Konifelenisi Lahi
Taʻetotonu Fakatupu Loto-Lili
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2021


Taʻetotonu Fakatupu Loto-Lili

ʻOku mahino fakatouʻosi pē kia Sīsū Kalaisi ʻa e taʻetotonú pea maʻu mo e mālohi ke foaki ʻa e founga ke fakaleleiʻi ʻakí.

ʻI he 1994, naʻe fai ha fakaʻauha fakaematakali ʻi he fonua fakahahake ʻo ʻAfilika ko Luanitaá ʻa ia ko ha konga ʻo e ʻuhingá ne tupunga ia mei ha vāvākovi fakaefaʻahinga ne fuoloa taʻu ʻene hokó. ʻOku fakafuofua naʻe laka hake he vaeua milioná ʻa e kakai ne tamateʻí.1 Ko e fakaofó he kuo fefakaleleiʻaki ha konga lahi ʻo e kakai Luanitaá,2 ka ʻoku kei hokohoko atu pē ʻa hono talanoaʻi ʻo e ngaahi meʻa ne hokó.

ʻI he taʻu ʻe hongofulu kuo ʻosí, lolotonga haʻaku ʻaʻahi mo hoku uaifí ki Luanitā, naʻá ma kamata fetalanoaʻaki mo ha pāsese ʻe taha ʻi he malaʻe vakapuna Kikalí. Naʻá ne mamahi ʻi he taʻetotonu ʻo e tāmate fakaematakalí peá ne fehuʻi fakamātoato mai, “Kapau naʻe ʻi ai ha ʻOtua, meʻa ní he ʻikai ke Ne fai ha meʻa ki ai?” Ki he tangata ko ʻení—pea mo ha niʻihi tokolahi ʻo kitautolu—ʻe lava ke hangē ʻoku ʻikai fenāpasi lelei ʻa e mamahí mo e taʻetotonu fakalilifú pea mo hono moʻoni ʻo ha Tamai Hēvani angaʻofa mo ʻofá. Kae hili ko iá ʻokú Ne moʻui, ʻokú Ne angaʻofa, pea ʻokú Ne ʻofa haohaoa ki Heʻene fānaú takitaha. Ko ha fehangahangai motuʻa pē ʻeni pea he ʻikai lava ke fakamatalaʻi nounou ia pe ʻi ha founga faingofua.

Ke feinga ke fakaʻuhingaʻi iá, tau vakai angé ki he kalasi kehekehe ʻo e taʻetotonú. Fakakaukau ki ha fāmili ʻa ia ʻoku maʻu ai ʻe he fānaú takitaha ha vahe fakauike koeʻuhí ko ʻenau fai e fanga kiʻi ngāue angamaheni fakaʻapí. Ko e foha ko Sioné, naʻá ne fakatau mai ʻe ia ha lole; ko e ʻofefine ko ʻAná, naʻá ne fakahaofi ʻene paʻangá. Faifai pē pea fakatau mai ʻe ʻAna haʻane pasikala. Fakakaukau leva ʻa Sione ʻoku matuʻaki taʻetotonu ʻa e maʻu ʻe ʻAna ha pasikalá kae hala iá. Ka naʻe fakatupu ʻe he ngaahi fili ʻa Sioné ʻa e taʻe-potupotutataú, kae ʻikai ko e ngāue ʻa e ongomātuʻá. Naʻe ʻikai fakahaaʻi ʻe he fili ʻa ʻAna ke feilaulauʻi ʻa hono ifo ʻo e kai lolé ha faʻahinga taʻetotonu kia Sione koeʻuhí he naʻá ne maʻu pē ʻa e faingamālie tatau mo hono tuofefiné.

ʻOku pehē pē ʻa e malava ke iku ʻetau ngaahi filí ki ha ngaahi lelei pe kovi taimi lōloa. Hangē ko ia ne fakahā ʻe he ʻEikí, “Kapau ʻe maʻu ʻe ha tokotaha ʻi heʻene faivelengá mo e talangofuá ha ʻilo mo e poto lahi ange ʻi ha tokotaha kehe, te ne maʻu ha tuʻunga māʻolunga lahi ange pehē ʻi he maama ka haʻú.”3 ʻI he taimi ʻoku maʻu ai ʻe he niʻihi kehé ha ngaahi lelei koeʻuhí ko ʻenau ngaahi fili faivelengá, he ʻikai lava ke tau aofangatuku ʻo pehē kuo tauhi taʻetotonu kitautolu kae hili ko iá ne tau maʻu pē ʻa e faingamālie tatau.

Ko ha sīpinga ʻe taha ʻo e taʻetotonú ʻoku tupu ia mei ha tūkunga ne aʻusia ʻe hoku uaifi ko Luté, ʻi heʻene kei siʻí. ʻI ha ʻaho ʻe taha, naʻe ʻilo ʻe Lute naʻe ʻave ʻe heʻene faʻeé ʻa hono tehina ko Melá ke fakatau mai hano sū foʻou. Naʻe lāunga ʻa Lute, “Mami, ʻoku ʻikai totonu ia! Naʻe maʻu ʻe Mela ia ʻa e sū foʻou fakaʻosí.”

Naʻe fehuʻi ange ʻe he faʻē ʻa Luté, “Lute ʻoku hao ho suú?”

Naʻe tali ange ʻe Lute, “ʻIo.”

Naʻe pehē ange leva ʻe he faʻē ʻa Luté, “ʻOku ʻikai ke toe hao e sū ia ʻo Melá.”

Naʻe poupou ʻa Lute ʻoku totonu ke maʻu ʻe he fānau kotoa ʻi he fāmilí ha sū ʻoku haó. Neongo ne mei saiʻia ʻa Lute ke maʻu hano sū foʻou, ka naʻe mahuʻi ʻene fakakaukau ki he taʻetotonú ʻi he taimi naʻá ne maʻu ai ha mahino tatau mo ʻene faʻeé ki he ngaahi tūkungá.

ʻOku ʻi ai ha taʻetotonu ʻe niʻihi ʻoku ʻikai lava ke fakamatalaʻi; ko e taʻetotonu taʻe-mafakamatalaʻí ʻoku fakatupu loto-lili ia. ʻOku tupu ʻa e taʻetotonú mei he nofo mo e sino ʻoku ʻikai haohaoa, kafo pe mahakiʻiá. ʻOku fakanatula pē ʻa e taʻetotonu ʻa e moʻui fakamatelié. ʻOku fāʻeleʻi mai ha kakai ʻe niʻihi ʻoku nau koloaʻia, ka ko ha niʻihi ʻoku ʻikai. Ko ha niʻihi ʻoku nau maʻu ha ngaahi mātuʻa ʻofa, ka ko ha niʻihi ʻoku ʻikai. Ko ha niʻihi ʻoku nau moʻui fuoloa, ka ko ha niʻihi ʻoku ʻikai. Pea mo ha ngaahi sīpinga kehe pehē. Ko ha kakai ʻe niʻihi ʻoku nau fai ha ngaahi fehalaaki ʻoku fakatupu lavea ʻi he taimi ʻoku nau feinga ai ke faileleí. Ko ha niʻihi ʻoku nau fili ke ʻoua naʻa fakasiʻisiʻi ʻa e taʻetotonú ʻi he taimi ʻoku nau malava ai [ke fakasiʻisiʻi ʻa e taʻetotonú]. Ko e meʻa fakamamahí, he ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe ha kakai ʻe niʻihi ʻenau tauʻatāina ke fili mei he ʻOtuá ke fakamamahiʻi e niʻihi kehé kae hili ko iá ʻoku ʻikai teitei totonu ke pehē.

ʻE lava ke aʻusia ʻe he kakaí ʻa e faʻahinga kehekehe ʻo e taʻetotonú, pea fakatupunga ai hano lōmekina ʻe he ongoʻi ʻoku tōtuʻa e taʻetotonú. Hangē ko hono uesia ʻe he mahaki fakaʻauha ʻo e COVID-19 ʻa kinautolu kuo ʻosi lahi pē honau ngaahi faingataʻaʻia kehekehé. ʻOku ongo ki hoku lotó ʻa kinautolu ʻoku fehangahangai mo e faʻahinga taʻetotonu ko iá, ka ʻoku ou talaki ʻaki hoku lotó kotoa ʻoku ʻafioʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e taʻetotonú pea ʻokú Ne toe maʻu mo e mālohi ke fakaleleiʻi ʻa e taʻetotonú. He ʻikai ha meʻa te ne mafakatataua ʻa e taʻetotonu taʻefakangatangata ne Ne kātekiná. Naʻe ʻikai totonu ʻa ʻEne foua ʻa e mamahi mo e faingataʻa ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá. Naʻe ʻikai totonu ʻa ʻEne mamahi koeʻuhí ko ʻetau ngaahi fehalākí. Ka naʻá Ne fili ke fakahoko ia koeʻuhí ko ʻEne ʻofa ʻiate kitautolu pea mo e Tamai Hēvaní. ʻOku mahino lelei kiate Ia ʻa e meʻa ʻoku tau fouá.4

ʻOku lekooti ʻi he ngaahi folofolá naʻe hanu ʻa e kakai ʻIsilelí he kuonga muʻá ʻo pehē ne tauhi taʻetotonu kinautolu ʻe he ʻOtuá. Naʻe folofola leva ʻa Sihova ʻo fehuʻi ange, “ʻE faʻa fakangalongaloʻi ʻe ha fefine ʻene tama ʻoku huhú, ke ne taʻe ʻofa ai ki he tama ʻa hono manavá?” ʻOku tatau pē ʻa e taʻe malava ke fakangaloki ʻe ha faʻē ʻofa ʻa ʻene tama kei valevalé, mo e folofola ʻa Sihova ʻoku toe taʻeueʻia ange ʻa ʻEne līʻoá. Naʻá Ne fakapapau: “ʻIo, te nau faʻa fakangaloʻi nai, ka ʻe ʻikai te u fakangaloʻi koe. … Vakai, kuó u tohi tongi koe ʻi hoku ongo ʻaofinimá; ʻoku ʻi hoku ʻaó maʻu ai pē ʻa hoʻo ngaahi ʻaá.”5 Koeʻuhí naʻe kātekina ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e feilaulau fakalelei taʻe-fakangatangatá, ʻokú Ne ʻafioʻi lelei ai ʻetau ngaahi ongó.6 ʻOkú Ne ʻafioʻi maʻu pē kitautolu pea mo hotau ngaahi tūkungá.

ʻI he moʻui fakamatelié, te tau lava ʻo “haʻu loto-toʻa” ki he Fakamoʻuí pea maʻu ʻa e manavaʻofá, fakamoʻuí, pea mo e tokoní.7 Naʻa mo e taimi ʻoku tau mamahi ai taʻe ʻi ai hano tupuʻangá, ʻoku lava pē ʻe he ʻOtuá ʻo tāpuekina kitautolu ʻi he ngaahi founga faingofua, angamaheni mo mahuʻingá. ʻI heʻetau ako ke fakatokangaʻi e ngaahi tāpuaki ko ʻení, ʻe tupulaki ʻetau falala ki he ʻOtuá. ʻE fakaleleiʻi ʻe he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi taʻetotonu kotoa pē ʻi he taʻengatá. ʻOku mahino pē te tau fakaʻamu ke ʻiloʻi ʻa e foungá mo e taimí. ʻE founga fēfē nai ʻEna fakahoko iá? Ko e taimi fē te Na fakahoko ai iá? ʻI heʻeku ʻiló, kuo teʻeki ke Na fakahā ʻa e foungá pe taimí. 8 Ko e meʻa pē ʻoku ou ʻiloʻí te Na fakahoko ia.

ʻI he ngaahi tūkunga taʻetotonú, ko e taha hotau ngaahi fatongiá ke falala “ʻe lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku taʻe-fakafiemālie ʻi he moʻui ní, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”9 Naʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e māmaní pea “fakaleleiʻi” ʻa e taʻetotonu kotoa pē. Koeʻuhí ko Ia, te tau lava ʻo maʻu ʻa e melinó ʻi māmani pea loto-toʻa.10 Kapau te tau fakaʻatā ʻa Sīsū Kalaisi, te Ne fakatapui ʻa e taʻetotonu [ʻoku fai kiate kitautolú] ke hoko ko ha tāpuaki.11 He ʻikai ngata pē ʻi Heʻene fakafiemālie mo fakafoki ʻa e meʻa naʻe molé;12 ka te Ne fakaʻaongaʻi foki ʻa e taʻetotonú maʻa ʻetau leleí. ʻI heʻene fekauʻaki mo e foungá mo e taimí, ʻoku fie maʻu ke tau ʻiloʻi mo tali, ʻo hangē ko ia ne fai ʻe ʻAlamaá, “ʻoku tatau ai pē; he ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē; pea ʻoku feʻunga pē kiate au ke u ʻiloʻi ʻoku pehē ia.”13

Te tau lava ʻo feinga ke fakatatali ʻetau ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e foungá mo e taimí ki ha taimi ʻamui ange kae tokanga taha ki hono fakatupulaki e tui kia Sīsū Kalaisí, ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi ke fakatonutonu ʻa e meʻa kotoa pē pea ʻokú Ne finangalo lelei ke fakahoko ia.14 Ko e meʻa ki heʻetau kikihi ke ʻiloʻi ʻa e foungá pe taimí ʻoku taʻeʻaonga pea siʻisiʻi ha ʻilo ki ai.15

ʻI heʻetau fakatupulaki ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí, ʻoku totonu foki ke tau feinga ke hoko ʻo hangē ko Iá. ʻOku tau feohi leva mo e niʻihi kehé ʻaki e manavaʻofa pea feinga ke fakasiʻisiʻi ʻa e taʻetotonú ʻi he feituʻu ʻoku tau ʻilo ai iá;16 te tau lava ʻo feinga ke fakatonutonu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he siakale ʻo hotau ivi tākiekiná. Ko e moʻoni, naʻe fekau ʻe he Fakamoʻuí “ʻoku totonu ke [tau] femoʻuekina ʻi he holi lahi ʻi ha ngāue lelei, pea fai ʻa e ngaahi meʻa lahi ko [ʻetau] fili tauʻatāina [ʻatautolu] pē, pea fakahoko ʻa e māʻoniʻoni lahi.”17

Ko ha tokotaha naʻe femoʻuekina ʻi he holi lahi ʻi hono tauʻi ʻo e taʻetotonú ko e loea ko Palaieni Sitīvenisoni. Ko ʻene ngāue fakalao ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻoku līʻoa ia ki hono taukapoʻi ʻa e niʻihi ʻoku tukuakiʻi halá, fakapapauʻi ʻoku potupotutatau ʻa e tauteá ʻo fakatatau mo e hia naʻe faí, pea mo hono maluʻi ʻa e totonu ʻo e tangatá. ʻI he ngaahi taʻu kuohilí, naʻe taukapoʻi ʻe Misa Sitīvenisoni ha tangata naʻe tukuakiʻi hala ki he fakapō pea naʻe tautea mate ia. Naʻe kole tokoni ʻa Misa Sitīvenisoni ki he siasi faka-Kalisitiane fakalotofonuá, neongo naʻe ʻikai mālohi ʻa e tangatá ʻi hono siasí pea naʻe lumolumaʻi ia ʻe he tukui koló koeʻuhí ko e ʻilolahia ʻo ʻene taʻeangatonu ʻi he nofomalí.

Ke fakatefito e tokanga ʻa e kāingalotú ki he meʻa ne mahuʻinga tahá, naʻe lea ʻa Misa Sitīvenisoni kiate kinautolu fekauʻaki mo e fefine ne tukuakiʻi ki he feʻauakí pea ʻomi kia Sīsuú. Naʻe loto ʻa e kau talatalaakí ke tolomakaʻi ia ke ne mate, ka naʻe folofola ʻa Sīsū ʻo pehē, “Ko ia ia ʻoku taʻeangahalá, ke lī ʻe ia ʻa e fuofua maká ki ai.”18 Naʻe holomui ʻa e kau talatalaakí. Naʻe ʻikai tauteaʻi ʻe Sīsū ʻa e fefiné ka naʻá Ne fekau kiate ia ke ʻoua ʻe toe faiangahala.19

Hili hono fakamatalaʻi ʻe Misa Sitīvenisoni ʻa e talanoá ni, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku fakatupunga ʻe he fakatonuhiaʻi pē kitá, manavaheé, mo e loto-ʻitá ʻo aʻu pē ki he kau Kalisitiané ke nau lea kovi ki he kakai ʻoku fehalākí. Naʻá ne pehē leva, “He ʻikai lava ke tau sio pē kae hoko ia,” naʻá ne fakalotolahi leva ki he kāingalotú ke nau hoko ko e kau “maluʻi ʻo e kau tolomakaʻí.”20 ʻE kāinga, ko e ʻikai ko ia ke tolongi ʻa e foʻi maká ko e ʻuluaki sitepu ia ki he manavaʻofa ki he niʻihi kehé. Ko e sitepu hono uá ko e feinga ke hapoʻi ʻa e maka ʻoku tolongaki ʻe he niʻihi kehé.

Ko e founga ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi leleí mo e koví ko ha konga ia ʻo e sivi ʻo e moʻuí. ʻE fakamāua kitautolu ʻo ʻikai fakatatau mo e meʻa ʻoku tau lea ʻakí ka ko e anga ʻetau fakafōtunga ki he niʻihi ʻoku laveangofua mo faingataʻaʻiá.21 ʻI heʻetau hoko ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau feinga ke muimui ki he tā sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, ke feʻaluʻaki ʻo failelei.22 ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau ʻofa ki he niʻihi ʻoku tau feohi mo iá ʻaki ʻetau ngāue ke fakapapauʻi ʻa e ngeia ʻo e fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní.

ʻOku lelei ke tau fakakaukauloto ki heʻetau ngaahi lelei mo e kovi pē ʻatautolú. Ko e maʻu ko ia ʻe Sione ʻa e mahino ki he ʻuhinga naʻe maʻu ai ʻe ʻAna ʻa e pasikalá ko hano fakahaaʻi ia hono ʻulungāngá. Ko e vakai ko ia ʻa Lute ki he fiemaʻu ʻe Mela ha suú ʻo fakafou ʻi he mahino ʻa ʻene faʻeé naʻe fakafiefia ia. ʻOku mahino lelei ange ʻa e feinga ke mamata ʻaki ha fakakaukau ʻoku taʻengatá. ʻI heʻetau hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí, ʻoku tau fakatupulaki ha kaungāongoʻi, mahino, mo e manavaʻofa lahi ange.

Te u toe foki pē ki he fehuʻi ʻa homa kaungā-pāsese ʻi Kikalí ʻa ia naʻá ne mamahi ʻi he taʻetotonu ʻo e tāmate fakaematakali ʻo e kakai Luanitaá peá ne fehuʻi, “Kapau naʻe ʻi ai ha ʻOtua, meʻa ní he ʻikai ke Ne fai ha meʻa ki ai?”

Naʻe ʻikai ke ma fakasiʻia ʻa e mamahi ne fakatupu ʻe he tāmate fakaematakalí, pea ʻi he hili ʻema fakahaaʻi ʻa ʻema taʻe-malava ke makupusi ʻa e faʻahinga mamahi peheé, naʻá ma tali ange kuo fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ha meʻa fekauʻaki mo e taʻetotonu ko ia ʻoku fakatupu houhaú.23 Naʻá ma fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻo e ongoongoleleí fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi pea mo Hono Siasi kuo Fakafoki Maí.24

Hili iá, naʻe fehuʻi mai ʻe homa mahení mo e fakatē loʻimatá, “Ko hoʻomo ʻuhingá ʻoku ʻi ai ha meʻa te u lava ʻo fai maʻa ʻeku ongomātuʻá mo e faʻētangata kuo pekiá?”

Naʻá ma talaange, “ʻIo!” Naʻá ma fakamoʻoni ange ko e meʻa kotoa pē ʻoku taʻetotonu ʻi he moʻuí ʻe lava ke fakatonutonu ia ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea ʻoku lava ʻe Hono mafaí ʻo fakatahaʻi ʻa e ngaahi fāmilí ʻo taʻengata.

Ko e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e taʻetotonú, te tau lava ʻo teke kitautolu ke mamaʻo mei he ʻOtuá pe ʻe lava ke tau ʻunu ke ofi ange kiate Ia ki ha tokoni mo e poupou. Hangē ko ʻení, ko e fetauʻaki fuoloa ʻi he vahaʻa ʻo e kau Nīfaí mo e kau Leimaná naʻá ne uesia ʻa e kakaí ʻi ha ngaahi founga kehekehe. Naʻe mamata ʻa Molomona naʻe “fuʻu loto-fefeka ʻaupito ʻa e tokolahi” lolotonga naʻe “fakamolū ʻa e loto ʻo e tokolahi koeʻuhí ko ʻenau ngaahi faingataʻaʻiá, ʻo nau fakavaivaiʻi ai ʻa kinautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”25

ʻOua naʻa tuku ke fakafefeka ʻe he taʻetotonú koe, pe fakavaivaiʻi hoʻo tui ki he ʻOtuá. Ka, ke kole tokoni ki he ʻOtuá. Fakalahi hoʻo loto-houngaʻiá mo e falala ki he Fakamoʻuí. Kae ʻikai ko hoʻo ongoʻi ʻitá, tuku ke Ne tokoniʻi koe ke ke toe lelei ange.26 Tuku ke Ne tokoniʻi koe ke ke vilitaki, ke ke tuku ho ngaahi faingataʻaʻiá ke “taʻemole atu ia ʻi he fiefia ʻa Kalaisí.”27 Kau fakataha mo Ia ʻi Heʻene ngāue “ke fakamoʻui ʻa e loto-mafesí,”28 feinga ke fakasiʻisiʻi ʻa e taʻetotonú, pea hoko ko ha maluʻi ʻo e kau tolomakaʻí.29

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku mahino kiate Ia ʻa e taʻetotonú. ʻOku fakamanatu maʻu pē ʻe he ngaahi tohitongi ʻi Hono ʻaofinimá kiate Ia ʻa koe mo hoʻo ngaahi tūkungá. ʻOkú Ne ngāue fakaetauhi kiate koe ʻi hoʻo mamahi kotoa pē. Ko kinautolu ʻoku haʻu kiate Iá, ʻe fetongi ʻe he kalauni ʻo e hoihoifuá ʻa e efuefu ʻo e mamahí; ʻe fetongi ʻe he nēkeneká mo e fiefiá ʻa e mamahí mo e loto-mamahí; ʻe fetongi ʻe he houngaʻiá mo e fakafiefiá ʻa e loto-foʻí mo e siva e ʻamanakí.30 ʻE totongi atu hoʻo tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ʻo lahi ange ʻi he meʻa te ke mafakakaukauá. ʻE fakatapui ʻa e taʻetotonu kotoa pē—tautautefito ki he taʻetotonu ʻoku fakatupu loto-lilí—ke hoko ia ko ha tāpuaki kiate koe. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai John Reader, Africa: A Biography of the Continent (1999), 635–36, 673–79.

  2. Neongo ʻoku ʻi ai e ʻamanaki lelei, ka ʻoku faingataʻa ʻa e fakalelei ʻi Luanitaá. ʻOku fehuʻia ʻe ha niʻihi ʻa hono lolotó mo e tolongá. Vakai, ki ha sīpinga, “The Great Rwanda Debate: Paragon or Prison?,” Economist, Mar. 27, 2021, 41–43.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:19; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  4. Vakai, Hepelū 4:15.

  5. 1 Nīfai 21:15–16.

  6. Vakai, ʻAlamā 7:11–13.

  7. Vakai, Hepelū 4:16; vakai foki ʻĪsaia 41:10; 43:2; 46:4; 61:1–3.

  8. Ko ha kiʻi fakatokanga: ʻOku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahi ke faʻu ʻetau ngaahi fakamahamahalo pē ʻatautolu fekauʻaki mo e foungá mo e taimí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono tonu ʻetau ngaahi fakaʻuhingá. He ʻikai lava ke tau fakatonuhiaʻi ʻetau faʻufaʻu ha meʻa kuo teʻeki ke fakahā mai ʻe he ʻOtuá.

  9. Preach My Gospel: A Guide to Missionary Service (2018), 52; vakai foki, ʻĪsaia 61:2–3; Fakahā 21:4. ʻOku ʻuhinga ʻa e “ʻE lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē” ki hono fakatonutonu, fakasiʻisiʻi pe hiki hake ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e taʻetotonu ne fakahoko kiate kitautolú. ʻI he lea konifelenisi lahi fakaʻosi ʻa ʻEletā Joseph B. Wirthlin ko e, “Tali Lelei ʻa ia ʻOku Hoko Maí naʻá ne pehē ai, “Ko e loʻimata kotoa pē ʻoku tō he ʻaho ní, ʻe iku fakafoki ange ia ʻo liunga teau, ʻaki e loʻimata ʻo e fiefiá mo e fakafetaʻí. … ʻOku tuʻuloa ai e tefitoʻi moʻoni ʻo e totongi huhuʻí” (Liahona, Nov. 2008, 28).

  10. Vakai, Sione 16:33.

  11. Vakai, 2 Nīfai 2:2.

  12. Vakai, Siope 42:10, 12–13; Sēkope 3:1.

  13. ʻAlamā 40:5.

  14. Vakai, Mōsaia 4:9.

  15. Vakai, Russell M. Nelson, “Tuku ke Lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá,” Liahona, Nōvema 2020, 93. ʻOku ʻuhinga ʻa e Myopic ki he sionounou.

  16. Hangē ko ʻení, naʻe fakapapauʻi mai ʻe he ʻEikitau ko Molonaí ʻoku hala ia ke nofonoa pē ʻa e kakaí ʻo “taʻefai ha meʻa” ʻi he taimi ʻoku nau lava ai ke tokoni ki he niʻihi kehé (vakai, ʻAlamā 60:9–11; vakai foki, 2 Kolinitō 1:3–4).

  17. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:27; vakai foki ki he veesi 26, 28–29.

  18. Sione 8:7.

  19. Vakai, Sione 8:10–11; ʻoku kau ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he veesi 11, “Pea naʻe fakalāngilangiʻi ʻe he fefiné ʻa e ʻOtuá mei he taimi ko iá, pea tui ki hono huafá,” ʻa ia ʻoku fokotuʻu mai ai naʻe hoko ʻa e ʻikai tauteaʻi ʻe he Fakamoʻuí [ʻa e fefiné] mo ʻEne fekau ke “ʻoua ʻe toe faiangahalá” ke liliu ai e fefiné he toenga ʻo ʻene moʻuí.

  20. Bryan Stevenson, Just Mercy: A Story of Justice and Redemption (2015), 308–9.

  21. Vakai, Mātiu 25:31–46.

  22. Vakai, Ngāue 10:38; vakai foki Russell M. Nelson, “Ko e Fekau Lahi Hono Uá,” Liahona, Nōvema 2019, 96–100.

  23. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:17, 22–23.

  24. ʻOku fakamatalaʻi mahino ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he “Ko e Fakafoki Mai ʻa e Kakato ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani ʻo e Taʻu Uangeaú,” ChurchofJesusChrist.org.

  25. ʻAlamā 62:41.

  26. Vakai, Amos C. Brown, in Boyd Matheson, “‘It Can Be Well with This Nation’ If We Lock Arms as Children of God,” Church News, July 25, 2019, churchnews.com.

  27. ʻAlamā 31:38.

  28. Vakai, Luke 4:16–19. Ke fakamoʻui ʻa e loto-mafesí ʻoku ʻuhinga ia ke fakafoki ʻa e ngaahi fakakaukau, loto-fiengāue, poto, pe loto ʻo kinautolu kuo fakamamahiʻi pe uesiá (vakai, James Strong, The New Strong’s Expanded Exhaustive Concordance of the Bible [2010], Hebrew dictionary section, 139 and 271).

  29. Hangē ko ʻení, vakai, Russell M. Nelson, “Tuku ke Lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá,” Liahona, Nōvema 2020; Dallin H. Oaks, “ʻOfa ki Homou Ngaahi Filí,” Liahona, Nōvema 2020, 26–29. Naʻe naʻinaʻi mai ʻa Palesiteni Nalesoni ʻo pehē: “ʻI he ʻahó ni ʻoku ou kole ki hotau kāingalotu ʻi he feituʻu kotoa pē ke nau taaimuʻa ʻi hono siʻaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga mo e tōʻonga ʻo e faifakamāú. ʻOku ou kole atu ke tau poupouʻi ʻa e fakaʻapaʻapá ki he kotoa ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá.” ʻOku ʻikai ngata pē ʻeni ʻi he ngaahi ʻulungaanga mo e angafai ʻo e faifakamāú. Naʻe lea ʻaki ʻe Palesiteni ʻOakesi ʻa Faifekau Telesa A. Tia: “[ʻOku] tupulaki ʻa e laulanú ʻi he fetāufehiʻaʻakí, fakaaoaó, tukunoaʻí, taʻetokaʻí mo e fakalongolongoʻí.” Naʻá ne pehē leva, “ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, kuo pau ke tau tokoni lelei ange ke fakangata fakaʻaufuli ʻa e laulanú.”

  30. Vakai, ʻĪsaia 61:3. ʻOku ʻuhinga heni ʻa e maʻu ʻo ha kalauni ʻo e hoihoifuá ki heʻetau hoko ko e kau ʻea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Vakai foki Donald W. Parry, Jay A. Parry, and Tina M. Peterson, Understanding Isaiah (1998), 541–43.