Konifelenisi Lahi
ʻOku Pīkitai ʻa e Māmá ki he Māmá
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2021


ʻOku Pīkitai ʻa e Māmá ki he Māmá

ʻI hono fakatupulaki ʻetau tui kia Kalaisí, ʻoku tau maʻu ai ha maama ʻoku tupulaki maʻu ai pē kae ʻoua kuó ne kapusi kotoa atu ʻa e fakapoʻulí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku tau fiefia fakataha he Sāpate Toetuʻú ni ke fakakaukau ki he maama nāunauʻia naʻá ne hulungia e māmaní ʻi he Toetuʻu hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

ʻI he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū ʻi he māmaní, naʻá Ne folofola ʻo pehē: “Ko au ko e maama ʻo māmaní: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí.”1 ʻOku nofoʻia e Laumālie ʻo Kalaisí ʻi he “meʻa kotoa pē, [mo] foaki ʻa e moʻuí ki he ngaahi meʻa kotoa pē.”2 ʻOkú ne ikunaʻi ʻa e fakapoʻuli naʻá ne mei kāpui kitautolú.

ʻI he ngaahi taʻu kuohilí, ʻi heʻeku fekumi mo hoku ongo fohá ki ha meʻa foʻou ke fakahokó, ne mau fononga atu ai ʻi ha kulupu ʻo e Kau Talavoú ki he ʻAna Mouningí (Moaning), ne ui peheʻi koeʻuhí ko ha taimi ʻe taha ne ongo mai ai ha leʻo mei hono ngutungutú. ʻOku hangē e fōtunga ʻo e ʻaná ha siminií, ʻa ia ʻoku ava fakahangatonu ki lalo ʻi ha fute ʻe 180 (55 m), ko e ʻana lahi taha pē ʻeni ʻi Kalefōniá.

ʻĪmisi
ʻAna Mouningí (Moaning)

Ko e hala pē ʻe ua ki laló: ko e sitepu malu takatakaí pe ko hano tukutukuhifo ʻi ha maea ki lalo; ne u fili mo hoku ongo fohá ʻa e hifo maeá. Ne muʻomuʻa hifo hoku foha lahí koeʻuhí ke u toki fakamuimui au mo hoku foha siʻisiʻí ke ma ʻalu hifo fakataha.

Hili hono fakahinohino mo fakamaʻu kimaua ʻe he kau fai fakahinohinó ʻaki ha leta haʻi mo ha meʻa nonoʻo ki ha maea mālohi, ne ma holoholomui leva kae ʻoua kuó ma aʻu ki ha kiʻi tapaʻi maka mo feinga ke ma loto-toʻa, he ko e feituʻu fakaʻosi pē ʻeni ke toe liliu ai ʻete fakakaukaú, pea mo e feituʻu fakaʻosi ʻokú te lava ai ʻo sio ki ha huelo ʻo e laʻaá mei he ngutungutu ʻo e ʻaná.

ʻI heʻema manga hoko ki muí ne ma tō hifo ai ki ha konga ʻo e ʻaná ne mātuʻaki loloto mo fālahi, ʻa ia ʻe lava ke hao kotoa pē ai e Maka Fakamanatu ʻo e Tauʻatāiná. Ne ma vilovilo māmālie hifo ai mo feinga homa matá ke anga ki he fakapoʻuli ʻo e konga ko iá. ʻI heʻema ʻalu hifó, ne fakamāmaʻi ʻe he maamangia ʻo e ngaahi maama ʻuhilá ha holisi fakaʻofoʻofa ʻo e maka ngingila tōtao mei he falikí mo ia ʻoku tautau hifo mei ʻolungá.

Fakafokifā kuo mate kotoa e māmá ʻo ʻikai ha tomuʻa fakatokanga mai. ʻI heʻema kei tautau ʻi ʻolungá, ne ʻākilotoa kimaua ʻe ha fuʻu fakapoʻuli lahi ʻo ʻikai ai ke ma lava ʻo sio, naʻa mo homa nimá pē ā ʻi he ngaahi maea ʻi muʻa ʻiate kimauá. Ne ongo mai leva ha leʻo, “Teti, teti, ko feʻia koe?”

Ne u tali ange, “Ko au ʻeni, foha; ʻoku ou ʻi heni pē.”

Naʻe fakataumuʻa e puli fakafokifā ʻa e māmá ke fakahaaʻi, ʻi he mate ʻa e ʻuhilá, he ʻikai lava ke tekeʻi atu e fakapoʻuli ʻo e loto ʻaná. Naʻe moʻoni ia, ne ma “ongoʻi” ʻa e fakapoʻulí. ʻI he toe ulo mai ʻa e māmá, ne puli atu leva ʻa e fakapoʻulí, ʻo hangē ko e pau maʻu pē ke mole atu ʻa e fakapoʻulí, naʻa mo ha kihiʻi maama siʻisiʻi. Kuó u manatua maʻu ai pē mo hoku ongo fohá ha fakapoʻuli kuo teʻeki ke mau aʻusia, kuo mau maʻu ai ha loto-fakafetaʻi ki he māmá ʻa ia he ʻikai toe ngalo, pea mo e fakapapau ko ia he ʻikai ke tau teitei tuenoa ʻi he fakapoʻulí.

Hangē ʻoku fakapotupotu tatau ʻe he ʻalu hifo ki he fakapoʻulí ʻa ʻetau fononga ʻi he maama fakamatelié. Ne tau mavahe mai mei ha maama nāunauʻia pea tau fou mai ʻi ha veili ʻo e faʻa ngalongaló ki ha māmani fakapoʻuli. Ne ʻikai liʻaki kitautolu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ki he fakapoʻulí ka naʻá Ne talaʻofa mai ha maama ki heʻetau fonongá ʻo fakafou ʻi Hono ʻAlo ʻofaʻangá, ko Sīsū Kalaisi.

ʻOku tau ʻiloʻi pē e mahuʻinga fau ʻa e huelo ʻo e laʻaá ki he meʻa moʻui kotoa pē ʻi he māmaní. ʻOku tatau tofu pē ia mo e mahuʻinga fau ki heʻetau moʻui fakalaumālié ʻa e maama ʻoku maamangia mai mei hotau Fakamoʻuí. ʻI he ʻofa haohaoa ʻa e ʻOtuá, ʻokú Ne foaki ai e maama ʻo Kalaisí ki he tokotaha kotoa pē “ʻoku haʻu ki he māmaní”3koeʻuhí ke nau malava ʻo “ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví”4pea mo ueʻi ke “fai lelei maʻu ai pē.”5 Kuo fakaʻilonga mai maʻu ai pē ʻa e maama ko iá ʻo fakafou ʻi he meʻa ʻoku tau faʻa ui ko hotau konisēnisí, ke tau ngāue pea hoko ʻo lelei ange, ke tau aʻusia hotau tuʻunga lelei tahá.

ʻI hono fakatupulaki ʻetau tui kia Kalaisí, ʻoku tau maʻu ai ha maama ʻoku tupulaki maʻu ai pē kae ʻoua kuó ne kapusi kotoa atu ʻa e fakapoʻuli ʻe ala takatakai ʻiate kitautolú. “Ko e meʻa ko ia ʻoku mei he ʻOtuá, ko e māmá ia; pea ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e māmá, pea fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, te ne maʻu ʻa e maama lahi ange; pea ʻe tupulaki ʻa e maama ko iá ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá.”6

ʻOku teuteuʻi kitautolu ʻe he Maama ʻo Kalaisí ke maʻu e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ko e “mālohi ʻo e ʻOtuá … ki he moʻoni ʻo e Ongoongoleleí”7 Ko e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá, ko e Laumālie Māʻoniʻoní, “ko ha Laumālie pē ia.”8 ʻOku fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e maʻuʻanga maama maʻongoʻonga taha ʻoku foaki atu ʻe he Tamai Hēvaní kiate koe ʻi he moʻui fakamatelié, ʻa ia ʻe hanga ʻe heʻene tākiekiná ʻo “fakamāmaʻi ho ʻatamaí, [mo] fakafonu ho laumālié ʻaki ʻa e fiefia.”9

ʻI he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku papitaiso ai koe ʻo fakafou ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki kuo fakafoki maí ʻi hono fakauku ki he fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá. ʻOku hilifaki leva e ngaahi nimá ki ho ʻulú pea foaki atu e “meʻafoaki taʻemafakamatalaʻi”10fakaofo ko ʻeni ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní kiate koe.

Hili iá, ʻi he taimi ʻoku nofotaha ai hoʻo ngaahi fiemaʻú mo e ngāué ʻi he hala ʻo e fuakavá, ʻe fakahā mo fakamoʻoniʻi atu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻene hoko ko ha maama ʻiate koé ʻa e moʻoní11 fakatokanga atu ʻi ha fakatamaki, fakafiemālieʻi12 mo fakamaʻa13 mo ʻoatu ha fiemālie14 ki ho laumālié.

Koeʻuhí ʻoku “pīkitai ʻa e māmá ki he māmá,”15 ʻe tataki koe ʻe he tākaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke ke fakahoko ha ngaahi fili te ne tākiekina maʻu pē koe ki he māmá; ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻe tataki koe ʻe he ngaahi fili ʻoku fakahoko taʻe-kau ai e tākiekina ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he taʻepaú mo e fakapoʻulí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heilí, “ʻI he taimi ʻoku ʻi ai ai e māmá, ʻoku puli atu e fakapoʻulí pea kuo pau ke mavahe ia. … ʻI he taimi ʻoku ʻi ai e maama fakalaumālie ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku mavahe atu e fakapoʻuli ʻo Sētané.”16

Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu, mahalo pē ko e taimi ʻeni ke ke fehuʻi hifo ai: ʻOku ou maʻu nai ʻa e maama ko iá ʻi heʻeku moʻuí? Kapau ʻoku ʻikai, ko e fē taimi fakaʻosi ne u maʻu ai iá?

Hangē pē ko hono fakamaʻa fakaʻaho ʻe he laʻaá ʻa e māmaní ke fakafoʻou mo fakamālohia ʻa e moʻuí, te ke lava ʻo fakatupulaki fakaʻaho ʻa e maama ʻoku ʻiate koé ʻi he taimi ʻokú ke fili ai ke muimui ʻiate Ia—ʻio ʻia Sīsū Kalaisi.

ʻOkú ke maʻu ha maama lahi ange ʻi he taimi kotoa pē ʻokú ke fekumi ai ki he ʻOtuá ʻi he lotu; ako ʻa e folofolá ke “fanongo kiate Ia”17fakaʻaongaʻi ʻa e tataki mo e fakahā mei heʻetau kau palōfita moʻuí; pea talangofua mo tauhi ʻa e ngaahi fekaú ke “ʻaʻeva ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē ʻa e ʻEikí.” 18

Te ke fakaafeʻi ha maama fakalaumālie ki ho laumālié pea mo ha fiemālie ki hoʻo moʻuí ʻi he taimi kotoa pē ʻokú ke fakatomala aí. ʻI hoʻo maʻu ʻa e sākalamēnití he uike kotoa pē, ke toʻo kiate koe ʻa e huafa ʻo e Fakamoʻuí, ke manatu maʻu pē kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻe hā meiate koe ʻEne māmá.

ʻOku ʻi ai ha maama ʻi homou laumālié ʻi he taimi kotoa pē ʻoku mou vahevahe ai e ongoongoleleí mo fakahoko hoʻomou fakamoʻoní. ʻI he taimi kotoa pē ʻoku mou fetokoniʻaki ai ʻo hangē ko ia ne fakahoko ʻe he Fakamoʻuí, te mou ongoʻi ʻEne ʻofá ʻi homou lotó. ʻOku nofo maʻu pē ʻa e maama ʻa e Tamai Hēvaní ʻi Hono temipale māʻoniʻoní pea mo kinautolu kotoa pē ʻoku nau ʻi he fale ʻo e ʻEikí. ʻOku tupulaki ʻEne maama ʻoku ʻiate koé ʻi hoʻo ngaahi ngāue ʻofá, faʻa kātakí, faʻa fakamolemolé, mo e ʻofa faka-Kalaisí, pea ʻoku hā ia ʻi hoʻo fofonga fiefiá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku tau ʻaʻeva ʻi ha ngaahi potu fakapoʻulí ʻi he taimi ʻoku tau fakavave ai ki he ʻitá pe fakatuotuai ke fakamolemolé. “ʻI he hangataha homou fofongá ki he māmá, he ʻikai teitei ikuna ʻa e fakapoʻulí ka, ʻe ʻulungia ia.”19

ʻI hoʻomou moʻui taau mo e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku mou “fakatupulaki [ai] hoʻomou malava fakalaumālie ke maʻu ʻa e fakahaá.”20

ʻOku ʻomi ʻe he moʻuí ha ngaahi ʻahiʻahi mo ha ngaahi faingataʻa, pea kuo pau ke tau fehangahangai kotoa pē mo ha ngaahi ʻaho fakapōpōʻuli mo ha ngaahi matangi. ʻI he ngaahi meʻa kotoa ko iá, kapau te tau “tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí,”21 ʻe fakahā ʻe he maama ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻoku ʻi ai ha taumuʻa mo ha ʻuhinga ʻo hotau ngaahi ʻahiʻahí, pea te nau liliu kitautolu ke tau hoko ko ha kakai lelei mo taau ange pea maʻu ha tui ʻoku mālohi angé mo ha ʻamanaki lelei lahi ange ʻia Kalaisi, ʻo ʻiloʻi ne ʻiate kitautolu ʻa e ʻOtuá ʻi he kotoa hotau ngaahi taimi faingataʻá. Hangē ko e faleʻi ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, “ʻOku ʻai ʻe he pulonga ʻoku fetākinima mo e faingataʻá ke ngingila lahi ange e maama ʻa Sīsū Kalaisí.”22

ʻE lava ke ʻave kitautolu ʻe he ngaahi taimi kehekehe ʻo ʻetau moʻuí, ki ha ngaahi feituʻu ʻoku fakatou taʻeʻamanekina mo taʻetaau. Kapau kuo taki koe ʻe he angahalá ki ai, fakafoki ki mui ʻa e puipui ʻo e fakapoʻulí pea kamata he taimí ni ke tautapa ʻi he loto fakatōkilalo ki hoʻo Tamai Hēvaní ʻaki ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala, peá ke fakatomala. Te Ne ongona hoʻo lotu fakamātoató. Mo ha lototoʻa ʻi he ʻahó ni,“ʻUnuʻunu mai kiate au pea te u ʻunuʻunu atu kiate kimoutolu.” 23 ʻE ʻikai pē ke ke mamaʻo atu mei he mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū KalaisÍ.

Ne u tupu ʻi ha ongomātuʻa lelei mo ha ngaahi kui moʻui faivelenga ne nau tali e maama ʻa Sīsū Kalaisí mo ʻEne ongoongoleleí, pea kuó ne tāpuekina ʻenau moʻuí pea mo e ngaahi toʻu tangata kuo muimui maí ʻaki ha loto-vilitaki fakalaumālie. Ne faʻa talanoa ʻeku tamaí fekauʻaki mo ʻene tangataʻeikí, Milo T. Taisesi, mo vahevahe e founga ne hoko ai ʻene tui ki he ʻOtuá ko ha maama kiate ia ʻi he ʻahó mo e poʻulí. Naʻe hoko ʻeku kui tangatá ko ha polisi vaotā pea naʻá ne faʻa fononga hoosi toko taha holo pē ʻi he ngaahi moʻungá, ʻo fakafalala ʻene moʻuí taʻe toe veiveiua ki he fakahinohino mo e maluʻi ʻa e ʻOtuá.

ʻI he konga kimui ʻo ha faʻahitaʻu fakatōlau ʻe taha, ne ʻi he ngaahi moʻunga māʻolungá ai ʻeku kui tangatá toko taha pē. Ne ʻosi kamata ke ʻasi e faʻahitaʻu momokó ʻi he taimi naʻá ne teuteu ai e nofoʻa ʻo ha taha ʻo e fanga hoosi naʻá ne saiʻia taha aí, ko Pilinisi, peá na fononga atu ki ha fahiʻanga papa ke fua e ngaahi fuʻu ʻakau papá kimuʻa pea toki fahi ko ha papá.

ʻI he mamalu ʻa e poʻulí, ne fakaʻosi ʻene ngāué peá ne kaka hake leva ki he hōsí. ʻI he taimi ko iá, kuo kamata ke fuʻu momoko pea tō mo ha matangi sinou ʻi he moʻungá. ʻI he ʻikai ke ʻi ai ha maama pe hala ke tataki iá, naʻá ne afeʻi ʻa Pilinisi ʻi ha halanga naʻá ne pehē te na aʻu ai ki he ʻapi polisi vaotaá.

ʻĪmisi
Fononga ʻa Mailo Taisesi ʻi ha matangi

Hili haʻana fononga ha ngaahi maile lahi ʻi he fakapoʻulí, ne māmālie hifo ʻa Pilinisi, pea faifai ʻo ne tuʻu. Ne toutou ueʻi ʻe heʻeku kui tangatá ʻa Pilinisi ke ngāue ki muʻa, ka ne ʻikai ngaʻunu ia. ʻI he mālohi hono puhi kinaua ʻe he sinoú, ne ʻilo ʻe heʻeku kui tangatá ʻokú ne fie maʻu e tokoni ʻa e ʻOtuá. Hangē ko ia kuó ne fai maʻu pē ʻi heʻene moʻuí, naʻá ne kole ʻi he loto-fakatōkilalo pea “ʻi he tui ʻo ʻikai fakataʻetaʻetui.”24 Ne tali mai ʻe ha kihiʻi leʻo siʻi, “Milo, fakangaloku e maea ʻo Pilinisí.” Ne talangofua ʻeku kui tangatá, pea ʻi heʻene fakangaloku e maeá, ne tafoki ʻa Pilinisi ʻo ne fononga māmālie atu ʻi ha hala kehe. Hili ha ngaahi houa mei ai, ne toe tuʻu ʻa Pilinisi pea punou hono ʻulú. ʻI he lotolotonga ʻo e sinou mālohí, ne vakai ʻeku kui tangatá kuó na tūʻuta malu ki he ʻā ʻo e ʻapi polisi vaotaá.

ʻI he hopo ʻa e laʻaá, ne toe muimuiʻi ʻe heʻeku kui tangatá e ʻalunga ʻo Pilinisí ʻi he sinoú. Naʻá ne mātuʻaki ʻohovale ʻi heʻene aʻu ki he feituʻu naʻá ne fakangaloku ai e maea ʻo Pilinisí: ko e ngataʻanga tonu ia ʻo ha tafaʻaki moʻunga māʻolunga, ʻa ia kapau ne toe ngaʻunu, ʻe tō fakataha e hōsí mo e tokotaha heká ʻo na mate ʻi he ngaahi maka ʻi laló.

Mei he aʻusia ko iá mo ha ngaahi aʻusia kehe, ne toutou fakahoko ai ʻe heʻeku kui tangatá ʻa e faleʻi, “ko e hoa ngāue lelei mo maʻongoʻonga taha te ke ala maʻú ko hoʻo Tamai ʻi he Langí.” ʻI he taimi ʻoku fakahoko ai ʻe heʻeku tangataʻeikí e talanoa ʻo ʻeku kui tangatá, ʻoku ou manatuʻi ʻene faʻa lau e veesi folofola:

“Falala [ki he ʻEikí] ʻaki ho lotó kotoa; pea ʻoua naʻá ke faʻaki ki ho poto ʻoʻoú.

Ke ke fakaongoongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pē, pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻaluʻangá.”25

ʻĪmisi
Ko hono pukepuke ʻe he Fakamoʻuí ha maama

ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa e Maama tuʻuloa ʻe kei “ulo … ʻi he poʻulí.”26 He ʻikai ha fakapoʻuli te ne lava ʻo taʻofi, tekeʻi, mālohi pe ikunaʻi ʻa e maama ko iá. ʻOku foaki taʻe totongi ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e maama ko iá kiate koe. ʻOku ʻikai te ke teitei tuenoa. ʻOkú Ne fanongo mo tali ʻetau lotu kotoa pē. Kuó Ne “ui … ʻakimoutolu mei he poʻulí ki Heʻene maama lahí.”27 ʻI he taimi ʻokú ke fehuʻi ai, “Tamai, Tamai, ʻokú ke ʻi ai?” Te Ne tali maʻu pē, “Ko au ʻeni, ʻa siʻeku tama, ʻoku ou ʻi heni.”

ʻOku ou fakamoʻoni naʻe fakakakato ʻe Sīsū Kalaisi e palani ʻa e Tamai Hēvaní ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí;28 Ko Ia ʻetau māmá, ʻetau moʻuí pea mo hotau halá. He ʻikai teitei mōlia ʻEne māmá;29he ʻikai teitei ngata Hono nāunaú, ʻoku taʻengata ʻEne ʻofa maʻaú—ʻaneafí, ʻahó ni pea taʻengata. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.