaki ʻo fakahoko e meʻa kotoa pē te mou lavá ke ngaohi e ngaahi feituʻu pehení ke angaʻofa ange mo malu ange. Kapau te ke vakaiʻi fakalongolongo pē pe kau atu ʻi ha niʻihi ʻo e meʻá ni, ʻoku ou ʻilo ʻoku ʻikai ha toe akonaki ʻe lelei ange ʻi he ʻakonaki naʻe toki fakahoko ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofá:

Ko ʻene aʻu mai ko ia ki he taufehiʻá, ngutu laú, taʻe-tokaʻí, manukí, loto tāngiá pe fie fakatupu laveá, kātaki ʻo fakaʻaongaʻi ki ai ʻení:

“Tuku ia!”10

Naʻá ke fanongo nai ki ai? Tuku ia! ʻI hoʻo angaʻofa, tokanga, mo manavaʻofá, naʻa mo e fakakomipiutá, ʻoku ou palōmesi atu te ke hiki hake ʻa e nima ʻoku tautau ki laló mo faitoʻo e ngaahi lotó.

ʻI heʻeku lea ki he fānau Palaimelí mo e toʻu tupú, ʻoku ou lea he taimí ni ki he kakai lalahi ʻo e Siasí. ʻOku ʻi ai hotau tefitoʻi fatongia ke fokotuʻu e sīpingá mo hoko ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e angaʻofá, tokaʻí, mo e fakaʻapaʻapá—ke hokohoko atu hono akoʻi e ʻulungaanga faka-Kalaisí ki he toʻu tangata kei tupu haké ʻi he anga ʻetau leá mo e tōʻongá. ʻOku tautautefito ʻene mahuʻingá ʻi heʻetau vakai ki he fakahehema he sosaietí ki he mavahevahe he politikalé, tuʻunga fakasōsialé, mo e meimei tuʻunga mavahevahe fakaetangata kotoa pē.

Kuo akoʻi foki ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he feangaʻofaʻaki ʻa e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ka ki he kakai kotoa pē ʻoku tau feohí. Naʻá ne pehē: “ʻOku ou faʻa fanongo ʻi he kāingalotu ʻoku nau fakatupu loto-mamahi ki he niʻihi he ngaahi tui fakalotu kehé ʻaki ʻenau tukunoaʻi mo taʻefakakau mai kinautolú. ʻE lava ke hoko ʻeni tautautefito ʻi he ngaahi kolo ʻoku tokolahi taha ai hotau kāingalotú. Kuó u fanongo ki ha mātuʻa ne pokopokosiʻi ʻenau fakakaukaú ʻi heʻenau talaange ki he fānaú he ʻikai ke nau lava ʻo vaʻinga mo ha kiʻi leka pau he kaungāʻapí koeʻuhí pē ʻoku ʻikai kau hono fāmilí ki hotau Siasí. ʻOku ʻikai fenāpasi e faʻahinga tōʻonga ko ʻení mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai lava ʻo mahino kiate au ʻa e ʻuhinga ʻe fakaʻatā ai ʻe ha mēmipa hotau Siasí ke hoko e faʻahinga meʻa pehení. Kuo teʻeki ke u fanongo ki hono faleʻi e kāingalotu ʻo e Siasí ni ke nau fai ha meʻa kehe ka ke nau ʻofa, angaʻofa, fakaʻatuʻi, mo manavaʻofa ki hotau kaungāmeʻa mo e kaungāʻapi ʻi he ngaahi tui fakalotu kehé.”11

ʻOku ʻamanaki mai ʻa e ʻEikí ke tau akoʻi ko e kau maí ko ha ʻuhinga lelei ia ki he faaitahá pea ko e fakamakehekehé ʻoku iku ia ki he mavahevahe.

ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku tau loto-mamahi ʻi heʻetau fanongo ki hono ngaohikovia e fānau ʻa e ʻOtuá ʻo makatuʻunga ʻi honau matakalí. Kuo tau loto-mamahi ke fanongo ʻi he ngaahi ʻohofi kimuí ni mai ʻi he kakai ʻUliʻulí, ʻĒsiá, Latiná, pe kau ki ha kulupu kehe. ʻOku ʻikai totonu ke teitei hoko ʻa e lau lanú, fekeʻikeʻi fakamatakalí, pe fetāʻakí ʻi hotau kaungāʻapí, tukui koló, pe ʻi loto he Siasí.

ʻOfa ke tau fāifeinga ke fakahoko hotau lelei tahá, neongo pe ko e hā hotau taʻu motuʻá.

ʻOfa Ki Ho Filí.

ʻI hoʻo fāifeinga ke ke ʻofa, fakaʻapaʻapa, mo angaʻofá, ʻe pau pē ke ke mamahi pe kaunga kovi kiate koe ʻa e ngaahi fili ʻa e niʻihi kehé ʻoku ʻikai leleí. Ko e hā leva te tau fakahokó? Tau muimui ki he fekau ʻa e ʻEikí ke “ʻofa ki homou ngaahi filí … pea hūfia ʻa kinautolu ʻoku fai kovi mo fakatanga kiate kimoutolú.”12

ʻOku tau fakahoko leva ʻa e meʻa kotoa pē te tau lavá ke ikunaʻi e fili ʻoku tau fehangahangai mo iá. ʻOku tau fāifeinga ke kātaki ki he ngataʻangá, ʻo lotu he taimi kotoa pē ʻe liliu ʻe he toʻukupu ʻo e ʻEikí hotau ngaahi tūkungá. ʻOku tau fakafetaʻi koeʻuhí ko kinautolu ʻokú Ne tuku mai ke tokoniʻi kitautolu ʻi hotau halá.

ʻĪmisi
Mana ʻi Kuinisī, ʻIlinoisí

ʻOku ueʻi au ʻe ha sīpinga ʻo e meʻá ni mei he hisitōlia ʻo e Siasí he kamataʻangá. Lolotonga e faʻahitaʻu momoko ʻo e 1838 naʻe tuku pōpula ʻa Siosefa Sāmita mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi he taimi ne fakamālohiʻi ai e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke mavahe mei honau ngaahi ʻapí ʻi he siteiti ʻo Mīsulí. Naʻe masivesiva ʻa e Kāingalotú, ʻikai hanau kaungāmeʻa, pea faingataʻaʻia lahi mei he momokó mo e siʻi ʻenau maʻuʻanga tokoní. Naʻe mamata e kakai ʻo Kuinisī ʻIlinoisí ki heʻenau faingataʻaʻiá pea nau tokoni ʻi he manavaʻofa mo e anga fakakaumeʻa.

Naʻe manatu ʻa Uenitolo Meisi naʻe nofo Kuinisī, ki heʻene fuofua sio ki he Kāingalotú ʻi he Vaitafe Misisipí ʻi he fanga kiʻi tēnití: “Ko e niʻihi ne fusi ha ngaahi tupenu ke nau ūū ai mei he havilí, … naʻe sonini takatakai e fānaú ʻi ha afi ʻa ia naʻe puhi ʻe he havilí pea siʻi pē haʻane ʻaonga kiate kinautolu. Ne mātuʻaki faingataʻaʻia ʻaupito siʻi Kāingalotú.”13

ʻI he mamata e kakai ʻo Kuinisií ki he faingataʻaʻia ʻa e Kāingalotú, ne nau fakataha mai ke fai ha tokoni, pea tokoni ha niʻihi ki hono fetukutuku honau ngaahi kaungāmeʻa foʻoú ki he kauvai ʻe taha ʻo e vaitafé. Naʻe hoko atu ʻa Meisi ʻo pehē, “Naʻe hulu [ʻenau] foakí, ʻi he feʻauʻauhi ʻa e kau fefakatauʻaki koloá pe ko hai ʻe lahi taha ʻene tokoní… ʻaki e … kakanoʻi puaká, … suká, … suú mo e valá, mo e ngaahi meʻa kotoa pē naʻe fuʻu fie maʻu vivili ʻe he kau hēhēfano masiva ko ʻení.”14 Ne ʻikai fuoloa mei ai, kuo tokolahi ange ʻa e kau kumi hūfangá ʻi he kakai ʻo Kuinisí, ʻa ia ne nau fakaava honau ngaahi ʻapí mo vahevahe ʻenau kihiʻi maʻuʻanga tokoní ʻi he fuʻu feilaulau fakatāutaha lahi.15

Naʻe moʻui ha tokolahi ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí mei he haʻahaʻa ʻo e faʻahitaʻu momokó koeʻuhí pē ko e manavaʻofa mo e angaʻofa ʻa e kakai ʻo Kuinisií. Ne fakaava ʻe he kau ʻāngelo fakamāmani ko ʻení honau lotó mo honau ʻapí, ʻo ʻomi ha meʻatokoni fakahaofi moʻui, meʻa fakamāfana, pea—mahalo ko e mahuʻinga tahá—ko ha feohi fakakaumeʻa mo e Kāingalotu faingataʻaʻiá. Neongo naʻe fuʻu nounou ʻenau nofo ʻi Kuinisií, ka naʻe ʻikai teitei ngalo ʻi he Kāingalotú ʻa ʻenau houngaʻia ki honau kaungāmeʻa ʻofeiná, pea naʻe ʻiloa ʻa Kuinisī “ko e kolo hūfangá.”16

ʻI he taimi ʻoku tau fepaki ai mo e filí mo e faingataʻá koeʻuhí ko e ngaahi tōʻonga fakatuʻutāmaki, kovi, mo angakoví, te tau lava ʻo fili ke maʻu ha ʻamanaki lelei ʻia Kalaisi. ʻOku maʻu e ʻamanaki lelei ko ʻení mei Heʻene fakaafe mo e talaʻofa “ke mou fiefia, he te u tataki atu ʻa kimoutolu”17pea te Ne fakatapui homou ngaahi faingataʻá ke hoko ʻo ʻaonga kiate kimoutolu.18

Ko e Tauhisipi Leleí

Tuku muʻa ke tau fakaʻosi ʻaki ʻa e meʻa naʻa tau kamata ʻakí: ko ha tokotaha tauhi manavaʻofa, ʻokú ne ngāue ʻi he angaʻofa mo ha laumālie ʻo e lehilehiʻi, pea mo ha ola taʻe-ʻamanekina—ʻo ne fakamoʻui ʻa e loto ʻo e monumanu naʻá ne ngāue fakaetauhi ki aí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ko hono natulá pē ia!

ʻI heʻetau vakai mei he tafaʻaki ʻo e ongoongoleleí, ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku tokangaʻi foki mo kitautolu ʻe ha tauhi manavaʻofa, ʻa ia ʻokú Ne ngāue ʻi he angaʻofa mo ha laumālie ʻo e lehilehiʻi. ʻOku ʻafioʻi ʻe he Tauhisipi Leleí hotau hingoá takitaha pea “ʻoku tokanga fakatāutaha mai kiate kitautolu.”19 Naʻe folofola ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, “Ko au ko e tauhi lelei, [ʻoku ou ʻilo ʻeku fanga sipí]. … Pea ʻoku ou tuku hifo ʻeku moʻuí koeʻuhí ko e fanga sipí.”20

ʻĪmisi
Ko hono maʻu ʻo e sipi naʻe molé

ʻI he fakaʻosinga ʻo e uiké ʻi he Toetuʻu toputapú ni, ʻoku ou maʻu ha nonga lahi ʻi heʻeku ʻilo “ko hoku tauhí ʻa [e ʻEikí]”21pea ʻokú Ne ʻafioʻi mo tokangaʻi kitautolu takitaha. ʻI heʻetau fehangahangai mo e matangi mo e ʻuha-lōvai ʻo e moʻuí, mahamahakí mo e lavelaveá, ʻe hanga ʻe he ʻEikí—ko e Tauhisipi mo hotau Tauhí—ʻo tokangaʻi kitautolu ʻi he ʻofa mo e angaʻofa. Te Ne faitoʻo hotau lotó mo fakafoki mai hotau laumālié.

Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni—pea kia Sīsū Kalaisi ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí—ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Kelli Harding, The Rabbit Effect (2019), xxiii–xxiv.

  2. Vakai, Robert M. Nerem, Murina J. Levesque, and J. Frederick Cornhill, “Social Environment as a Factor in Diet-Induced Atherosclerosis,” Science, vol. 208, no. 4451 (June 27, 1980), 1475–76.

  3. Harding, The Rabbit Effect, xxiv, xxv.

  4. Vakai, Mātiu 22:36–39.

  5. Mōsaia 18:21; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:41–42.

  7. “ʻOku ou Feinga ke Hangē ko Sīsuú,” Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 40.

  8. Adapted from Minchan K., “The Apology,” Friend, Jan. 2020, 35.

  9. Frances Dalomba, “Social Media: The Good, the Bad, and the Ugly,” Lifespan, lifespan.org.

  10. Dieter F. Uchtdorf, “ʻOku Maʻu ʻa e ʻAloʻofá ʻe he Kau Manavaʻofá,” Liahona, Mē 2012, 75.

  11. M. Russell Ballard, “Doctrine of Inclusion,” Liahona, Jan. 2002, 41.

  12. Luke 6:27–28.

  13. Wandle Mace autobiography, circa 1890, typescript, 32–33, Church History Library, Salt Lake City.

  14. Wandle Mace autobiography, 33; spelling and capitalization standardized.

  15. Vakai, Richard E. Bennett, “‘Quincy—the Home of Our Adoption’: A Study of the Mormons in Quincy, Illinois, 1838–40,” Mormon Historical Studies, vol. 2, no. 1 (Spring 2001), 110–11.

  16. Vakai, Susan Easton Black, “Quincy–A City of Refuge,” Mormon Historical Studies, vol. 2, no. 1 (Spring 2001), 83–94.

  17. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 78:18.

  18. Vakai, 2 Nīfai 2:2.

  19. Vakai, James E. Talmage, Jesus the Christ1916), 417.

  20. Sione 10:14, 15.

  21. Saame 23:1.