Konifelenisi Lahi
Ko e ʻOfa ʻa e ʻOtuá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2021


Ko e ʻOfa ʻa e ʻOtuá

Kuo tāpuekina kitautolu ʻe heʻetau Tamaí mo hotau Huhuʻí ʻaki e ngaahi fekaú, pea ʻi he talangofua ki Heʻena ngaahi fekaú, te tau ongoʻi kakato mo lahi ange ai ʻa ʻEna ʻofa haohaoá.

ʻOku ʻofa lahi mo haohaoa ʻetau Tamai Hēvaní ʻiate kitautolu.1 Koeʻuhí ko ʻEne ʻofá, naʻá Ne faʻu ai ha palani, ko ha palani ʻo e huhuʻí mo e fiefiá ke fakaʻatā maʻatautolu kotoa pē ʻa e ngaahi faingamālie mo e fiefia ʻoku tau loto-fiemālie ke maʻú, ʻo aʻu ki hono fakakau ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú Ne maʻú.2 Ke aʻusia ʻení, naʻá Ne finangalo lelei ke foaki Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí, ke hoko ko hotau Huhuʻi. “He naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhí ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”3 Ko ʻEne ʻofá ko e ʻofa haohaoa ia ʻa ha Tamai—ʻoku maʻá e tokotaha kotoa pē, ka ʻoku ongoʻi fakataautaha ia ʻe he tokotaha takitaha.

ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi mo e Tamaí ʻa e ʻofa haohaoa tatau pē ko ʻení. ʻI he taimi naʻe fuofua fakamatalaʻi ai ʻe he Tamaí ʻa ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá, naʻá Ne ui ha taha ke hoko ko ha Fakamoʻui ke huhuʻi kitautolu—ko ha konga mahuʻinga ʻo e palani ko iá. Naʻe poleʻi ʻe Sīsū, “Ko au ʻeni, fekauʻi au.”4 He ʻikai ke fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ha meʻa “ʻo kapau ʻe ʻikai ʻaonga ia ki he kakai ʻo e māmaní; he ʻokú ne ʻofa ki he māmaní, ʻio, ʻo aʻu ki heʻene tuku hifo ʻa ʻene moʻui ʻaʻaná koeʻuhi ke ne tohoaki kiate ia ʻa e kakai fulipē. Ko ia, ʻoku ʻikai te ne fekau ki ha tokotaha ke ʻoua te ne maʻu ʻa ʻene fakamoʻuí.”5

ʻOku totonu ke ʻomi ʻe he ʻofa fakalangi ko ʻení kiate kitautolu ha fiemālie mo ha loto-falala lahi ʻi heʻetau lotu ki he Tamaí ʻi he huafa ʻo Kalaisí. ʻOku ʻikai hatau taha ʻe sola kiate Kinaua. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau momou he ui ki he ʻOtuá, naʻa mo e taimi ʻoku tau ongoʻi taʻetaau aí. ʻE lava ke tau falala ki he māʻoniʻoni mo e ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí ke ongona ʻetau lotú.6 ʻI heʻetau nofo ʻi he ʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻe fakaʻau ke siʻisiʻi ange ʻetau fakafalala ki he fakahīkihiki ʻa e niʻihi kehé ke tataki kitautolú.

ʻOku ʻIkai Fakasiʻia ʻe he ʻOfa ʻa e ʻOtuá ʻa e Angahalá; Ka, ʻOkú Ne ʻOmi ha Huhuʻi

Koeʻuhí ʻoku kāpui ʻe he ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa e meʻa kotoa pē, ʻoku pehē ai ʻe ha niʻihi ʻoku “taʻe-filifilimānako” ia, pea ʻi heʻenau fakakaukaú, ʻe lava ke nau aofangatuku ʻo fakaʻuhingaʻi ko e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá ʻoku “taʻe-filifilimānako” ia pea ko e fakamoʻuí ʻoku “taʻe-filifilimānako” mo ia. Ka ʻoku ʻikai. ʻOku faʻa pehē ʻe ha niʻihi, “ʻOku ʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻiate au ʻi he tuʻunga pē ʻoku ou ʻi aí,” pea ʻoku moʻoni ʻaupito ia. Ka he ʻikai ke Ne lava ʻo ʻave hatau taha ki Hono puleʻangá ʻi he tuʻunga pē ʻoku tau ʻi aí, “he ʻoku ʻikai lava ke nofo ʻi ai ha meʻa ʻoku taʻemaʻa, pe nofo ʻi hono ʻaó.”7 Kuo pau ke tau tomuʻa fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá.

Naʻe pehē ʻe Palōfesa Hiu Nipilī, he ʻikai lava ke tolonga e puleʻanga ʻo e ʻOtuá kapau ʻe fakaʻatā ke hū ki ai ʻa e kihiʻi angahala siʻisiʻi tahá. “Ko ha kiʻi ʻila siʻisiʻi ʻo e taʻe-faitotonú ʻoku ʻuhinga ia ʻoku faitotonu pe taʻengata ʻa e maama ʻe tahá. ʻE iku ha kiʻi tamele ʻi ha fale, kautaha, tuʻutuʻuni pe ʻulungaanga, ki ha fakatuʻutāmaki ʻi he lele lōloa ki he taʻengatá.”8 ʻOku “mamafa”9 e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá koeʻuhí ʻe toki lava pē ke tuʻu ʻa Hono puleʻangá mo e kakai ʻoku nofo ʻi aí ʻo kapau te nau fakasītuʻaʻi maʻu pē ʻa e koví kae fili ʻa e leleí, ʻo ʻikai ha toe fakaʻatā makehe.10

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani, “Naʻe mahino ʻaupito kia Sīsū ʻa e meʻa ʻoku hangē ʻoku ngalo ʻi ha tokolahi ʻi hotau anga fakaonopōní: ʻoku ʻi ai ha faikehekehe mahuʻinga ʻi he fekau ke fakamolemoleʻi ʻa e angahalá (ʻa ia ʻokú Ne maʻu ha ivi taʻe-fakangatangata ke fakahokó) pea mo e fakatokanga ke ʻoua ʻe fakangofuá (ʻa ia ne teʻeki ke Ne fakahoko tuʻo taha).”11

Ka neongo ʻetau ngaahi tōnounou he taimi ní, ʻe lava ke tau kei ʻamanaki lelei pē ke maʻu “ha hingoa mo ha tuʻunga,”12 ko ha potu ʻi Hono Siasí pea ʻi he maama fakasilesitialé. Hili hono fakamahinoʻi mai ʻe he ʻEikí he ʻikai ke Ne lava ʻo fakaʻatā pe tukunoaʻi e angahalá, ʻokú Ne fakapapauʻi mai kiate kitautolu:

“Ka neongo iá, ʻilonga ia ʻoku fakatomala pea fai ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ʻe fakamolemoleʻi ia.”13

“Pea ʻo ka fakatomala maʻu pē ʻa hoku kakaí te u fakamolemoleʻi ʻa kinautolu mei heʻenau ngaahi angahala kiate aú.”14

ʻOku fakaleleiʻi ʻe he fakatomalá mo e ʻaloʻofa fakaʻotuá ʻa e palopalemá:

“Manatuʻi foki e ngaahi lea ʻa ia naʻe lea ʻaki ʻe ʻAmuleki kia Sisolome, ʻi he kolo ko ʻAmonaihaá; he naʻá ne tala kiate ia kuo pau ke hāʻele mai ʻa e ʻEikí ke huhuʻi ʻa hono kakaí, ka ʻe ʻikai te ne hāʻele mai ke huhuʻi ʻa kinautolu ʻi heʻenau ngaahi angahalá, kae huhuʻi ʻa kinautolu mei heʻenau ngaahi angahalá.

“Pea kuo tuku kiate ia ʻa e mālohí ʻe he Tamaí ke huhuʻi ʻa kinautolu mei heʻenau ngaahi angahalá koeʻuhi ko e fakatomalá; ko ia kuó ne fekau mai ʻene kau ʻāngeló ke fakahā ʻa e ngaahi ongoongo ʻo e ngaahi tuʻunga ʻo e fakatomalá, ʻa ia ʻokú ne ʻomi kiate kinautolu ʻa e mālohi ʻo e Huhuʻí, ke fakamoʻui ʻa honau laumālié.”15

ʻI he tuʻunga ʻo e fakatomalá, ʻe lava ke fakahoko ʻe he ʻEikí ʻa e ʻaloʻofá mo kei fakamaau totonu pē, pea “ʻoku ʻikai ke tuku ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene hoko ko e ʻOtuá.”16

Ko e founga ʻa e māmaní, ʻo hangē ko ia ʻoku mou ʻiloʻí, ko e fakafepakiʻi ʻo Kalaisí pe “ʻikai fakakau ai ʻa Kalaisí.” ʻOku faitatau hotau kuongá mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa ia naʻe tulifua ai ha niʻihi olopoto ki ha pule taʻe-māʻoniʻoni ki he niʻihi kehé, fakafiefiaʻi e tauʻatāina fakasekisualé mo poupouʻi ʻa e koloaʻiá ko e taumuʻa ia ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku fakatonuhiaʻi ʻe heʻenau ngaahi fakakaukaú ʻa hono fai ʻo ha kiʻi angahala siʻi,17 pe naʻa mo ha angahala lahi, ka ʻoku ʻikai ha meʻa ke ne ʻomi ha huhuʻi. ʻOku toki maʻu pē ia ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí. Ko e lelei taha pē ʻe lava ke ʻomi ʻe he kakai ʻoku nau poupouʻi ʻa e “ʻikai fakakau ai ʻa Kalaisí” pe “ʻikai fakakau ai e fakatomalá” ko e fakamatala loi ko ia ʻoku ʻikai ha meʻa ko e angahala pe kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa pehē, ʻoku ʻikai hano nunuʻa ʻi he ikuʻangá. ʻOku ʻikai ke u sio ki hano mālohi ʻo e fakamatala ko iá ʻi he Fakamaau Fakaʻosí.18

ʻOku ʻikai malava ia ke tau feinga ke kumi ʻuhinga ki heʻetau ngaahi angahalá. Pea ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻikai malava ia ke tau feinga ke tamateʻi e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá ʻaki ʻetau ʻulungaanga leleí pē. Ko ʻetau tui fakalotú ʻoku ʻikai ko ha tui fakalotu ia ʻo e kumi ʻuhinga pe ko ha tui fakalotu ʻo e anga fakahaohaoa, ka ko ha tui fakalotu ʻo e huhuʻi—huhuʻi ʻia Sīsū Kalaisí. Kapau ʻoku tau ʻi he lotolotonga ʻo e fakatomalá, makatuʻunga ʻi Heʻene Fakaleleí ʻoku tutuki ai ʻetau ngaahi angahalá ki Hono kolosí, pea “ko e meʻa ʻi hono ngaahi kafó ʻoku tau moʻui aí.”19

ʻOku Tatau ʻa e ʻOfa Mamahi ʻa e Kau Palōfitá mo e ʻOfa ʻa e ʻOtuá

Kuó u mālieʻia, pea kuó u ongoʻi, ʻa e ʻofa mamahi ʻa e kau palōfita ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau ngaahi fakatokanga ki he faiangahalá. ʻOku ʻikai ke fakaʻaiʻai kinautolu ʻe ha loto-holi ke fakahalaiaʻi [ha taha]. ʻOku tatau ʻenau loto-holi moʻoní mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá; ko hono moʻoní, ko e ʻofa ia ʻa e ʻOtuá. ʻOku nau ʻofa ʻi he kakai ʻoku fekauʻi kinautolu ki aí, ʻo tatau ai pē pe ko hai kinautolu pea ko e hā honau ʻulungāngá. Hangē tofu pē ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai loto ʻEne kau tamaioʻeikí ke faingataʻaʻia ha taha ʻi he ngaahi mamahi ʻo e angahalá mo e ngaahi fili halá.20

Naʻe fekauʻi ʻa ʻAlamā ke ʻalu ʻo talaki ʻa e pōpoaki ʻo e fakatomalá mo e huhuʻí ki ha kakai loto-tāufehiʻa ʻa ia ne nau vivili ke fakatangaʻi, fakamamahiʻi pea aʻu ʻo tāmateʻi e kakai ne tui faka-Kalisitiané, ʻo kau ai ʻa ʻAlamā. Neongo iá, ka naʻá ne ʻofa ʻiate kinautolu pea naʻá ne fakaʻamu ke fakamoʻui kinautolu. “Pea ko ʻeni, ʻe hoku kāinga, ʻoku ou fakaʻamu ʻi hono moʻoni taha ʻo hoku lotó, ʻio, ʻi he fuʻu loto-hohaʻa lahi ʻo aʻu ki he mamahí, ke mou fie tokanga ki heʻeku ngaahi leá, pea liʻaki hoʻomou ngaahi angahalá, … koeʻuhí ke hiki hake ʻa kimoutolu ʻi he ʻaho fakamuí pea mou hū ki [he] mālōlōʻanga [ʻo e ʻOtuá].”21

ʻI he ngaahi lea ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, “Ko hono moʻoní, ʻoku mau talaki e moʻoni ʻa e ʻOtuá koeʻuhí ʻoku mau tokanga moʻoni ki Heʻene fānaú kotoa pē.”22

ʻOku ʻOfa ʻa e ʻOtuá ʻIate Koe; ʻOkú Ke ʻOfa Nai ʻIate Ia?

ʻOku foaki tauʻatāina ʻa e ʻofa ʻa e Tamaí mo e ʻAló ka ʻoku kau ai ʻa e ʻamanaki leleí mo e fakatuʻamelié. ʻI he lea ʻa Palesiteni Nalesoní, naʻá ne toe pehē, “ʻOku poupoua kakato e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻe Heʻene ʻofa taʻe-fakangatangata kiate kitautolú pea mo ʻEne fakaʻamu ke tau aʻusia ʻa e meʻa kotoa pē te tau lava ʻo aʻusiá.”23

Tuʻunga ʻi Heʻena ʻofa ʻiate koé, ʻoku ʻikai ai ke Na finangalo ke tuku koe ʻi he “tuʻunga ʻokú ke ʻi aí.” Tuʻunga ʻi Heʻena ʻofa ʻiate koé, ʻokú Na finangalo ke ke hoko ʻo hangē ko Kinauá. Tuʻunga ʻi Heʻena ʻofa ʻiate koé, ʻokú Na finangalo ke ke fakatomala he ko e hala ia ki he fiefiá. Ka ko e fili pē ia ʻaʻau—ʻokú Na fakaʻapaʻapaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí. Kuo pau ke ke fili ke ʻofa ʻiate Kinaua, ke ngāue Maʻanaua, ke tauhi ʻEna ngaahi fekaú. Pea ʻe lava leva ke Na faitāpuekina lahi ange koe mo ʻofa foki ʻiate koe.

Ko e tefitoʻi meʻa ʻokú Na finangalo meiate kitautolú ke tau ʻofa foki. “Ko ia ʻoku ʻikai ʻofá ʻoku ʻikai ʻiloʻi ʻe ia ʻa e ʻOtuá; he ko e ʻOtuá ko e ʻofa.”24 Hangē ko ia ne hiki ʻe Sioné, “ʻE kāinga ʻofeina, kapau naʻe pehē ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú, ʻoku totonu foki ʻetau feʻofaʻakí.”25

Naʻe manatu ki ai ʻa e Palesiteni Lahi Mālōlō ʻo e Palaimelí ko Soi D. Sōnasí ʻi heʻene kei talavou mo hono malí, naʻe uiuiʻi ia mo hono husepānití ke na ʻaʻahi mo ngāue fakaetauhi ki ha fāmili kuo teʻeki ke nau maʻulotu ʻi ha ngaahi taʻu lahi. Naʻe mahino ʻi heʻena ʻuluaki ʻaʻahi [ki he fāmilí] naʻe ʻikai talitali lelei kinaua. Hili e taʻefiemālie ʻi he toutou feinga kae ʻikai pē ha ola leleí, pea hili ha lotu lahi mo e fakalaulauloto fakamātoato, naʻe maʻu ʻe Brother mo Sisitā Sōnasi ha tali ki he ʻuhinga ʻo ʻena ngāué ʻi he veesi ko ʻeni mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “Ke ke ʻofa ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa mo ho mālohí, ʻatamaí, mo e iví kotoa; pea ke ke tauhi kiate ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.”26 Naʻe pehē ʻe Sisitā Sōnasi:

“Naʻá ma fakatokangaʻi naʻá ma feinga fakamaatoato ke ngāue tokoni ki he fāmili ko ʻení, mo ngāue maʻá e pīsopé, ka naʻe pau ke ma fehuʻi kiate kimaua pe naʻá ma ngāue nai ʻi he ʻofa ki he ʻEikí. …

Naʻe kamata ke ma fakatuʻamelie atu ki heʻema ngaahi ʻaʻahi ki he fāmili ʻofeina ko ʻení koeʻuhi ko ʻema ʻofa ki he ʻEikí [vakai, 1 Nīfai 11:22]. Naʻá ma fai ia Maʻana. Naʻá Ne ngaohi ʻa e faingataʻá ke ʻikai toe hoko ko ha faingataʻa. Hili ha ngaahi māhina lahi ʻo ʻema tuʻu ʻi he matapā hūʻangá, ne kamata ke fakahū kimaua ki loto ʻe he fāmilí. Ne faifai pea mau lotu mo aleaʻi fakataha maʻu pē e ongoongoleleí. Ne fakatupulaki ai ha feohi fakakaungāmeʻa naʻe tuʻuloa. Ne ma moihū mo ʻofa kiate Ia ʻi heʻema ʻofa ki Heʻene fānaú.”27

ʻI hono fakahaaʻi ʻoku ʻofa haohaoa ʻa e ʻOtuá ʻiate kitautolú, mahalo te tau takitaha fehuʻi, “Ko e hā hono lahi ʻo ʻeku ʻofa ʻi he ʻOtuá? ʻE lava nai ke Ne falala mai ki heʻeku ʻofá ʻo hangē ko ʻeku falala ki Heʻene ʻofá?” ʻIkai nai ko ha fakaʻānaua ia ʻoku taau ke tau moʻui ʻaki koeʻuhí ke lava e ʻOtuá ʻo ʻofa ʻiate kitautolu ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻetau ngaahi tōnounoú ka koeʻuhí foki ko e meʻa te tau aʻusiá? Fakaʻamu ange mai te Ne folofola mai ʻaki kiate kitaua ʻa e meʻa tatau mo ia naʻá Ne folofola ʻaki kia Hailame Sāmitá, ʻo hangē ko ʻení, “Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou ʻofa ʻiate ia koeʻuhí ko e angatonu ʻo hono lotó.”28 Tau manatuʻi muʻa e naʻinaʻi angaʻofa ʻa Sioné: “He ko ʻeni ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá, ko ʻetau fai ki heʻene ngaahi fekaú: pea ʻoku ʻikai fakamamahi ʻa ʻene ngaahi fekaú.”29

Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai fakamamahi ʻa ʻEne ngaahi fekaú—ka ko hono fehangahangaí. ʻOku nau fakaʻilongaʻi ʻa e hala ʻo e fakamoʻuí, fiefiá, melinó mo e nēkeneká. Kuo tāpuekina kitautolu ʻe heʻetau Tamaí mo hotau Huhuʻí ʻaki e ngaahi fekaú, pea ʻi he talangofua ki Heʻena ngaahi fekaú, te tau ongoʻi kakato mo lahi ange ai ʻa ʻEna ʻofa haohaoá.30

Ko e fakaleleiʻanga ʻeni maʻa hotau kuonga fekeʻikeʻí—Ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻI he kuonga ʻo e fiefia lahi ʻi he hisitōlia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he hili e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku pehē “naʻe ʻikai ha fekeʻikeʻi ʻi he fonuá, koeʻuhí ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe ʻi he loto ʻo e kakaí.”31 ʻI heʻetau faifeinga ki Saioné, ʻoku tau manatuʻi ʻa e talaʻofa ʻi he tohi Fakahaá: “ʻOku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku fai ʻene ngaahi fekaú, koeʻuhí ke ngofua kiate kinautolu ʻa e ʻakau ʻo e moʻuí, pea nau hū ʻi he ngaahi matapā ki he kolo [māʻoniʻoní].”32

ʻOku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Huhuʻi ko Sīsū Kalaisí, pea mo ʻEna ʻofa ʻaufuatō mo taʻe-tūkuá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.