Konifelenisi Lahi
ʻUhinga e Hala ʻo e Fuakavá
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2021


ʻUhinga e Hala ʻo e Fuakavá

Ko e makeheʻanga e hala ʻo e fuakavá he ʻoku taʻengata pea mahuʻinga makehe.

ʻI he kotoa ʻo e ngāue ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, kuó ne ako mo akoʻi e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá mo ʻEne fānaú. ʻOkú Ne hoko tonu ko ha sīpinga maʻongoʻonga ʻo ha tokotaha ʻoku ʻaʻeva ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻI he fuofua pōpoaki ʻa Palesiteni Nalesoni ʻi heʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻá ne pehē:

“ʻE hanga ʻe hoʻo tukupā ke muimui ki he Fakamoʻuí ʻaki hono fakahoko ha ngaahi fuakava mo Ia pea tauhi e ngaahi fuakava ko ʻení, ʻo fakaava e matapā ki he tāpuaki fakalaumālie mo e faingamālie kotoa pē ʻe lava ke maʻu ʻe he kakai tangata, fefine, mo e fānau he feituʻu kotoa pē.

… Ko e ngaahi ouau ʻo e temipalé mo e ngaahi fuakava ʻokú ke fakahoko ʻi aí, ko e kī ia ki hono fakamālohia hoʻo moʻuí, hoʻo nofo-malí mo e fāmilí, pea mo hoʻo malava ke matuʻuaki e ngaahi ʻohofi ʻa e filí. ʻE hanga ʻe hoʻo moihū ʻi he temipalé mo hoʻo tokoni ai ki hoʻo ngaahi kuí, ʻo faitāpuekina koe ʻaki ha fakahā fakafoʻituitui mo ha melino ʻoku lahi angé, pea ʻe fakamālohia ai hoʻo tukupā ke nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá.”1

Ko e hā ʻa e hala ʻo e fuakavá? Ko e hala pē ia ʻe taha ʻoku fakatau ki he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau kamata fononga ʻi he halá ʻi heʻetau fou he matapā ʻo e papitaisó mo “[vilitaki] atu kimuʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa mo ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē [ko e ongo fekau lalahi ʻe uá] … ʻo aʻu ki he ngataʻangá.”2 ʻI he fonongaʻanga ʻo e hala ʻo e fuakavá (ʻa ia ʻoku ope atu ʻi he moʻui fakamatelié), ʻoku tau maʻu ai e kotoa ʻo e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻoku fie maʻu ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí.

Ko ʻetau tukupā fakafuakava fisifisimuʻá ke fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá “pea talangofua ki heʻene ngaahi fekaú ʻi he meʻa kotoa pē te ne fekau kiate [kitautolú].”3 Ko e meʻa fakafiefia mo e hala fononga fakafiemālie taha ʻi he moʻuí ʻa hono muimuiʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ʻaho takitaha. Ko hono ʻuhingá, he ʻoku tekeʻi atu ai ʻe ha tokotaha ha ngaahi palopalema mo ha ngaahi fakaʻiseʻisa lahi. Tuku muʻa ke u fakaʻaongaʻi ha talanoa fakatātā ʻi he sipotí. ʻI he tenisí, ʻoku ʻi ai ha meʻa ai ʻoku ui ko e ngaahi fehalaaki tupu meiate kitá. ʻOku kau heni ʻa e ngaahi meʻa hangē ko hano taaʻi ʻo ha pulu ʻe malava ke vaʻingaʻi, ʻo tau ʻi he netí pe ko hano fakahoko tuʻo ua ʻo e fehalaaki tatau. ʻOku faʻa ui e ngaahi fehalaaki tupu meiate kitá ko e ola ʻo e fehalaaki ʻa ha tokotaha vaʻinga kae ʻikai ko haʻane tupu mei he taukei vaʻinga ʻa e tokotaha vaʻinga ʻe tahá.

ʻI he taimi lahi, ʻoku faʻa tupu pē meiate kitautolu ʻetau ngaahi palopalemá pe faingataʻaʻiá, ko e ola ʻo ha ngaahi fili ne ʻikai lelei, pe, ko ʻetau pehē, ko e ola ʻo ha “ngaahi fehalaaki tupu meiate kita.” ʻI he taimi ʻoku tau tulifua fakamātoato ai ki he hala ʻo e fuakavá, ʻoku faʻa fakanatula ai pē ʻetau fakaʻehiʻehi mei he “ngaahi fehalaaki tupu meiate kitá.” ʻOku tau kalofi e ngaahi founga kehekehe ʻo e maʻunimaá. ʻOku ʻikai ke tau tō ki he luo ʻo e ngaahi ʻulungaanga taʻefaitotonú. ʻOku tau fakalaka ʻi he vanu ʻo e angaʻulí mo e taʻeanganofó. ʻOku tau mavahe mei he kakai mo e ngaahi meʻa, neongo ʻenau ʻiloá, te nau uesia hotau tuʻunga fakatuʻasinó mo e fakalaumālié. ʻOku tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fili ʻoku nau fakamamahiʻi pe ʻikai kaunga-lelei ki he niʻihi kehé, ka tau kolea e ngaahi tōʻonga moʻui ʻo e mapuleʻi kitá mo e ngāue tokoní.4

ʻOku pehē ne lea ʻa ʻEletā J. Koloteni Kimipolo, “Mahalo pē kuo teʻeki ke u ʻaʻeva [maʻu pē] ʻi he hala hangatonu mo fāsiʻí, ka ʻoku ou [feinga] ke toutou kolosi ai ʻi he lahi taha te u ala lavá.”5 ʻI ha kuonga faingataʻa ange, ʻoku ou ʻilo fakapapau ʻe poupou ʻa Misa Kimipolo ko e nofo, kae ʻikai ko ha kolosi pē, ʻi he hala ʻo e fuakavá ʻa e ʻamanaki lelei taha ʻoku tau maʻu ki hono taʻofi ʻo e ngaahi meʻa fakamamahi ʻoku malava ʻo taʻofí pea ʻi he tafaʻaki ʻe tahá ko hono ikunaʻi ʻo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí ʻoku ʻikai malava ʻo taʻofí.

ʻE lava ke pehē ʻe ha niʻihi, “Te u lava pē ke fakahoko ha ngaahi fili lelei neongo pe te u papitaiso pe ʻikai; ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke u fakahoko ha ngaahi fuakava peá u toki hoko ko ha tokotaha lavameʻa.” Ko hono moʻoní, ʻoku tokolahi ha niʻihi, neongo ʻoku ʻikai ke nau ʻi he hala ʻo e fuakavá, ka ʻoku nau fakafōtunga ʻi ha ngaahi founga ʻoku hoʻata atu ai ʻa e ngaahi fili mo e ngaahi tokoni ʻa kinautolu ʻoku ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻE lava pē ke ke pehē ʻoku nau utu e ngaahi tāpuaki ʻo e ʻaʻeva ʻi ha hala “ʻoku ʻi ai maʻu pē ʻa e fuakavá”. Ko e hā leva e faikehekehe ʻo e hala ʻo e fuakavá?

Ko hono moʻoní, ko ha faikehekehe makehe mo taʻengata ia. ʻOku kau ai e natula ʻo ʻetau talangofuá, ko e tuʻunga ʻo e talaʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú, ko e tokoni fakalangi ʻoku tau maʻú, ko e ngaahi tāpuaki ʻoku felāveʻi mo e tānaki fakataha ko ha kakai ʻo e fuakavá kae mahuʻinga tahá, ko hotau tofiʻa taʻengatá.

Tukupā ke Talangofuá

Ko e ʻuluakí, ko e natula ʻo ʻetau talangofua ki he ʻOtuá. Mahulu ange ʻi heʻetau maʻu pē ha ngaahi taumuʻa leleí, ʻoku tau tukupā fakamātoato ke moʻui ʻaki e lea kotoa pē ʻoku folofola ʻaki ʻe he ʻOtuá. ʻI he meʻá ni, ʻoku tau muimui ki he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻi Heʻene papitaisó, “ʻokú ne fakahā ki he fānau ʻa e tangatá, ʻokú ne fakavaivaiʻi ia ʻo fakatatau ki he kakanó ʻi he ʻao ʻo e Tamaí, pea ʻokú ne fakahā ki he Tamaí te ne talangofua kiate ia ʻi he tauhi ʻene ngaahi fekaú.”6

ʻI heʻetau fakahoko ha ngaahi fuakavá, ʻoku tau ʻamanaki atu ai ki ha ngaahi meʻa lahi ange ʻi heʻetau feinga pē ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fehalaākí pe ko ʻetau moʻui fakapotopoto. ʻOku tau ongoʻi haʻisia ki he ʻOtuá ʻi heʻetau ngaahi filí mo ʻetau moʻuí. ʻOku tau toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Kalaisí. ʻOku tau tokanga taha kia Kalaisi—ʻi hono fakamoʻoniʻi loto-toʻa ʻa Sīsū Kalaisí pea ʻi hono fakatupulaki ʻo e ʻulungaanga faka-Kalaisí.

ʻI he ngaahi fuakavá, ʻoku fakatōloloto ai ʻi hotau lotó ʻa e talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ou ʻiloʻi ha ongomātuʻa, ʻi he taimi naʻá na mali aí, ne ʻikai mālohi ʻa e uaifí ʻi he Siasí pea teʻeki kau ʻa e husepānití ki he Siasí. Te u ui pē kinaua ko Mele mo Sione, kae ʻikai ngāue ko hona hingoa totonú. ʻI he kamata ke na maʻu fānaú, ne ongoʻi mālohi ʻe Mele ʻa e fiemaʻu ke ohi hake kinautolu, ʻo hangē ko e lau ʻa e folofolá, “i he akonaki mo e enginaki ʻa e ʻEikí.”7 Naʻe poupou ki ai ʻa Sione. Ne fakahoko ʻe Mele ha ngaahi feilaulau mahuʻinga ke ʻi ʻapi ai ke akoʻi maʻu pē ʻa e ongoongoleleí. Naʻá ne fakapapauʻi ʻoku maʻu maʻu pē ʻe he fāmilí ʻa e moihū mo e ʻekitivitī faka-Siasí. Ne hoko ʻa Mele mo Sione ko ha ongomātuʻa lelei, pea ne tupu ʻena fānaú (ko ha tamaiki tangata longomoʻui kotoa) ʻi he tui mo mateakiʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí.

Naʻe fiefia ʻa e ongomātuʻa ʻa Sioné, ko e ongo kui ʻa e fānaú, ʻi he moʻui mo e ngaahi lavameʻa honau makapuná, ka koeʻuhí ko ha ngaahi taaufehiʻa ki he Siasí, ne nau pehē ai ne tupu e lavameʻa ko ʻení mei he ngaahi founga ohi fānau pē ʻa Sione mo Melé. Neongo ne teʻeki hoko ʻa Sione ko ha mēmipa ʻo e Siasí, ka naʻe ʻikai ke ne loto ke tukunoaʻi e fakakaukau ko iá. Naʻá ne fakapapauʻi ange ai naʻa nau fakamoʻoni ko e ngaahi fua ia ʻo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí—ʻa e ngaahi meʻa ne aʻusia ʻe hona ngaahi fohá ʻi he Siasí kae pehē ki he meʻa ne hoko ʻi ʻapí.

Ne tākiekina ʻa Sione ʻe he Laumālié, ʻaki ʻa e ʻofa mo e sīpinga hono uaifí, pea mo e ngaahi poupou hono ngaahi fohá. ʻI he taimi totonú, naʻá ne papitaiso ai pea ko ha meʻa mātuʻaki fakafiefia ki he kau mēmipa ʻo e uōtí mo honau ngaahi kaungāmeʻá.

Neongo ne kei ʻi ai pē ha ngaahi faingataʻa ʻi he moʻui ʻa Mele mo Sioné kae pehē ki hona ngaahi fohá, ka naʻá na fakapapauʻi moʻoni ko e fuakava ʻo e ongoongoleleí ʻa e tupuʻanga ʻo honau ngaahi tāpuakí. Kuó na mātā hono fakahoko ʻi he moʻui ʻena fānaú kae pehē foki kiate kinaua ʻa e folofola ʻa e ʻEikí kia Selemaiá: “Te u ʻai ʻeku fonó ki honau lotó, pea te u tohi ia ʻi honau laumālié; pea te u hoko ko honau ʻOtua, pea ʻe hoko ʻa kinautolu ko hoku kakai.”8

Haʻisia ki he ʻOtuá

Ko e tafaʻaki makehe ʻe taha ʻo e hala ʻo e fuakavá, ʻa hotau vā fetuʻutaki mo e Toluʻi ʻOtuá. ʻOku mahulu hake e ngaahi meʻa ʻoku fakahoko ʻe he ngaahi fuakava ʻoku fakahoko ʻe he ʻOtuá mo ʻEne fānaú, ʻi hono tataki pē kinautolú. ʻOku nau fakatahaʻi kitautolu kiate Ia, pea mo Ia kiate kitautolu, te tau lava ʻo ikunaʻi e meʻa kotoa pē.9

Ne ʻi ai ha taimi ne u lau ai ha fakamatala ʻa ha tokotaha lipooti nusipepa naʻe hala ʻene maʻú, ʻo ne pehē ʻoku tau fakahoko e ngaahi papitaiso maʻá e kau pekiá ʻaki hono unu e ngaahi takainga maikolofilimí ʻi he vaí. Pea ʻe lau leva kuo papitaiso ʻa e ngaahi hingoa kotoa pē ʻoku ʻasi ʻi he laʻi maikolofilimí. ʻE malava ke feʻunga pē ia, ka ʻoku fakangaloki ai e mahuʻinga taʻefakangatangata ʻo e laumālie takitaha mo e mahuʻinga pelepelengesi ʻo ha fuakava fakataautaha mo e ʻOtuá.

“[Naʻe folofola ʻa Sīsū] … : Mou hū ʻi he matapā fāsiʻí; he ʻoku fāsiʻi ʻa e matapaá mo lausiʻi ʻa e hala ʻoku fakatau ki he moʻuí, pea ʻoku ʻilo ia ʻe he tokosiʻi.”10 ʻOku fakataipe ʻeni ki ha matapā ʻoku mātuʻaki fāsiʻi ʻa ia ko ha toko taha pē ʻe lava ke hū ai ʻi he taimi ʻe taha. ʻOku fakahoko ʻe he tokotaha takitaha ha tukupā fakafoʻituitui ki he ʻOtuá, pea ko hono palé ʻokú ne maʻu meiate Ia ha fuakava fakatāutaha, ʻi he hingoa, ʻa ia te ne lava ʻo fakafalala kakato ki ai ʻi taimi mo e taʻengatá. Koeʻuhí ko e ngaahi ouaú mo e fuakavá, “ʻoku fakahaaʻi [ai] e mālohi ʻo e anga faka-ʻotuá” ʻi heʻetau moʻuí.11

Tokoni Fakalangí

ʻOku tataki ai heni kitautolu ki he tāpuaki makehe hono tolu ʻo e hala ʻo e fuakavá. ʻOku tuku mai ʻe he ʻOtuá ha meʻafoaki taʻemafakamatalaʻi ke tokoni kiate kinautolu ʻoku fakahoko ha fuakavá ke nau hoko ko ha kakai tauhi fuakava: ʻa ia ko e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e meʻafoaki ko ʻení ko e totonu ia ki hono maʻu maʻu pē ʻa e takaua, maluʻi mo e tataki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.12 ʻI heʻene hoko foki ko e Fakafiemālié, ʻoku “fakafonu [ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní] ha taha ʻaki ʻa e ʻamanaki leleí mo e ʻofa haohaoá.”13 ʻOkú Ne “ʻiloʻi … ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, pea ʻokú ne fakamoʻoni ki he Tamaí mo e ʻAló,”14 ʻa ia ʻoku tau tukupā ke fakamoʻoniʻí.15

ʻOku tau maʻu foki ʻi he hala ʻo e fuakavá ʻa e ngaahi tāpuaki fungani ʻo e fakamolemolé mo e fakamaʻa mei he angahalá. Ko e tokoni ʻeni ʻoku toki maʻu pē ʻi ha ʻaloʻofa fakalangi, ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku pehē ʻe he ʻEikí, “Ko ʻeni ko e fekaú ʻeni: Fakatomala, ʻa kimoutolu ʻa e ngaahi ngataʻanga kotoa pē ʻo e māmaní, pea haʻu kiate au ʻo papitaiso ʻi hoku hingoá, koeʻuhi ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kimoutolu ʻi he maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, koeʻuhí ke mou tuʻu taʻe-ha-mele ʻi hoku ʻaó ʻi he ʻaho fakaʻosí.”16

Fakataha mo e Kakai ʻo e Fuakavá

Ko hono Faá, ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku tulifua ki he hala ʻo e fuakavá ha ngaahi tāpuaki makehe ʻi ha ngaahi fakatahaʻanga fakalangi kehekehe kuo fokotuʻu. ʻOku maʻu ʻi he folofolá ha ngaahi kikite ʻo hano tānaki fakataha ʻo e faʻahinga ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí ki he ngaahi fonua ʻo honau tofiʻá.17 ʻOku lolotonga fakahoko e ngaahi kikite mo e ngaahi talaʻofa ko iá ʻi hono tānaki fakataha ʻo e kakai ʻo e fuakavá ki he Siasí, ʻa ia ko e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, “ʻI heʻetau talanoa ko ia ki he tānaki fakatahá,ʻoku tau ʻuhinga ai ki he moʻoni mahuʻinga ko ʻení: ʻoku fie maʻu ʻe he fānau kotoa pē ʻetau Tamai Hēvaní … ke fanongo ki he pōpoaki ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí.”18

Kuo fekau ʻe he ʻEikí ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau “tuʻu hake pea ulo atu, koeʻuhí ke hoko ʻa [ʻenau] māmá ko ha fuka ki he ngaahi puleʻangá; … pea ke hoko ʻa e tānaki fakataha ki he fonua ko Saioné, pea ki hono ngaahi siteikí, ko ha maluʻanga, pea ko ha ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa.”19

ʻOku ʻi ai foki ha tānaki fakataha fakauike ʻo e kakai ʻo e fuakavá ki he fale ʻo e lotú ʻi he ʻaho ʻo e ʻEikí, koeʻuhí ke tau lava ʻo “tauhi [kitautolu] ke maʻa ange mei māmani.”20 Ko ha tānaki fakataha ia ke maʻu ʻa e mā mo e vai sākalamēnití ʻi hono fakamanatua ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea mo ha taimi ke “ʻaukai mo lotu, pea ke fetalanoaʻaki ʻiate [kitautolu] ʻo kau ki he lelei ʻo [hotau] laumālié.”21 ʻI heʻeku kei taʻu hongofulu tupú, ko e mēmipa pē au ʻo e Siasí ʻi heʻeku kalasi he akoʻanga māʻolungá. Ne u fiefia he feohi mo ha ngaahi kaungāmeʻa lelei ʻi he akó, ka ne u fakatokangaʻi ne u fakafalala lahi ki he fakatahaʻanga ʻo e ʻaho Sāpaté he uike takitaha ke fakafoʻou fakalaumālie ai au, naʻa mo e fakatuʻasinó. He toki meʻa ongo moʻoni ʻetau taʻemalava ke fakahoko ʻa e fuakava fakatahaʻanga angamaheni ko ʻení ʻi he lotolotonga ʻo e mahaki fakaʻauhá, pea mo ʻetau loto-vēkeveke ki ha taimi te tau toe lava ai ʻo fakataha hangē ko ia kimuʻá.

ʻOku tānaki fakataha foki e kakai ʻo e fuakavá ki he temipalé, ko e fale ʻo e ʻEikí, ke maʻu ʻa e ngaahi ouau, tāpuaki mo e fakahā makehe ʻoku malava ke maʻu aí. Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo hono tānaki e … kakai ʻa e ʻOtuá ʻi ha faʻahinga kuonga pē he māmaní? … Ko e tefitoʻi taumuʻá ke langa ki he ʻEikí ha fale ke Ne lava ʻo fakahā ai ki Hono kakaí ʻa e ngaahi ouau ʻo Hono falé pea mo e ngaahi nāunau ʻo Hono puleʻangá, pea akoʻi ʻa e kakaí ʻi he founga ʻo e fakamoʻuí; he ʻoku ʻi ai ha ngaahi ouau mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni pau, ko e taimi ʻoku akoʻi ai kinautolu mo moʻui ʻakí, kuo pau ke fai ia ʻi ha potu pe fale naʻe langa ki he taumuʻa ko iá.”22

Maʻu e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Fuakavá

Ko hono fakaʻosí, ʻoku toki maʻu pē e ngaahi tāpuaki ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé, ʻa e ngaahi tāpuaki fungani ʻo e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻa ia ʻoku ʻa e ʻOtuá pē taha ke Ne foakí, ʻi he taimi ʻoku tau tulifua ai ki he hala ʻo e fuakavá.23

ʻOku faʻa ʻuhinga ʻa e ʻū veesi folofola fekauʻaki mo e kakai ʻo e fuakavá ki he hako ʻo ʻĒpalahamé ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e “fale ʻo ʻIsilelí.” Ka ʻoku kau foki ʻi he kakai ʻo e fuakavá ʻa kinautolu kotoa ʻoku nau maʻu e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.24 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻo pehē:

“He ko kimoutolu kotoa pē kuo papitaiso kia Kalaisi, kuo mou ʻai ʻa Kalaisi. …

Pea kapau ʻoku ʻa Kalaisi ʻa kimoutolu, pea tā ko e hako ʻo ʻĒpalahamé ʻa kimoutolu, pea ko e fānau hoko ʻo fakatatau mo e talaʻofá.”25

Ko kinautolu ʻoku faitotonu ki heʻenau ngaahi fuakavá “te nau ʻalu atu ʻi he toetuʻu ʻa e kau angatonú.”26 ʻOku “fakahaohaoaʻi [ʻa kinautolu] ʻia Sīsū ko e fakalaloa ʻo e fuakava foʻoú. … Ko kinautolu ʻeni ʻoku fakasilesitiale honau sinó, ʻa ia ko honau nāunaú ko e nāunau ia ʻo e laʻaá, ʻio ko e nāunau ʻo e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku māʻolunga taha pē.”27 Ko ia, ʻoku ʻanautolu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, neongo pe ʻi he moʻuí pe ʻi he maté, pe ko e ngaahi meʻa ʻoku ʻi aí pe ko e ngaahi meʻa ʻe hoko maí, ʻoku ʻanautolu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē pea ʻoku ʻa Kalaisi ʻa kinautolu, pea ʻoku ʻa e ʻOtuá ʻa Kalaisi.”28

Tuku ke tau tokanga ki he ui ʻa e palōfitá ke nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá. Naʻe mamata mai ʻa Nīfai ki hotau kuongá ʻi ha mata-meʻa-hā mai maʻongoʻonga: “Ko au, Nīfai, naʻá ku vakai ki he mālohi ʻo e Lami ʻa e ʻOtuá, pea naʻe tō ia ki he kau māʻoniʻoni ʻo e siasi ʻo e Lamí, pea ki he kakai ʻo e fuakava ʻo e ʻEikí, ʻa ia kuo fakamovetevete ki he funga kotoa ʻo e māmaní; pea naʻe fakamahafu ʻa kinautolu ʻaki ʻa e māʻoniʻoní pea mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi he fuʻu nāunau lahi.”29

Naʻe “fiefia [e laumālie ʻo Nīfaí] ʻi he ngaahi meʻa ʻa e ʻEikí.”30 ʻI he Sāpate Toetuʻu ko ʻení, ʻoku ou fakamoʻoni ai kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia ko ʻEne Toetuʻú ko hotau ʻamanaki leleiʻangá ia pea mo e fakapapau ʻo e meʻa kotoa ʻoku talaʻofa mai ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.